Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ijtimoiy kompetensiyalarni shakllantirish (1-4 sinf tarbiya darsi)
![Mavzu: Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ijtimoiy kompetensiyalarni
shakllantirish (1-4 sinf tarbiya darsi)
Reja:
1. O‘quvchilarni o‘rganish, kuzatish va ta’sir ko‘rsatish .
2. O‘quvchilarda ijtimoiy kompetensiyalarni shakllantirish.
3. Tarbiya jarayonida diagnostika va korreksion faoliyat mazmuni.
4. Pedagogik diagnostika metodlari.](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_1.png)
![Tayanch so’zlar. Pedagogika, kompetensiya, korreksiya, pedagogik faoliyat,
korreksion
faoliyat, diognostika, anomal bola, anomaliya, suhbat metodi, kuzatish
metodi,
rasmlarni o‘rganish metodi, tajriba-psixologik tadqiqotlar metodi, testlar
metodi
Kompetensiya (lot.competo-erishyapman, munosibman, loyiqman) –u yoki
bu sohadagi bilimlar, tajriba. O‘qituvchi - muallimlarning shaxsiy ijtimoiy
sifatlariga azaldan e’tibor qaratib kelingan va har bir zamon talabidan kelib chiqib,
pedagogga qo‘yiladigan talablar takomillashib, murakkablashib boravergan.
3. Boshlang’ich sinflarda tayanch kompetensiyalarni shakllantirish
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, Xalq ta’limi
vazirligi va o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazining 2013 yil 22-avgustdagi
“Umumta’lim maktablari fanlari bo‘yicha uzluksiz ta’limning Davlat ta’lim
standartlari va o‘quv dasturlarini ishlab chiqish to‘g‘risida”gi qo‘shma qaroriga
asosan umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida o‘qitiladigan
fanlar bo‘yicha amaliyotchi o‘qituvchilar, metodistlar va yetakchi olimlar
tomonidan o‘quvchilarda kompetensiyalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan Davlat
ta’lim standarti va o‘quv dasturlarining loyihasi ishlab chiqilgan edi.
Qo‘shma yig‘ilishining qaroriga asosan, bitta sinfda bir paytda bir necha
fanlar bo‘yicha DTS va o‘quv dasturlari loyihalarini tajriba-sinovdan o‘tkazish
belgilandi. Unga ko‘ra, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim va Xalq ta’limi vazirligi, O‘rta
maxsus, kasb-hunar ta’limi markazining 2014 yil 15-avgustdagi “Umumiy o‘rta va
o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining umumta’lim fanlari bo‘yicha o‘quvchilarda
kompetensiyalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan Davlat ta’lim standartlari va o‘quv
dasturlarini loyihalari tajriba-sinovdan o‘tkazish to‘g‘risida”gi qo‘shma buyrug‘i
qabul qilindi. 2014-2015-o‘quv yilidan Qoraqolpog‘iston Respublikasi va barcha
viloyatlarda tashkil etilgan respublika miqyosida 70 ta umumiy o‘rta ta’lim
muassasasida, shuningdek, Xalq ta’limi vazirligi tasarrufidagi 6 ta aniq fanlarga,](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_2.png)
![filologiya fanlariga, profilli mehnat ta’limiga, tabiiy fanlarga, xorijiy tillarga
ixtisoslashtirilgan Davlat umumta’lim maktablarida tajriba-sinov ishlari olib borildi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Umumiy o‘rta va o‘rta
maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi
qarori bilan bugungi kunda amalda foydalanilayotgan “Umumiy o‘rta ta’limning
davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturi (boshlang’ich ta`lim:ona tili, o`qish,
matematika, tabiiyot (1-4-sinf)” 2017 yil 6-aprelda 187-son qaror bilan ijroga
kiritildi. Unga ko’ra davlat ta’lim standartining maqsadi va vazifalari sifatida
quyidagilar belgilangan: Davlat ta’lim standartining maqsadi - umumiy o‘rta ta’lim
tizimini mamlakatda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar, rivojlangan
xorijiy mamlakatlarning ilg‘or tajribalari hamda ilm-fan va zamonaviy axborot-
kommunikatsiya texnologiyalariga asoslangan holda tashkil etish, ma’naviy
barkamol va intellektual rivojlangan shaxsni tarbiyalashdan iborat. Ko’rinadiki,
ushbu maqsad va vazifalarni amalga oshirish uchun tayanch kompetensiyalarni
shakllantirishimiz zarur. Kompetensiya nima? Kompetensiyaviy yondoshuv
deganda nimani tushunamiz? Dastlab shu savollarga javob berishimiz maqsadga
muvofiqdir. Kompetensiya (lot. compete – erishayapman, munosibman, loyiqman)
– 1) muayyan davlat organi (mahalliy o’zini o’zi boshqarish organi) yoki mansabdor
shaxsning qonun, ustav yoki boshqa hujjat bilan belgilangan vakolatlari, huquq va
burchlari doirasi; 2) u yoki bu sohadagi bilimlar, tajriba. Biz bu ta’riflarning
ikkinchisiga to’xtalamiz va kompetensiya tushunchasining avvaldan bizga ma’lum
bo’lgan bilim, ko’nikma va malakaga yaqin tushuncha ekanligini anglaymiz.
Ta’limda kompetensiyaviy yondoshuv deyilganda, o’quvchilarning shaxsiy, kasbiy
va ijtimoiy hayotlarida uchraydigan vaziyatlarda egallagan turli xildagi malakalarini
samarali ravishda qo’llashga o’rgatish tusuniladi. Inson o’z hayotida shaxsiy,
ijtimoiy, iqtisodiy va kasbiy munosabatlarga kirishishi, jamiyatda o’z o’rnini
egallashi, duch keladigan muammolarning yechimini hal etishi,eng muhimi o’z
sohasi, kasbi bo’yicha raqobatbardosh kadr bo’lishi uchun zarur bo’lgan tayanch
kompetensiyalarga ega bo’lishi lozim. Tayanch kompetensiyalarga esa axborotlar
bilan ishlash kompetensiyasi, o‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi, ijtimoiy faol](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_3.png)
![fuqarolik kompetensiyasi, milliy va umummadaniy kompetensiyasi, matematik
savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish
kompetensiyalari kiradi.
Kommunikativ kompetensiyani boshlang’ich sinf o’quvchilarida
shakllantirish juda muhimdir. Ma’lumki, mafkuraviy tarbiyaning eng ta’sirchan
vositalaridan biri muloqot hisoblanadi. Chunki inson qalbida va ongida
shakllanadigan dunyoqarash, e’tiqod, iymon, vijdon, mas’uliyat kabi fazilatlar
tarbiyasida radio-televideniya, gazeta-jurnallar, badiiy hamda ilmiy adabiyotning
o’rnini e’tirof etgan holda shuni aytish mumkinki, yuzma-yuz kechadigan
fikralmashuv, insonning yuzi va ko’ziga qarab turib aytiladigan bama’ni so’z va
hissiyotlarning o’rni beqiyos. Shuning uchun ham ota-ona bir gapni aytishi lozim
bo’lsa, bolasining yuzini o’ziga qaratib olib, zarur yuz qiyofasi va ko’zidagi
samimiyat bilan fikrini uqtira boshlaydi. Va bunday muloqot, albatta, samarali
bo’ladi. Shu bois o’qituvchi-o’quvchi, o’quvchi-o’quvchi va ota-ona – o’quvchi
o’rtasidagi muloqot ta’lim-tarbiya jarayonida katta ahamiyatga egadir. Bolalar
nutqining rivojlanishi ularning faoliyati, muloqoti bilan uzviy bog’liqdir. Bola
jumlalarining mazmuni va shaklidagi o'zgarish uning muloqot shakllari o'zgarishi
bilan bog'liq bo'ladi. Ilk bolalik davriga xos situativ nutq ishchan muloqot shaklidan
nosituativ bilishga yo'naltirilgan va nosituativ-shaxsiy muloqot shakliga o'tilishi
bolalar nutqiga ma'lum bir talablarni qo'yadi. Bu talablar bola nutqining yangi-yangi
tomonlarini, turli kommunikativ masalalarni hal qilishi uchun zarur bo'lgan
xususiyatlarni tarkib toptiradi. Bolaning nutqi sotsial kontaktlarni o'rnatish
funktsiyasini bajara boshlaydi. Buning uchun esa bolada ichki nutq tarkib topishi,
monologik xususiyat kasb etib borishi lozim bo'ladi. Bola nutqining rivojlanishidagi
muhim xususiyat - nutq tafakkur quroliga aylanishidan iborat. Bola so'z-lug'at
boyligining o'sishida 2 muhim tomon — miqdor va sifat tomonlari mavjud. Lug'at
boyligining miqdoriy o'sishi D.B. Elkoninning ko'rsatishicha, bevosita bolaning
hayot sharoitlari va tarbiyalanish xususiyatlariga bog'liq. So'nggi yillarda u yoki bu
yoshdagi bolalar nutqining lug'at tarkibini o'rganishga bag'ishlangan tadqiqotlarda
avvalgi tadqiqotlarga nisbatan yuqoriroq miqdoriy ko'rsatkichlar aniqlandi.](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_4.png)
