DORIVOR DARAXT VA BUTALARDA URUG’ XOSILDORLIGINI XISOBGA OLISH USULLARI REJA: 1. Daraxtlar hosildorligi. 2. Daraxt va butalarning hosildorligiga tashqi muhit ta’siri. 3. Daraxtzorlarning meva hosil berishi.

Daraxtlar hosildorligi. Daraxt turlarining hosil berishi ularning biologik xususiyatiga va tashqi sharoit muhitiga bog’liq. Biologik omillarga daraxt yoshi va genogip kiradi. Daraxt va butalar belgilangan rivojlanish bosqichiga etganda har xil muddatda meva hosil beradi. Reproduktiv xususiyati ya’ni takror hosil berib borish qobiliyati balog’atga etgan bosqichdan, qachonki o’simlik ko’proq konstantlashgan va o’sish joy sharoitining o’zgaruvchanligiga kamroq beriluvchan bo’lganda boshlanadi. Ma’lumki o’simlik faqat yoshligida o’zining tuzilishida o’zgarish qobiliyatiga ega. Bu xolatda ular yangi muxitga moslashadi, u urug’ini unib chiqqan kunidan boshlanadi va balag’atga etganda yo’qaladi. Daraxt va butalarning meva hosilga kirishi nafaqat ularning yoshiga bog’liq, balki xayotning ko’p boshqa sharoitlariga, avvalom bor oziqlanish sharoitiga bog’liqdir.Erkin holatda o’sayotgan va o’rmon chetida daraxtlarning keng tarqalgan ildizi va shox shabbalari yaxshi tuproq ozuqa, yorug’likga (fotosintezi) ega. Bunday daraxtlar o’rmonda o’sgan daraxtlar va butalarga nisbatan erta meva hosiliga kiradi (1-chi jadval). 1 chi jadval. Daraxtlarning meva hosil berishining boshlanish muddatlari, yosh. Daraxt turi Erkin o’sayotgan daraxtlarda Madaniy o’rmonlardagi daraxtlarda Eman 10-15 20-30 Qara g’ ay 7-10 20-30 Oq qayin 10-15 20-25 Qoraqaraa g’ ay 15-20 30-50 Bargli shumtol 10-75 20-30 Oq akas 5-7 10-15 Tilagoch 25-35 60-80 Daraxt va butallarning meva xosil berishi genetik faktorlar va ushbu individiumning antogenezi bilan aniqlanadi .Ko’pchilik daraxt turlarida hosilga kirgan katta yoshdagi daraxtlar xar yili xam gulkurtak (generativ) hosil qilmaydi,

shuning uchun xam ba’zi bir daraxt turlari xar yili yaxshi xosil beradi, boshqalari 1-2 yil o’tib, bozi hollarda bir necha yillab urug’ hosil qilmaydi. Ayrim daraxt turlari har yili meva xosili beradi, lekin bir maromda emas: bir yili ko’p ikkinchi yillar kamroq hosil beradi .Mo’l hosil beradigan yillar- urugli yil deb ataladi. Ko’pchilik daraxt turlarida urug’li yil har xil muddatlar oraliqlarida hosil bo’ladi.Daraxtlarning urug’li yiliga kirishidagi belgilangan katiy muddat yo’q.Bu ob-havo sharoitiga va ko’p boshqa omillarda bog’lik. Ko’pchilik daraxt turlarida mevali kurtak joriy yil vegitastiya dovrida hosil bo’ladi, .kelgusi yili gullaydi va urug’ shakllanadi.urug’ning shakllanishi bir yildan ko’proq muddatni o’z ichiga oladi.Serhosil urug’li yillarning oraliq muddatlarida yaxshi o’rta va sust xosilli yillari bo’ladi. Jadval 2 Ayrim daraxt turlarining hosildorligi Daraxt turi Hosilga kirish vaqti, yil Serxosilli illigining takrorlanishi yil Eppasiga pishib etillishi va yigib olish muddati (oy) 1000 dona urugining urtacha ogirini gm Oddiy o’rik har yili Oq qayin har yili Qayra g’ och har yili Eman har yili Qrim qara g’ ayi 1-2 Grek yon g’ o g’ i 1-2 IX-X Xondon pista 1-2 VINI-IX Oddiy bodom har yili VINI-IX