![Kommunikativ kompetensiyada o’quvchining muloqotda muomala madaniyatiga
amal qilishni, hamkorlikda jamoada samarali ishlay olish layoqatlarini shakllantirish
ham o’z o’rniga ega. Umuman maktab o’quvchisining asosiy natijalari bu ish
qanchalik muvaffaqiyatli o’tishiga bog’liq bo’ladi. Ulg’ayayotgan kishining
hayotdagi mavqeyini shakllantirishda, uning hayot yo’lini belgilashda, o’z vazifasini
anglatishda o’qituvchining bolalar jamoasini barpo etish yuzasidan olib boriladigan
faol va qat’iy faoliyati zarur hisoblanadi. Demak, bola kommunikativ
kompetensiyani egallashi orqali uning nutqi, muomala-munosabat va bilish darajasi
oshib boradi.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasida ta’lim samaradorligini oshirishda
zamonaviy axborot texnologiyalari, kompyuter va kompyuter tarmoqlari negizida
ta’lim jarayonini axborotlar bilan ta’minlashni rivojlantirish uchun texnika va
texnologiyani bilish va ulardan foydalana olish, funksiyalari va strukturasini bilishi,
texnologiyalarini joriy eta olishi talab qilinadi. Zamonaviy sharoitda shaxs
tomonidan ozlashtiriladigan axborotlarning asosiy manbalari - davriy matbuot
(gazeta, jurnal va b.), audiovisual ommaviy axborot vositalari (radio, televideniya),
ovozli va video yozuvlar, axborot-kommunikatsion vositalar (kompyuter tizimi,
internet), reklama va hokazolar sanaladi. Ushbu axborot manbalari bilan to’g’ri
ishlashni o’rganish uchun ham axborotlar bilan ishlash kompetensiyasini
shakllantirishimiz lozim. Zero, bugungi taraqqiyot asrida bolalarni bu kabi
vositalardan cheklashning imkoni yo’q. Shuni ham unutmaslik kerakki, global
axborotlashuv sharoitida haddan tashqari katta hajmdagi axborotga egalik shaxsga
ta’lim berish jarayonini qiyinlashtiradi. Bu qiyinchilik shu bilan bog‘likki,
birinchidan, yosh avlod katta hajmdagi “axborot maydoni” - rang-barang
ma’lumotlarga duch keladi. Yоsh xususiyatiga ko‘ra esa voyaga etgunga, ma’lum
darajada dunyoqarashga ega bo‘lgunga qadar shaxs uchun mavjud axborotlarning
barchasi qiziqarli hisoblanadi. Biroq shuni alohida qayd etib o‘tish zarurki, barcha
qiziqarli axborotlarning hammasi ham foydali, shaxs kamolotini ta’minlashga
xizmat qiluvchi ma’lumotlar bo‘lavermaydi. Ikkinchidan, axborotlashgan jamiyatda
to‘plangan ma’lumotlar yosh, psixologik xususiyatiga ko‘ra qiziquvchan, har](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_5.png)
![qanday holat, voqelik, hodisa, jarayonning mohiyatini anglashga intiluvchi yoshlar
tomonidan tinimsiz ravishda o‘zlashtiriladi. O‘z mohiyatiga ko‘ra tizimsiz ravishda
o‘zlashtirilgan ma’lumotlar shunchaki axborot bo‘lib, ular bilim sanalmaydi.
Uchinchidan, yoshlarning hali xayotiy tajribaga, barqaror ma’naviy-axloqiy
tamoyillarga ega bo‘lmay turib, haddan tashqari katta hajmdagi “axborot
maydoni”dan uzluksiz ravishda ma’lumotlarni o‘zlashtirishlari ortiqcha
yuklamalarga ega bo‘lishlariga olib keladi. Katta miqdordagi yuklama esa o‘z-
o‘zidan inson miya faoliyatida ma’lumotlarni qabul qilish, ularni o‘zlashtirish, qayta
ishlashda zo‘riqishni yuzaga keltiradi. Ruhiy zo‘riqish o‘z navbatida tushkunlikni
keltirib chiqaradi. Tushkunlikning doimiy rivojlanishi esa asab tizimi
kasalliklarining yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi 1 . O‘zini o‘zi rivojlantirish
kompetensiyasini egallash ham boshlang’ich sinflarda muhim ahamiyatga ega.
O'zini-o'zi anglashning rivojlanishi har bir bolada o'ziga xos tarzda kechadi.
Dunyoning rivojlangan davlatlaridan biri bo‘lgan AQSH pedagogikasidagi
ta’limotda ham quyidagilarni ko‘rish mumkin:
-bolani o‘z kuchi, imkoniyatiga ishonch ruhida tarbiyalash;
-o‘quvchining eng kichik shaxsiy imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish uchun
kurash;
-bolani kamsitmaslik, insoniy qadriyatlarni va g‘ururini erga urmaslik;
-o‘quvchining ilk davridanoq kasb-korga yo‘naltirish, Vataniga faxr va
iftixor ruhida tarbiyalash.
Shuningdek, o‘qituvchi yo‘naltiruvchi rol o‘ynaydi va asosiy maqsad
intellektni mashq qildirish va mantiqiy fikrlashga o‘rgatishdir.
Ma’lumki, bola bilimga qiziqmasdan turib, o’qishga intilmaydi,
muvaffaqiyatli o’qiy olmaydi. Bolada o’z kuchiga va qobiliyatiga ishonch hosil
etish, o’qishga jalb etish, ilk yutuqlari uchun rag’batlantirish, ayniqsa, ahamiyatlidir.
Boladagi o’qishga qiziquvchanlik qiyinchiliklarni yengishga, faolligini oshirishga,
ishonch uyg’otishga va mustaqilligi kamol topishiga olib keladi. Sinf rahbarlarining
madaniyat darajasining kengligi, pedagogik odob talablariga rioya qilishi, har bir
bola shaxsini inson sifatida hurmat qilishi bilan unga nisbatan talabchanlikni](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_6.png)
![unutmaslik, tashkilotchilik malakalariga ega bo’lishi, o’z malakasini tinimsiz oshirib
borish bilan ishga ijodiy yondashish talab qilinadi. O'zini-o'zi anglashning
rivojlanishi bolaning bilish va motivatsion sohalari shakllanishi bilan uzviy bog'liq
bo'ladi. Mana shu sohalarning rivojlanib borishi natijasida bola ham o'zini, ham o'zi
egallab turgan vaziyatni anglashga qodir bo'la boshlaydi, ya'ni unda o'zining
ijtimoiy "men"ini anglash shakllanadi. Bu hodisa bolaning keyingi yosh bosqichiga
o'tishida muhim rol o'ynaydi. Bu davrda bolalarda ixtiyoriy harakatlar rivojlanishi
bilan birga irodaviy jarayonlar ham ko'rina boshlaydi (maqsad qo'yish, yo'1-yo'riq
hamda vositalarni belgilash, qarorga kelish va qarorni ijro etish). Bolalar irodaviy
harakatlarini o'stirish va mustahkamlashda ularni mehnat mashg'ulotlariga jalb
qilishning ham ahamiyati kattadir. Bolalarga biron mehnat topshirig'i berilsa, ular
ayni chog'dagi o'zlarining mayl-xohishlarini yengib, mehnat topshiriqlarini o'z
vaqtida bajarishga intiladilar. Bolalardagi irodaviy harakatlami rivojlantirish
maqsadida ularni o'z-o'ziga xizmat qilish, sinfda navbatchilik qilish, gullarni
parvarish qilish va tabiat burchaklarida navbatchilik qilish kabi mehnat turlariga jalb
qilish zarur. Bunda faqat mehnat topshiriqlari berish bilangina cheklanib qolmay,
balki bolalarning bu topshiriqlarni qanday bajarayotganliklarini ham tizimli ravishda
tekshirib, nazorat qilib turish lozim. Ana shunday qilgandagina bolalarda
javobgarlik hissi yuzaga keladi. Bundan tashqari bolalarda ijtimoiy motivlarning
ta'siri bilan bir qator irodaviy sifatlar, ya'ni qat'iylik, mustaqillik, tashabbuskorlik,
dadillik kabi sifatlar tarkib topa boshlaydi. Lekin bolalar irodasining bunday sifatlari
katta odamlarnikidek mustahkam, ya'ni xarakter xislatlariga aylanib ketgan darajada
bo'lmaydi. Bolalarda ko'rinadigan ba'zi iroda sifatlari (qat'iylik, mustaqillik kabi)
ko'pincha epizodik xarakter kasb etadi. Bu yoshdagi bolalar bajarayotgan ishlarida
biron to'sqinlik uchrab qolsa, o'zlari mustaqil ravishda bartaraf qilishga urinadilar.
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi Jamoa rivojlanish darajasidan dalolat
beradigan muhim belgilaridan biri – o’quvchilarning birgalikdagi faoliyatiga
ishtiyoqi hisoblanadi. Kechaga tayyorgarlik ko’rish, shanbaliklarda ishtirok etish
kabi maktab tajribasida muntazam uchrab turadigan ishlarda ko’zga tashlanadi.
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasini rivojlantirishda o’quvchilarning faqat](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_7.png)
![sinfdan tashqari faoliyatida namoyon bo’ladigan munosabatilarni tahlil etish
bilangina cheklanib bo’lmaydi. Sinf rahbari ishining o’ziga xos xususiyati shundan
iboratki, u oddiy bolalar jamoasini emas, balki o’quvchilar jamoasini shakllantiradi.
O’quvchilarning asosiy vazifasi o’qishdan iborat. Shuning uchun sinf rahbari
dastavval bolalarning o’qishda o’quvchilarning o’zaro ga qanday munosabatda
ekanliklarini, o’zlarini darsda qanday tutishlarini, bir-biriga sidqidildan yordam
berish yoki bermasligini kuzatadi va kerakli tadbirlarni qo’llaydi. Maktab
o’quvchilarining bilimga qiziqishi ularning hayotiy ehtiyojlariga bevosita bog’liqdir.
Maktab hovlisidagi bog’, tokzor, issiqxonada o’tkaziladigan amaliy jarayon –
daraxtlarni butash, ularga payvand solish, tok kesish, daraxt o’tqazish,
issiqxonalarda pomidor, sabzavotlar yetishtirish qoidalari o’quvchilarda katta
qiziqish uyg’otadi. Bilimga bo’lgan qiziqishni shakllantirish va o’stirishda sinflarni,
o’quv xonalarini va maktab binosini jihozlash ham katta ahamiyat kasb etadi.
O’quvchilarda bu jarayon turli qarashlar, did, dunyoqarashni shakllantiradi, estetik
zavq uyg’otadi, tegishli ma’lum sohalarga havas uyg’otadi. Shuningdek, tadbirlar
yoki sayohatlar orqali ham ijtimoiy faol fuqarolikni tarbiyalash mumkin. Milliy va
umummadaniy kompetensiyani shakllantirishda boshlang’ich sinf o’qituvchisining
axloqiy obro’si g’oyat darajada yuqori bo’lishi muhim ahamiyat kasb etadi.
O’qituvchi ana shundagina tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishga ega bo’ladi. O’qituvchining
shaxsiy fazilatlari, ma’naviy qiyofasi o’quvchilar ongining va xulqining
shakllanishiga katta ta’sir ko’rsatadi. O’qituvchi uchun malaka va ko’nikmalarga
ega bo’lishning o’zi yetarli emas. U o’z tarbiyaviy faoliyatida yuksak darajadagi
insonparvarlik fazilatlari, o’z ishiga sadoqati, intizomi, odamiyligi, axloqiy sifatlari
bilan ham ta’sir kuchiga ega. Chunki, o’qituvchilik qobilyati juda ko’p sifatlarni:
chuqur bilim, keng fikrlilik, ishga jon dildan ko’ngil qo’yish, bolalarga bo’lgan
cheksiz muhabbat, muomala, nazokatlilik, qalb yoshligi, serzavq temperament, oqil
va adolatlilik namunasi, alohida nazokat, sipolik va vazminlik kabi fazilatlarning
bo’lishini taqozo qiladi. Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan
xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyasida o’quv mehnatiga ongli
munosabatda bo’lishlik ta’limning ijtimoiy, o’qishning shaxsiy ahamiyatini](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_8.png)
![tushunish demakdir. Odatda muammoli vaziyat vujudga kelganda odam favqulodda
hech kutilmagan, notanish, tushunilishi murakkab bo’lgan, noma’lum narsa va
hodisalar bilan uchrashadi. Aqliy zo’r berish natijasida iroda sifatlarini ishga solish
orqali munozarali vaziyat anglashilgan masalaga aylanadi. O’zlashtirishning past
bo’lishi, aksariyat hollarda, o’quvni tizimli va rejali olib borish iqtidori va
ko’nikmasining bolalarda shakllanmaganligidan kelib chiqadi. Sinf rahbarining va
fan o’qituvchilarining asosiy vazifasi har bir o’quvchining faoliyatini quyidagi
shartlar asosiga qurish bilan bog’liq:
1. Faoliyatni reja asosiga qurish.
2. Qunt bilan ishlash.
3. Pala-partishlikka yo’l qo’ymaslik, saranjomlikka o’rganish.
4. Bilim sifatini oshirish.
5. Qiyinchiliklarni yengish.
6. O’quv mehnatida muayyan rejimga itoat etish. Bu o’quv mehnatini
o’quvchining dam olishi bilan to’g’ri almashtirib borilishidir.
7. O’qishda o’rtoqlarcha o’zaro yordam uyushtirish. O’rtoqlarcha o’zaro
yordam sinfda ulgurmovchilikning oldini oladi, sinf jipsligini oshiradi, jamoatchilik
ruhining shakllanishiga olib keladi. 8. Sinf o’qituvchilari bilan hamkorlik. Sinf
rahbari ta’lim-tarbiyaviy ishlarni yakka o’zi emas, balki shu sinfda dars beruvchi
boshqa o’qituvchilar bilan hamkorlikda olib boradi.
Sinf o’qituvchisining asosiy vazifasi har bir o’quvchini mantiqiy fikrlashga
o’rgatishdan iboratdir. Ayniqsa, bolalarda o’qish qiyinchiliklarini yengish, tushunib
o’qish va kitob bilan mustaqil ishlash, uy vazifalarini bajarishda rioya qilishi lozim
bo’lgan intizom, olgan bilimlarini amalda qo’llash kabi zarur sifatlarni shakllantirish
katta ahamiyatga egadir. O’quvchilarni o’quv mehnatida muayyan rejaga itoat
etishga o’rgatish orqali ham boshlang’ich sinf o’quvchilarining o’zlashtirish sifatini
oshirish mumkin.](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_9.png)
![Zamonaviy jamiyatning ijtimoiy va iqtisodiy sohalarida ro'y berayotgan
o'zgarishlar o'qituvchiga yangi talablarni keltirib chiqardi. Bu keng ko'lamli
umumiy madaniy, professional va maxsus vakolatlarga ega, yangi kasbiy
talablar
va mehnat sharoitlariga munosib javob bera oladigan mutaxassis bo'lishi
kerak.
Shiddat bilan o'zgarib borayotgan jamiyatda yashash va ishlashga tayyor
bo'lgan
professional o'qituvchini tayyorlash - bu kasbiy pedagogik ta'lim tizimi oldida
turgan strategik vazifadir. Shuning uchun bugungi kunda ta'limning
kompetensiya
paradigmasiga o'tish dolzarblashmoqda[1].
Bo lajak mutaxassisning bilim, ko nikma va malakalarini aniq amaliy‟ ‟
vaziyatda amalga oshirish qobiliyatiga ega bo lishi kompetensiyaviy
‟
yondashuvga
asoslangan ta'limning ustuvor maqsadidir. Shuning uchun ham bolajak
o qituvchining mutaxassis sifatida shakllanishida pedagogik amaliyot muhim
‟
sanaladi. Ushbu davrda talabaning tajriba to„plashi, yangi bilim va
ko„nikmalarni
egallashi, kasbiy vaziyatlarga moslashuvi ortib boradi. Kasbiy
kompetensiyani
shakllantirish bosqichma-bosqich va doimiy tarzda amalga oshiriladigan
jarayondir[2].
Bo’lajak o qituvchilar amaliyot davrida turli vazifalarni bajarar ekan, Davlat
‟
Ta lim Standartida belgilangan ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasini
‟
shakllantirishga alohida ahamiyat berishlari kerak. Ijtimoiy faol fuqarolik
kompetensiyasi jamiyatda bo„layotgan voqea, hodisa va jarayonlarga
daxldorlikni
his etish va ularda faol ishtirok etish, o„zining fuqarolik burch va huquqlarini
bilish, unga rioya qilish, mehnat va fuqarolik munosabatlarida muomala va](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_10.png)
![huquqiy madaniyatga ega bo„lish layoqatlarini shakllantirishni nazarda
tutadi[3].
Kichik yoshdagi o quvchining ijtimoiy qobiliyatlarini rivojlantirishda bir‟
qator ichki va tashqi omillarni hisobga olish kerak. Tashqi omillarga ijtimoiy
rivojlanishning hozirgi bosqichi, bolaning ijtimoiy hayoti, sharoitlari va
ijtimoiy
muhit kiradi. Ichki omillar - bu bolaning aqliy rivojlanish xususiyatlari, uning
yoshiga xos rivojlanishi va individual individual xususiyatlari. Agar bir qator
shartlar bajarilsa, boshlang'ich maktab o'quvchilarida ijtimoiy qobiliyatlarni
samarali shakllantirish mumkin: Jamoada tegishli rivojlanish muhitini
yaratish
(o'qituvchi sinfda ishonch va xayrixohlik muhitini yaratishi kerak). Kichik
yoshdagi o quvchi o'zini xavfsiz his qilishi, shu bilan birga bosimni his etishi
‟
kerak, o'qituvchi o'zining shaxsiy xususiyatlariga hurmat ko'rsatishi kerak.
Ijtimoiy moslashuvning asosiy maqsadi - bolalarga turli xil faoliyat turlari
bilan shug'ullanish orqali hayotiy tajriba orttirishga yordam berish,
o'quvchilarda
Pedagogik ta’lim klasteri: muammo va yechimlar
kundalik muammoli vaziyatlardan chiqib ketish uchun ijtimoiy maqbul
yo'llarning
mustaqilligini yetarli darajada rivojlantirish.