Terak 1-2 Zarang har yili Turkiston archasi VII-VINI 170-220 Saur archasi VINI 20-30 Qora archa VINI-IX 60-100 Saksovul X O’zbekiston tabiiy va suniy pistozorlarda yaxshi va o’rtacha xosil 1-2-3 yillarda takroriy kutiladi. Lekin, hosildorligining kattalik jixatidan farqi axamiyatlidir Pista serxosilligi 40 yillarida uch marotaba takrorlanishi mumkin .Oddiy shumtol ko’pchilik hollarda ikkinchi yiliga serxosil meva beradi .Tol,. terak, qorag’och, oq akastiya,.zarang xar yili serxosil meva beradi.Erkin xolda o’saetgan va siyrak daraxtzorlardagi daraxtlar har yili yaxshi gullaydi va bir tekis hosil beradi. Qalin va shox shabbalari tutashgan daraxt zorlarda bu ko’rsatkich juda past.Masalan: .shox - shabbalari tutashgap kalin Samarkand viloyatining Saraykurgon o’rmon xo’jaligidagi pistazorlar deyarli hosil bermaydi. Meva hosil berish davriyligi -bu serhosil meva shakllanishida plastik moddalar zapasining katta mikdori sarflanishi bilan boglik bo’lgan biologik xususiyatlaridandir. Daraxt va butalarning meva xosil berishiga tashki muxit sharoiti katta tasir ko’rsatadi. Bular iqlim va ekologik sharoitlardir. Meva hosil berishgi tasir etuvchi kompleks omillar erug’lik,harorat, namlik, xavo, tuproq unumdorligi dir.Bu omillardan meva hosilga xavo xarorati ko’prok tasiri etadi. Uzbekiston iklim kursatkichlari buyicha turli-tumanligi bilan xarakterlanadi. Maydoni 451.2 ming km2. Togli mintakalar 14.7 %, chul tekisliklari 74.8%. tog oldi tekisliklar 10.5% ni tashkil etadi.Toglarda 100 m balandlikga kutarilishi bilan havoning o’rtacha yillik harorati 0. 5-0.6 % ga pasayadi. 1000 m. balandlikda 9-11 o S. 2000 m -4.8) o S. 3000 m -O dan 2 .5« S gacha.4000m.-5 dan -7 o S gacha.Havo xaroratining bunday

o’zgarishi. Xam maksimumi.xam minimumi.cho’l tekisliklarida xam kuzatiladi. Havo haroratining bunday o’zgarish xususiyati daraxtlarning mevahosil berishiga tasir ko’rsatadi .Nisbatan sovuk va nisbatan dengiz sathidan baland joylashgan erlardagi daraxtlarning xosil va urugining sifati tobiiy oreoldan daraxtlarning xosil va urugin nisbatan past bo’ladi. Bunday daraxtlar xosilga kirishi kech bo’ladi. To’lik pishib etishmaslik va puch uruglarning katta miqdori shimoliy mintaqalarda ko’prok uchraydi. Tog’larda ular tarqalishining yuqori chegarasida kuzatiladi.O’zbekiston toglarida 3.archasining yuqori chegarasi 2300m.p.archasiniki 2700 m..t.archasiniki esa dengiz sotxi dan 3200 m..Pistazorlarning dengiz satxidan turli balandliklardagi xosildorligi.hakidagi malumotlar 3 chi jadvalda keltirilgan 3 jadval Pistazorlar xosildorligining dengiz satxidan baladligiga boglikligi Uzbekiston Respublikasi Bobotog o’rmon xujaligi Urmon bulimi Dengiz satxidan balandligi m Xosildorlik uchun tuzatish koeffistient 1ga maydonga 1 daraxtga 1954 1965 1954 1965 Fayzava 700 -1100 1.0 1.0 1.0 1.0 Xazrat bobo 1100 -1300 0.6 0.5 0.7 0.7 Chagan 1200 -1400 0.5 0,5 0,6 0,7 Duxanin 1300 -1600 0,3 0,4 0,5 0,6 Dengiz saxidan 700 -1100 m. balandikdagi xosildorlik 1.0 ga teng kilib kabul kilinadi.Jadvaldan boshka balandliklardagi pistazorlarning xosildorligini past va 0.3 da 0.7- birlik qismigacha tashkil etishini ko’rish mumkin. Daraxtning o’sish sharoiti qanchalik yaxshi bo’lsa,ular qanchalik daraxtlarning ekologik talablariga to’g’ri kelsa ,shunchalik xosildorlik yuqori bo’ladi. Daraxtlarining gullashi va mevasining pishib etilishi davrida ob-xavo sharoiti mevaning miqdoriga ta’sir etishi mumkin. Kech bahorgi sovuqlar meva