Ertak terapiyasi boshlang'ich maktab yoshidagi bolalar bilan muloqot
qilishning samarali usuli sifatida bir qator muammo va vazifalarni hal qilish
uchun
uzoq vaqtdan beri taniqli o'qituvchilar, psixologlar va bolalar bilan ishlash
bo'yicha
boshqa mutaxassislar tomonidan keng qo llanib kelinadi. Odatda bu
‟
maqsadlar
uchun tarbiyaviy va terapevtik ta sirga ega kichik xalq ertaklari yoki badiiy
‟
ertaklar ishlatiladi.](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_11.png)
![Oila bilan ishlash bo'yicha mutaxassis, ijtimoiy amaliyotchi I.V.Naumovning
“Binafsha o rmon sirlari”mualliflik ertagi boshlang'ich sinf o'quvchilarida‟
ijtimoiy
kompetensiyalarni shakllantirish jarayoniga, ularning jamiyatda
muvaffaqiyatli
moslashuviga hizmat qiladi. Ushbu texnologiyadan foydalanish maqsadga
muvofiqligi shundaki, boshlang'ich maktab o'quvchilarida ertaklar katta
qiziqish
uyg otadi. Ijtimoiy kompetensiyalarni shakllantirishda ertak terapiyasining
‟
vositalari o'ziga xos xususiyatlari:
o'z-o'zini bilish va o'zini anglashga qaratilganligi;
ertaklarning samaradorligi didaktik, axloqiy ko rsatmalarning yo qligi;
‟ ‟
aniq personifikatsiyalarning yo qligi;
‟
obrazli va majoziy til;
psixologik xavfsizlik;
sir va sehrning mavjudligi[4].
Zamonaviy mualliflik ertagining jozibadorligi – uning dolzarbligida,
zamonaviy bola uchun yaqin va tushunarli bo'lgan narsalar haqida so z
‟
ketayotganligidadir.
Bolalarda ijtimoiy kompetensiya shakllanishning boshlang'ich darajasini
aniqlash turli xil texnikalardan foydalangan holda amalga oshiriladi: bolaning
o'zini o'zi qadrlashi, shaxsning ijtimoiylshuvini o'rganish usullari,
hissiyotlarni
aniqlash, sotsiometriya usullari, bolalar jamoasidagi psixologik munosabatlar
va
undagi har bi bola mavqeini aniqlash.
Mualliflik ertagidan ertak terapiyasi usuli sifatida foydalaniladigan darslar:
bolalarning faolligi va mustaqilligini sezilarli darajada oshirishga;
xulq-atvorni ixtiyoriy tartibga solish, yuqoriga ko'tarish;
bilimni oshirishga faol qiziqish, faol pozitsiyani rivojlantirishga qobiliyat;](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_12.png)
![ muloqotning kommunikativ tomoni bilan bog'liq ko'rsatkichlarini
yaxshilash;
Pedagogik ta’lim klasteri: muammo va yechimlar
belgilangan o'z-o'zini anglashning o'sishi va ijobiy tomon o'zgarishlar
o'sishi, "rad etilgan" va "qabul qilinmagan" toifasidagi bolalarda o'z-o'zini
hurmat
qilishi;
vaziyatli muammolarni hal qilish usullarini tanlashga imkon beradi[4].
Mualliflik ertagidan foydalanish psixologik muhitning yaxshilanishiga,
bolalarning
holati tenglashuviga xizmat qiladi va munosabatlarni mustahkamlash uchun
doimiy moyillik kuzatildi. Ijtimoiy kompetensiyalar shakllanishi sezilarli
darajada
oshadi: bolalar bir-birlariga ko'proq e'tibor berishadi, tez-tez yordam berishni
boshlaydilar, turli muammolarni hal qilishda, munosabatlarda bag'rikenglik
kuzatiladi, haqoratli so'zlar va iboralar kundalik hayotni tark eta boshlaydi.
3-
Pedagogik lug‘atda “korreksiya” tushunchasi (yunoncha “correctiio” —
tuzatish) pedagogik uslub va tadbirlardan iborat maxsus tizimi yordamida
anomal
bolalarning psixik va jismoniy rivojlanish kamchiliklarini tuzatish (qisman
yoki
to‘liq) sifatida tushunilishi ta’kidlab o‘tiladi.
Diagnostika korreksion, korreksion-rivojlantiruvchi, korreksion profilaktik
faoliyatlar bilan bir qatorda tarbiyaviy va korreksion-o‘qitish, psixokorreksion
faoliyatni ham amalga oshirilishini ta’minlaydi.
Korreksion-pedagogik faoliyat maxsus ta’lim das turiga muvofiq](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_13.png)
![mutaxassislar yordamida anomal o‘quvchilarni o‘qitish, tarbiyalash va
rivojlantirishga yo‘naltirilgan yaxlit jarayon.
Korreksiya-hayotiy chekinishlarga uchragan bolalar va o'smirlar bilan olib
boriladigan aniq faoliyatdir. Bir qator olimlar: R.S. Nemov, D. V. Olshanskiy,
G.
Broyer, G. Matteslar: “Pedagogik korreksiya-tarbiya jarayonida yoshlarning
ma’naviy-ma'rifiy sohalardagi oldindan yo'l qo'yilgan nuqsonlarni bartaraf
etish
jarayonidir” - deb hisoblaydilar. N. V. Kuzmina bu jarayonni:
«Korreksiyalash
jarayoni-o'quvchilarning ongiga, his-tuyg'ulariga ta'sir etuvchi va turli ijobiy
qobiliyatlarini shakllantiruvchi faoliyat turidir» -deb tavsiflaydi.
Korreksiyalash
ta’sirida o'quvchi-yoshlarning g'oyaviy, axloqiy, irodaviy, estetik xislatlari
shakllanadi, tabiatga, jamiyatga ilmiy qarashlari tizimi tarkib topadi, jismoniy
kuch-quvvatlari mustahkamlanadi va shu bilan birgalikda tarbiya masalalari
amalga oshiriladi. Korrektsiya jarayonida yoshlarda jamiyatning shaxsga
qo'yadigan axloqiy talablariga muvofiq keladigan xulqiy malaka va odatlari
hosil
qilinadi. Bunga erishish uchun o'quvchining ongiga (ta'lim jarayonida),
hissiyotiga
(darsda va sinfdan tashqari ishlarda), irodasiga (faoliyatni uyushtirish, xulqni
idora
qilish jarayonida) tizimli va muntazam ta'sir etib boriladi.
Demak, pedagogik diagnostika va korreksiya jarayonida bulardan birortasi
(tafakkuri, ongi, hissiyoti, irodasi, qarashlari) e'tiboridan chetda qolsa,
maqsadga
erishish qiyinlashadi.
Korreksion pedagogikaning asosini anomal bolalarni har tomonlama,](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_14.png)
![fiziologik va psixologik o‘rganish tashkil etib, uning vazifalari sirasiga
quyidagilar
kiradi:
1) rivojlanishida turli kamchiliklar bo’lgan bolaning nuqsonlarini tuzatish va
korreksion-kompensatorli imkoniyatlarini aniqlash;
2) differensatsiyali o‘qitish va tarbiyalashni amalga oshirish maqsadida
anomal bolalarning muammolarini hal etish;
3) anomal bolalarni aniqlash va hisobga olish;
4) rivojlanish anomaliyasini erta diagnostika qilish metodlarini ilmiy
jihatdan ishlab chiqish;
5) bolalarda rivojlanish nuqsonlarini tuzatish, yo‘qotish yoki kamaytirish
bo‘yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish;
6) anomal bolalikning oldini olish bo‘yicha profilaktik chora tadbirlar
tizimini ishlab chiqish;
7) anomal bolani rivojlantirish va uni ijtimoiylashtirish jarayonining
samaradorligini oshirish.
Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar bilan korreksion ishlar quyidagi
vo‘nalishlarda olib boriladi:
1.Bolalarning rivojlanishi va xulqidagi nuqsonlar tabiati va mohiyatini
aniqlash, ularning yuzaga kelishi sabablari va sharoitlarini o‘rganish.
2. Rivojlanishi va xulqida nuqsonlar bo’lgan bolalar bilan
korreksionpedagogik faoliyatning tashkil etish va rivojlanishi tarixini o‘rganish.
3. Bolalarning rivojlanish va xulqidagi nuqsonlarning oldini olishga xizmat
qiluvchi ijtimoiy-pedagogik shart-sharoitlar va psixofiziologik rivojlanishi
etimologiyasi (sabab-oqibatli asoslari)ni aniqlash.
4. Rivojlanishida kamchilik va xulqida nuqsonlar bo‘lgan bolalarga
korreksion-pedagogik ta’sir ko'rsatish texnologiyasi, shakl, metod va
vositalarini
ishlab chiqish.
5. Ommaviy umumiy o‘rta ta’lim manbalari sharoitlarida rivojlanishi va](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_15.png)
![xulqida nuqsonlar bo’lgan bolalarning umumiy va maxsus ta’limi mazmunini
tahlil
qilish.
6. Bolalarni reabilitatsiya qilish va himoyalash markazlari, maxsus
muassasalarining maqsadi, vazifa va asosiy yo‘nalishlarini aniqlash.
7. Anomal bolalar bilan korreksion-pedagogik faoliyatni tashkil etuvchi
o‘qituvchilarni tayyorlashda zarur o ‘quv-metodik bazasini yaratish.
Psixologik-pedagogik tekshirishlar quyidagi metodlari yordamida tashkil
etiladi:
1. Suhbat metodi. Suhbat bola bilan aloqa o‘rnatish vositasi bo‘lib, anomal
bolaning shaxsi, emotsional-irodaviy sifatlari, xulqi, shuningdek,
rivojlanishidagi
chetlanishlarning sabablari haqidagi ma’lumotni to‘plashga imkon beradi.
Agarda
bolaning nutqida, eshitish qobiliyatida nuqsonlari bo‘lsa, yoki munosabatga
qiyin
kirishsa suhbatni tashkil qilish tavsiya etilmaydi. Bunday hollarda bolani
qiziqtiradigan ko‘rgazmali materialdan foydalanish mumkin.
2. Kuzatish metodi. Kuzatish bolaning konsultatsiyaga kelishidan avval
boshlanadi va yaxlit tekshirishlarni o‘tkazish jarayonida davom ettiriladi.
Kuzatish
har doim aniq maqsad asosida o‘tkaziladi. Bolani o‘yin faoliyatini tashkil
etish
jarayonida kuzatish alohida ahamiyatga ega, ular bola bilan aloqa o ‘rnatishga
imkon beradi. Ayrim hollarda o ‘yinchoqlar yordamida maxsus tekshirishlar o
‘tkaziladi.
3. Rasmlarini o‘rganish metodi. Rasmlar bolani o‘rganishda muhim
differensial-diagnostik vosita hisoblanadi. Bolada pedagog tomonidan tavsiya
etilgan rasmlar xavotir uyg‘otsa, bolaga erkin rasm chizishni taklif etish
maqsadga](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_16.png)
![muvofiqdir. Uning mavzu tanlay olishi, tasvirlash xususiyatlari, rasm chizish
jarayoni yakuniy tashhis uchun qimmatli ma’lumot hisoblanadi. Aqli zaif
bolalar
odatda mavzuni tanlashga qiynaladilar, ular sujetlar yaratmay, alohida odatiy
predmetlarni tasvirlashga harakat qiladilar.
4. Tajriba-psixologik tadqiqotlar metodlari. Ular maxsus o‘rganilishi kerak
bo’lgan psixik jarayonni qo‘zg‘atuvchi ma’lum vaziyatlarni yaratishni ko‘zda
tutadi. Tajriba metodikalari yordamida u yoki bu holatlarning sabablari va
mexanizmlarini ochib ko‘rsatish mumkin bo‘ladi.
5. Testlar metodi. Bu metod bolalarning psixodiagnostik maqsadlarda
tekshirishda qo‘llaniladi. D.Veksler tomonidan asoslangan moslashtirilgan
test
ommaviylashgandir. Undan foydalanish individualpsixologik tekshirishlarni
o‘tkazishda bola haqida zarur qo‘shimcha ma’lumotlarni olishga imkon
beradi.
O‘smirlik davrida o’quv fanlarini turli o‘qituvchilar tomonidan o‘qitish
munosabati yuzaga keladi. Bu orqali ularda kattalar shaxsi va faoliyatini
baholashning yangi mezonlari shakllana boshlaydi. Masalan, bilimli,
talabchan,
haqqoniy, o‘quv materialini qiziqarli va tushunarli yo‘l bilan yetkaza oladigan
o‘qituvchilami ajratmaydilar, balki ularni ko‘proq hurmat qiladilar, yaxshi
ko‘radilar va ular bilan bo‘ladigan munosabatlariga ham katta e’tibor
beradilar. 10-15 yoshli bolalaming faoliyat motivlarida ham o‘zgarishlar amalga
oshadi.
Ilk o‘smirlik davrida ko‘pchilik yoshlar o‘zlariga shaxsiy xarakteristika
beradilar. Katta bo‘lgan sari ularning o‘z-o‘ziga bergan bahosi differensial
xarakterda (xulq-atvor, ijtimoiy vaziyatlarda o‘zini tutishi va ayrim
xattiharakatlar) namoyon bo‘la boshlaydi. Pedagogika oliy o‘quv yurtida bo’lajak
o‘qituvchilami psixologik-pedagogik jihatdan tayyorlashni takomillashtirish](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_17.png)
![talabalardagi o‘z kasbiga boigan psixologik qarashni qayta qurish hamda
“ideal
o‘qituvchi” obraziga tayangan holda olib borilishi zarur. Kasbiy faoliyat
bo’lajak
o‘qituvchi shaxsini rivojlantirishning asosiy vositasi ekanligi sababli
talabalarning
uzluksiz amaliyotda qatnashish jarayonini sifat va miqdor jihatdan
kuchaytirish
lozim.
Talabalar bilan ta’lim-tarbiya ishlarini rejalashtirishda ularning o‘ziga xos
xususiyatlarini hisobga olish zarur. Ayrim hollarda ichki va tashqi vositalar,
omillar ta’siri ostida uning ruhiy dunyosiga umidsizlik, ruhiy parokandalik
kayfiyati, istiqbolga ishonmaslik, ikkilanish, hadiksirash kabi salbiy his-
tuyg‘ular
namoyon bo‘ladi. О‘z shaxsiyatiga nisbatan ichki ishonmaslik, o‘qishga
nisbatan
esa salbiy munosabatning kelib chiqishi talaba ruhiyatida keskin tushkunlikni
keltirib chiqarishi mumkin. Buning oqibatida ayrim yoshlar o‘ta zararli
oqimlarga
– aqidaparastlik, terrorchilik illatlariga qo‘shilib qolishi, giyohvandlik,
ichkilik,
qimorbozlik, turli jinoyat ishlari kabi jirkanch yo’llarga kirib qolishlari
mumkin.
Uzluksiz ta'lim tizimida pedagogik diagnostika va pedagogik korreksiya
ishlari metodik jihatdan to'g'ri yo'naltirilganda jamiyatning har bir a’zosi
ongiga
milliy istiqlol g'oyalarini singdirishda, mafkuraviy immunitet hosil qilishda,
o'quvchilarning o'zligini anglashlarida, vatanparvarlikni, millatlararo
totuvlikni,
diniy bag'rikenglikni, tolerantlikni shakllantirishda hamda komil insonga xos](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_18.png)
![bo'lgan fazilatlarni: sofdillik, to'g'riso'zlik, adolatparvarlik, sahovatlilik,
ornomuslik, tantilik va boshqa sifatlarni tarkib toptirishda ijobiy samara beradi.
Pedagogik tashxislash va yoshlarning xulqidagi nuqsonlarni korreksiyalash
masalalari bugungi kunda salmoqli ahamiyatga ega bo'lib borishi mustaqil
O'zbekistonning har tomonlama rivojlanishidan, jamiyat a'zolarining
ma'naviyma'rifiy hayotida paydo bo'lgan muammolarini hal etilayotganidan
dalolatdir.
Foydalanish uchun adabiyotlar:
Usanova O.N. Psixik rivojlanishida muammolari bo‘lgan bolalar. – М.:
Pedagogika, 1995.
Rahmonova V.S. Defektologiya va logopediya asoslari. – T., 1990.
Babanskiy Y.K. Metodi obucheniya v sovremennoy obsheobrazovatelnoy
shkole. –
M.: Prosvesheniye, 1985.
Sayidahmedov N.S. Yangi pedagogik texnologiyalar. – T.: Moliya, 2003.
4 -reja Har qanday faoliyat zamirida ham amalga oshirilgan ishlarning
pirovard maqsadi, vazifalari va kutilgan natijalari bo’ladi. Faoliyat natijalarini
sarhisob qilish, amaliy xulosalar yasash, bo’sh yoki muvaffaqiyatli o’rinlarni
belgilabolish – faoliyatning keyingi bosqichlarida uni hisobga olish pedagogic
diagnostika deyiladi.
Pedagogik diagnostika ta’lim samaradorligi, ish mazmuni olib borilgan
pedagogic faoliyatni tahlil qilihda katta ahamiyatga ega bo’lib, ilg’or ta’lim
muasasalarida bu ish uslubi muvaffaqiyatli tarzda amalgam oshirilmoqda, yutuqlar
mustahkamlanib, yo’l qo’yilgan kamchilik va nuqsonlarni tahlil qilish asosida yosh
strategic yo’nalishlar belgilab olinmoqda va yuqori darajadagi pirovard natijalar
qo’lga kiritilmoqda. Savol tug’iladi:](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_19.png)
![bola qobiliyati, imkoniyat, bilimi, egallangan ko’nikmalarining o’lchovi
bormi?
bolaning bilish va ko’nikmalarini belgilashga o’qituvchu aralashgani
ma’qulmi, yoki o’ziga-o’zi baho bergani afzalroqmi?
Mana shu savollarga eng maqbul asoslarda javob berish, pedagogik
diagnostikaning predmetidir. Mana shu maqsadni ro’yibga chiqarish yo’l-yo’riqlari,
metodik mexanizmlarini ishlab chiqish, joriy etish muhim vazifadir. Pedagogik
diagnostikaning tarixi pedagogic faoliyat tarixi bilan deyarli tengdosh, boshqacha
qilib aytganda, pedagogik jarayon ming yillardan beri mavjud bo’lsa bu faoliyatning
me’yoralari va natijalarini belgilash ham shunchalik qadimiydir. Demoqchimizki,
o’quvchi bilimiga baho qo’yish, uni sinov va imtixon qilish pirovard ish natijalarini
belgilab olish boshlangan yerda pedagogic diagnostika ham mavjud. Faqat farq
shundaki, ibtidoiy va o’rta asr pedagogikasida bola bilimi va iqtidorini diagnostic
tahlil qilishning ilmiy asosi yo’q edi. Pedagogik diagnostikani ilmiy asosda tahlil
etish va yo’lga qo’yish 20 asr boshlarida amalgam oshirilgan. Shu boisdan, bu
pedagogic jarayonning nomlanishi ham turlicha bo’lgan.
Ayrimlar pedagogik diagnostikani taklif etilgan bilimlarni o’zlashtirish asosi
deyiladi. Boshqalar diagnostika o’qitishni jadalashtiruvchi axborotdir deb
hisoblaydilar. Yana ayrimlar esa diagnostic egallagan bilim sifatini nazorat etishdir,
degan fikrn ilgari suradilar.
Taniqli pedago olim Matserman pedagogik diagnostikani “O’quvchi
o’zlashtirishi bilan o’quv materialini to’g’ri tanlash maqsadni to’g’ri yo’naltirish
mezonidir” deb hisoblaydi.
Aslida pedagogik diagnostika o’quv materialini bilish jarayonining asosini
tashkil etib, maqbul pedagogik xulosaga kelishga zamin yaratadi.
Shu boisdan ham, pedagogik diagnostika:
birinchidan, o’quvchiga individual ta’lim berishni jadallashtiriladi;](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_20.png)
![ikkinchidan, davlat va jamiyatning ta’limga qo’ygan talablaridan kelib chiqib,
oquvchi bilimin to’g’ri, adolatli baholashni ta’minlaydi;
uchinchidan, ishlab chiqilgan ta’limiy mezon, kriteriyalar orqali o’quvhcining
sinfdan singdan o’tishida, mutaxassislikkka qabul qilinishida minimal talablarga
javob berishini belgilaydi. Pedagogik diagnostika yordamida ta’lim-tarbiya jarayoni
to’g’ri tahlil etiladi va uning samaradorligi to’g’ri baholanadi, boshqacha qilib
aytganda, pedagogik diagnostika orqali ta’lim obyekti, ta’limiy tushunchalar qay
darajada o’zlashtirilganligi tahlil etiladi. Butun o’quv kursini, o’quv dasturlaini
o’zlashtirish darajasi baholanadi. Pedagogi diagnostika muhim ahamiyatga ega. U
o’quv-tarbiya jarayonini yaxshilahsga xizmat qiladi. Ta’limiy faoliyat natijasida
erishilgan samaralarni xolislik bilan belgilab beradi, yo’l qo’yilgan kamchilik va
nuqsonlarni bartaraf etishga yo’l ochadi, pirovard natijada ta’limning takomillashib
borishiga ijobiy ta’sir qiladi. Pedagogic diagnostika tarixiga nazar tashlasak, o’tgan
asrlarda u faqat o’quvchi bilimini baholash orqali amalgam oshirilganini kuzatamiz.
Unga 1864 yilda AQSh olimlari D.Fisher va R.Reslar asos solganlar, 1908 yildan
boshlab esa, olim T.Stoun arifmetikadan test orqali o’quvchi bilimini sinash tizimini
tadbiq etgan. Egallangan malakani aniqlashga kiritilgan pedagogik diagnostika yoki
diagnostik faoliyatning ayrim jihatlari:
taqqoshlash;
pedagogik tahlil;
avvaldan ayta bilish (prognoz);
interpretatsiya ;
pedagogik diagnostika natijalarini o’quvchilarga etkazish;
amalga oshirilgan turli diagnostik metodlarni o’quvchilarga yetkazish;](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_21.png)
![pedagogik diagnostika metodlarini to’g’ri belgilashdan iborat bo’lgan.
Pedagogik diagnostikaning eng muhim kriteriylari esa:
haqqoniylik (ob’ektivnost);
ishonchlilik (nadyojnost);
puxtalik (vidnost) asoslanadi
Diagnostik tahlillar qachon ob’yektiv boladi.
- agar sinov natijalari turli tekshiruvlarda bir xil natijalar ko’rsatilib,
ko’rsatkichlar o’zaro bir-biriga yaqin bo’lsa;
agar: sinov mezonlari, o’lchovlari birligi hamda uning natijalari sinovni
amalga oshiruvchi, aniqlovchining shaxsi hislati va munosabatlariga bo’liq
bo’lmasa;
agar: sinov bir xil talab, bir xil munosabat, psixologik kayfiyatda amalgam
oshirilsa haqiqiy ahvolni aniqlashda ob’yektiv natijalar olinishi mumkin. Modomiki
maqsad haqiqiy ta’limiy ahvolni aniqlash ekan, unga to’g’ri, halollik, haqqoniylik
bilan yondohish zarur. Aks holda, diagnostikadan ko’zlangan natijaga erishish,
to’g’ri tashxis belgilash mumkin emas. Bundan tashqari, ayrim sinf ishlarini, ba’zan
yozma ishlarni, ko’pincha esa og’zaki berilgan javoblarni baholashda har xil
yondashuvlar qayd etilishi mumkin. Bu sinovchi ya’ni, diagnostic tahlil o’tkazuvchi
qilinayotgan ishlarning tub maqsadiga tushunib yetishga, mas’ulitaiga, ishiga
bo’lgan yondashuvga va nihoyat uning savoyasiga bo’g’liq. Bundan kelib](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_22.png)
![chiqadigan amaliy xulosa shuki, pedagogik diagnostikani amalga oshirishda rioya-
andisha, oshna-og’aynigarchilik, tanish-bilishchilik, boshqa noxushliklar aralashsa,
haqiqiy ahvol aniqlanmaydi, umumiy ishga putur yetadi, kamchilik va nuqsonlar
ochilmay haspo’shlanadi, ta’limni takomillashtirishdan ko’zda tutilgan maqsadlar
ochilmay qoladi.
Pedagogik diagnostikaning ishonchliligi bir necha marta qilingan tahliliy
xulosalar natijasining bir xilligi qayd etilgan xollardagina ta’minlanadi. Agar buni
muayyan maktab, sinfning hayotiy faoliyati bilan bog’lasak, mabodo o’qituvchi
ilgarigi ishini oradan bir necha vaqt o’tib, aynan o’shnday baholasa, ishonchlilik
paydo bo’ladi, lekin bunday hol afsuski amaliyotda kam uchramoqda. Pedagogik
diagnostika natijalari qachon uzil-kesil tasdiqlanadi. Tajribalar, tahlillar shuni
ko’rsatadiki, pedagogik diagnostika test usullari vositasida amalga oshirilsa,
natijalar haqqoniy bo’ladi. Chunki bunda to’rt xil xulosa, bir xil natija bilan
baholanadi bular:
mazmunning tasdig’i;
har xil usul bilan olingan natilalarning bir xilligi;
natijalarga ko’ra amalga oshirilgan tahlillarning isbotlanishi;
loyihalashning tasdiqlanishi (ya’ni, loyihalashtirishdagi natijalarning olingan
xulosalarga uyg’unligi).
PEDAGOGIK DIAGNOSTIKA – KUZATUV METODI
Pedagogik diagnostika kuzatuv uslubi o’quvchining o’qishga munosabatini,
mas’uliyatini, bilimga intilishini aniqlaydi. Tabiiyki, o’quvchidagi bunday
hislatlarni belgilahda uning xarakteri, xulqi, butun ijtimoiy jihatlariga katta ahamiyat
beriladi. Chunki, o’quvchining bilim va ko’nikmalarini attestatsiya qilishda shaxsiy,
oilaviy, axloqiy ko’rsatkichlar muhim rol o’ynaydi.](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_23.png)
![Shuning uchun ham maktab o’quvchilarining koeffitsiyenti bola olgan
bilimlari bilan belgilanadi. Past ko’rsatkich olgan o’quvchiga ko’proq e’tibor berish
lozim. Lekin, asosiy e’tibor yaxshi va a’lochi o’quvchiga qaratiladi.
Ustiga ustak o’quvchi13-15 yoshida o’ziga katalardek muomala qalishni talab
etadi. Lekin, o’qituvchilarning ayrimlari boladagi bunday psixologik kaffiyatlarni
hisobga olmay, unga bola sub’yekt sifatida qaraydilar. Aynan mana shu sababli
o’qituvchi va o’quvchi o’rtasida ixtilof kelib chiqadi.
PEDAGOGIK DIAGNOSTIKADA SO’ROQLASH METODI
Mazkur uslub pedagogik diagnostikada qadim-qadimdan qo’llanib kelinadi. U
deyarli o’qish o’qitish jarayoni boshlangandan bo’yon mavjud. Agar
diagnostikaning kuzatish usulida bolaning axloqiy-ma’naviy tamoyillari, qiziqishi,
munosabati, fikrlash doirasi o’rganilgan bo’lsa, suhbat. Savol-javob ko’proq axborot
to’plash imkoniyatini beradi. Bunda u yoki bu shaxs to’g’risida ob’yektiv yoki
sub’yektiv ma’lumot olish imkoniyati mavjud.
Axborot – og’zaki, yozma, standartlashtirilgan, yakka, guruhlarga bo’lingan
hoilda bir yoki bir necha bor so’rash asosida to’planadi.
PEDAGOGIK DIAGNOSTIKANING TEST METODI
Odatda tekshiruvchi tomonidan amalga oshirilgan barcha nazorat shakl va
uslublari ham testga kiradi.
Nazoratning test uslubi ilmiy asoslarga qurilgan bo’lib, u ma’lum talab,
qonun-qoidalar zaminida olib boriladi.
Test asosan psixolog olimlar tomonidan ishlab chiqilgan va amaliyotga
tavsiya etilgandir. Test pedagogik diagnostika metodlari orasida eng qulay
hisoblanib, u bir jihatdan sifatli ma’lumot berishi bilan ajralib turadi.](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_24.png)
![Test sinova mutzam takomillashib boradi. Unga turlibosqichlarda turlicha
ta’rif berib kelingan. Masalan, nemis oilimi Liner “Test shaxsning turli xolatlarini,
shaxsiy xususiyat, imkoniya va qobiliyatini aniqlovchi ilmiy metoddir” deb
ta’riflaydi.
Test usuli chinakamiga pedagogik diagnostika metodi bo’lib, u o’quv
jarayonining pirovard natijasini ob’yektiv aniqlab berishga qodir mezondir. U
doimo tahlil asosiga qurilib, aynan shu xususiyatiga ko’ra pedagogik jarayon
natijalarinig takomillashib borishiga yordam beradi. Ayni paytda testlar ta’limiy
xulosalar bilan birga texnologik vaziyatni, istiqbolni, harakat yo’nalaishina ham
belgilab beradi. Shunga ko’ra testlar qutidagilarga bo’linadi:
ta’limiy muvaffaqiyatlarni aniqlaydigan test;
shaxs taraqqiyotni va uning imkoniyatlarini belgilaydigan test;
intellektni aniqlaydigan test;
umumiy natijani aniqlaydigan test;
muayyan hududda, maktabda u yoki bu fanni o’qitish samaradaorligini
ko’rsatuvchi test;
professional kasbga moyillik layoqatini, shaxsning funksional imkoniyatlarini
aniqlovchi test;
shaxs psixologiyasini ochib beruvchi test;
shaxsning yo’naltirilganligini belgilovchi test;](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_25.png)
![shaxsning qiziqishi, moyilligini aniqlab, shu sohani takomillashtirishga
yordan beruvchi test;
klinik test va h.k
Yuqorida bayon etilganidek, test ham baholash, pedagogik diagnostika
hisoblanadi. O’quvchilar bilimini bu usulda baholash 1930 yilda boshlangan. Lekin,
keyingi paytlarda u keng joriy qilinmoqda. Istiqbolda o’quvchilar bilimini
baholashda test, reytin tizimi ustuvor bo’lib qoladi. Besh ballik baholash tizimi
o’quvchini har tomonlama baholashga noqulayligi uchun undan voz kechish
fikridamiz. Test imkonoyatlarini bayon etishni davom ettiramiz.
Amaliyotda o’zlashtirishga qaratilgan testlar tobora ko’proq o’rin olib
bormoqda. O’zlashtirishga qaratilgan testlar:
muyyan predmetni o’zlashtirishga qaratilgan testlar;
o’zbek tilini o’zlashtirishga qaratilga testlar;
chiroyli yozuvni belgilashga yo’naltirilgan testlar;
o’qish tezligi va texnikasi baholovchi testlar;
so’z boyligini aniqlovchi testlar;
bolaning rivojlanishini va maktabga tayyorligini aniqlovchi testlar;
bolaning intellectual faoliyatini aniqlashga qaratilgan testlar;
bolaning didatik ko’nikma va malakasini belgilovchi testlar va h.k.](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_26.png)
![O’zlashtirish nima va u qanday aspektlarda namoyon bo’ladi?
O’zlashtirish bu – o’quvchining fanni o’qib, o’rganishda eishgan natijalari;
O’zlashtirish bu – o’quvchiga maktab, demakki, davlat va jamiyat tomonidan
qo’yilgan talabga erishish;
O’zlashtirish o’quvchining muayyan davrda qilgan mehnatining yakunidir.
Ma’lumki, ta’lim markazida unon, shaxs turadi va barcha ta’limiy jarayonlar
uning qobiliyati, imkoniyati, ehtiyojiga qaratiladi. Pedagogik diagnostika esa, ana
shu intilish, mehnat, faoliyat samarasini ham ijobiy, ham salbiy jihatdan belgilab
beradi.
Test asosida o’quvchi o’zlashtirishini aniqlash pedagogik diagnostikaning
metodi ekanligini yuqorida bayon etgan edik.
Oli Kyuforker maktabda amalgam oshiriladigan testlarni 3 ko’rinishga
bo’ladi. Ular quyidagilar:
o’zlashtirishni muayyan ir davr ichida aniqlovchi test (masalan, urli
sertifikatlar olish uchun tipshirilgan test);
o’quv qo’llanmasining ma’lum bir qismi, bo’limi, bobda olingan axborotlarni
qay darajada o’zlashtirilganligini aniqlovchi test;
o’quv dasturi yoki darslikdagi bir qism mashg’ulotlar o’tkazoilgandan keyingi
o’quvchi o’zalshtirishidagi yutuq va nuqson tamoyillarini aniqlsh testi.
Pedagogik diagnostikaning o’lchovi, ishonchlilik koeffisiyenti mukammal va
ishonchli bo’lmog’i uchun:](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_27.png)
![qayta testdan o’tkazish metodi;
ikkiga bo’lingan holda parallelli testni amalgam oshirish, shu orqali olingan
ma’lumotning ishonchliligini tekshirish mumkin.
Aniqlik, ishonchlilikni tekshirish maqsadida 4 xil usul qo’llaniladi. Ular:
mazmun tasdig’i;
har xil usullar bilan olingn natijalarni bir xil ko’rsatkichga olib kelish tasdig’i;
tahlillar natijalarining mos kelishi tasdig’i;
loyihalashning tasdig’idan iboratdir.
Pedagogik diagnostikada amal qilayotgan test sinovlari hududiy diagnostikani
yo’lga qo’yishda ham katta imkoniyat va qulayliklarga ega.
Pedagogik diagnostikani ta’lim sohasining istalgan sohasini tahlil qilishda
ham joriy etish mumkin. Masalan, Xalq ta’limi vazirligi xalq ta’limining xududiy
boshqarma va bo’limlari faoliyatini uzoq yillardan beri 15 yo’nalish bo’yicha aniq
tahlil etib bormoqda. Tahlil natijalari esa har qanday baxs va munozaralardan
holidir.
Maqsad esa bitta – kamchilik va nuqsonlardan to’g’ri amaliy xulosalar
chiqarish, faoliyatning asosiy va to’g’ri yo’nalaishini belgilab olish va ularni
bartaraf qilishda sabot bilan islashdan iborat.
Foydalanilgan adabiyotlar:
a) asosiy adabiyotlar](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_28.png)
![Mixaylichev Ye. A. Norov Sh. K. Didakticheskiye testы v sisteme
mnogoetapnogo kontrolya znaniy studentov. Bux.ILPP, 1995. - 24 s.
Usmonova M. N. Pedagogicheskiye testirovaniye: istoriya razvitiya i
sovremennoye sostoyaniye. T.: Adolat. 1995. - 160 s.
Farberman B. L. Ta’limda eng muhim yangilik. // Ma’rifat. 1995 y. 24 may.
www.ziyonet.uz
www.pedagog.uz](/data/documents/1a7d2aac-25c0-456f-972a-829cc62688f1/page_29.png)
Mavzu: Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ijtimoiy kompetensiyalarni shakllantirish (1-4 sinf tarbiya darsi) Reja: 1. O‘quvchilarni o‘rganish, kuzatish va ta’sir ko‘rsatish . 2. O‘quvchilarda ijtimoiy kompetensiyalarni shakllantirish. 3. Tarbiya jarayonida diagnostika va korreksion faoliyat mazmuni. 4. Pedagogik diagnostika metodlari.
Tayanch so’zlar. Pedagogika, kompetensiya, korreksiya, pedagogik faoliyat, korreksion faoliyat, diognostika, anomal bola, anomaliya, suhbat metodi, kuzatish metodi, rasmlarni o‘rganish metodi, tajriba-psixologik tadqiqotlar metodi, testlar metodi Kompetensiya (lot.competo-erishyapman, munosibman, loyiqman) –u yoki bu sohadagi bilimlar, tajriba. O‘qituvchi - muallimlarning shaxsiy ijtimoiy sifatlariga azaldan e’tibor qaratib kelingan va har bir zamon talabidan kelib chiqib, pedagogga qo‘yiladigan talablar takomillashib, murakkablashib boravergan. 3. Boshlang’ich sinflarda tayanch kompetensiyalarni shakllantirish O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, Xalq ta’limi vazirligi va o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazining 2013 yil 22-avgustdagi “Umumta’lim maktablari fanlari bo‘yicha uzluksiz ta’limning Davlat ta’lim standartlari va o‘quv dasturlarini ishlab chiqish to‘g‘risida”gi qo‘shma qaroriga asosan umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida o‘qitiladigan fanlar bo‘yicha amaliyotchi o‘qituvchilar, metodistlar va yetakchi olimlar tomonidan o‘quvchilarda kompetensiyalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan Davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturlarining loyihasi ishlab chiqilgan edi. Qo‘shma yig‘ilishining qaroriga asosan, bitta sinfda bir paytda bir necha fanlar bo‘yicha DTS va o‘quv dasturlari loyihalarini tajriba-sinovdan o‘tkazish belgilandi. Unga ko‘ra, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim va Xalq ta’limi vazirligi, O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazining 2014 yil 15-avgustdagi “Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining umumta’lim fanlari bo‘yicha o‘quvchilarda kompetensiyalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan Davlat ta’lim standartlari va o‘quv dasturlarini loyihalari tajriba-sinovdan o‘tkazish to‘g‘risida”gi qo‘shma buyrug‘i qabul qilindi. 2014-2015-o‘quv yilidan Qoraqolpog‘iston Respublikasi va barcha viloyatlarda tashkil etilgan respublika miqyosida 70 ta umumiy o‘rta ta’lim muassasasida, shuningdek, Xalq ta’limi vazirligi tasarrufidagi 6 ta aniq fanlarga,
filologiya fanlariga, profilli mehnat ta’limiga, tabiiy fanlarga, xorijiy tillarga ixtisoslashtirilgan Davlat umumta’lim maktablarida tajriba-sinov ishlari olib borildi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarori bilan bugungi kunda amalda foydalanilayotgan “Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturi (boshlang’ich ta`lim:ona tili, o`qish, matematika, tabiiyot (1-4-sinf)” 2017 yil 6-aprelda 187-son qaror bilan ijroga kiritildi. Unga ko’ra davlat ta’lim standartining maqsadi va vazifalari sifatida quyidagilar belgilangan: Davlat ta’lim standartining maqsadi - umumiy o‘rta ta’lim tizimini mamlakatda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar, rivojlangan xorijiy mamlakatlarning ilg‘or tajribalari hamda ilm-fan va zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalariga asoslangan holda tashkil etish, ma’naviy barkamol va intellektual rivojlangan shaxsni tarbiyalashdan iborat. Ko’rinadiki, ushbu maqsad va vazifalarni amalga oshirish uchun tayanch kompetensiyalarni shakllantirishimiz zarur. Kompetensiya nima? Kompetensiyaviy yondoshuv deganda nimani tushunamiz? Dastlab shu savollarga javob berishimiz maqsadga muvofiqdir. Kompetensiya (lot. compete – erishayapman, munosibman, loyiqman) – 1) muayyan davlat organi (mahalliy o’zini o’zi boshqarish organi) yoki mansabdor shaxsning qonun, ustav yoki boshqa hujjat bilan belgilangan vakolatlari, huquq va burchlari doirasi; 2) u yoki bu sohadagi bilimlar, tajriba. Biz bu ta’riflarning ikkinchisiga to’xtalamiz va kompetensiya tushunchasining avvaldan bizga ma’lum bo’lgan bilim, ko’nikma va malakaga yaqin tushuncha ekanligini anglaymiz. Ta’limda kompetensiyaviy yondoshuv deyilganda, o’quvchilarning shaxsiy, kasbiy va ijtimoiy hayotlarida uchraydigan vaziyatlarda egallagan turli xildagi malakalarini samarali ravishda qo’llashga o’rgatish tusuniladi. Inson o’z hayotida shaxsiy, ijtimoiy, iqtisodiy va kasbiy munosabatlarga kirishishi, jamiyatda o’z o’rnini egallashi, duch keladigan muammolarning yechimini hal etishi,eng muhimi o’z sohasi, kasbi bo’yicha raqobatbardosh kadr bo’lishi uchun zarur bo’lgan tayanch kompetensiyalarga ega bo’lishi lozim. Tayanch kompetensiyalarga esa axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi, o‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi, ijtimoiy faol
fuqarolik kompetensiyasi, milliy va umummadaniy kompetensiyasi, matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyalari kiradi. Kommunikativ kompetensiyani boshlang’ich sinf o’quvchilarida shakllantirish juda muhimdir. Ma’lumki, mafkuraviy tarbiyaning eng ta’sirchan vositalaridan biri muloqot hisoblanadi. Chunki inson qalbida va ongida shakllanadigan dunyoqarash, e’tiqod, iymon, vijdon, mas’uliyat kabi fazilatlar tarbiyasida radio-televideniya, gazeta-jurnallar, badiiy hamda ilmiy adabiyotning o’rnini e’tirof etgan holda shuni aytish mumkinki, yuzma-yuz kechadigan fikralmashuv, insonning yuzi va ko’ziga qarab turib aytiladigan bama’ni so’z va hissiyotlarning o’rni beqiyos. Shuning uchun ham ota-ona bir gapni aytishi lozim bo’lsa, bolasining yuzini o’ziga qaratib olib, zarur yuz qiyofasi va ko’zidagi samimiyat bilan fikrini uqtira boshlaydi. Va bunday muloqot, albatta, samarali bo’ladi. Shu bois o’qituvchi-o’quvchi, o’quvchi-o’quvchi va ota-ona – o’quvchi o’rtasidagi muloqot ta’lim-tarbiya jarayonida katta ahamiyatga egadir. Bolalar nutqining rivojlanishi ularning faoliyati, muloqoti bilan uzviy bog’liqdir. Bola jumlalarining mazmuni va shaklidagi o'zgarish uning muloqot shakllari o'zgarishi bilan bog'liq bo'ladi. Ilk bolalik davriga xos situativ nutq ishchan muloqot shaklidan nosituativ bilishga yo'naltirilgan va nosituativ-shaxsiy muloqot shakliga o'tilishi bolalar nutqiga ma'lum bir talablarni qo'yadi. Bu talablar bola nutqining yangi-yangi tomonlarini, turli kommunikativ masalalarni hal qilishi uchun zarur bo'lgan xususiyatlarni tarkib toptiradi. Bolaning nutqi sotsial kontaktlarni o'rnatish funktsiyasini bajara boshlaydi. Buning uchun esa bolada ichki nutq tarkib topishi, monologik xususiyat kasb etib borishi lozim bo'ladi. Bola nutqining rivojlanishidagi muhim xususiyat - nutq tafakkur quroliga aylanishidan iborat. Bola so'z-lug'at boyligining o'sishida 2 muhim tomon — miqdor va sifat tomonlari mavjud. Lug'at boyligining miqdoriy o'sishi D.B. Elkoninning ko'rsatishicha, bevosita bolaning hayot sharoitlari va tarbiyalanish xususiyatlariga bog'liq. So'nggi yillarda u yoki bu yoshdagi bolalar nutqining lug'at tarkibini o'rganishga bag'ishlangan tadqiqotlarda avvalgi tadqiqotlarga nisbatan yuqoriroq miqdoriy ko'rsatkichlar aniqlandi.
Kommunikativ kompetensiyada o’quvchining muloqotda muomala madaniyatiga amal qilishni, hamkorlikda jamoada samarali ishlay olish layoqatlarini shakllantirish ham o’z o’rniga ega. Umuman maktab o’quvchisining asosiy natijalari bu ish qanchalik muvaffaqiyatli o’tishiga bog’liq bo’ladi. Ulg’ayayotgan kishining hayotdagi mavqeyini shakllantirishda, uning hayot yo’lini belgilashda, o’z vazifasini anglatishda o’qituvchining bolalar jamoasini barpo etish yuzasidan olib boriladigan faol va qat’iy faoliyati zarur hisoblanadi. Demak, bola kommunikativ kompetensiyani egallashi orqali uning nutqi, muomala-munosabat va bilish darajasi oshib boradi. Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasida ta’lim samaradorligini oshirishda zamonaviy axborot texnologiyalari, kompyuter va kompyuter tarmoqlari negizida ta’lim jarayonini axborotlar bilan ta’minlashni rivojlantirish uchun texnika va texnologiyani bilish va ulardan foydalana olish, funksiyalari va strukturasini bilishi, texnologiyalarini joriy eta olishi talab qilinadi. Zamonaviy sharoitda shaxs tomonidan ozlashtiriladigan axborotlarning asosiy manbalari - davriy matbuot (gazeta, jurnal va b.), audiovisual ommaviy axborot vositalari (radio, televideniya), ovozli va video yozuvlar, axborot-kommunikatsion vositalar (kompyuter tizimi, internet), reklama va hokazolar sanaladi. Ushbu axborot manbalari bilan to’g’ri ishlashni o’rganish uchun ham axborotlar bilan ishlash kompetensiyasini shakllantirishimiz lozim. Zero, bugungi taraqqiyot asrida bolalarni bu kabi vositalardan cheklashning imkoni yo’q. Shuni ham unutmaslik kerakki, global axborotlashuv sharoitida haddan tashqari katta hajmdagi axborotga egalik shaxsga ta’lim berish jarayonini qiyinlashtiradi. Bu qiyinchilik shu bilan bog‘likki, birinchidan, yosh avlod katta hajmdagi “axborot maydoni” - rang-barang ma’lumotlarga duch keladi. Yоsh xususiyatiga ko‘ra esa voyaga etgunga, ma’lum darajada dunyoqarashga ega bo‘lgunga qadar shaxs uchun mavjud axborotlarning barchasi qiziqarli hisoblanadi. Biroq shuni alohida qayd etib o‘tish zarurki, barcha qiziqarli axborotlarning hammasi ham foydali, shaxs kamolotini ta’minlashga xizmat qiluvchi ma’lumotlar bo‘lavermaydi. Ikkinchidan, axborotlashgan jamiyatda to‘plangan ma’lumotlar yosh, psixologik xususiyatiga ko‘ra qiziquvchan, har