Tarbiya darslarida o‘quvchini o‘z ustida ishlash jarayoni(1-4 sinf tarbiya darsi).
![Mavzu: Tarbiya darslarida o‘quvchini o‘z ustida ishlash jarayoni (1-4 sinf
tarbiya darsi) .
Reja:
1. O‘quvchida ijtimoiy faollik ko‘nikmalarini shakllantirishning pedagogik-
psixologik xususiyatlari.
2. O‘quvchilarda jismoniy va intellektual imkoniyatlarni rivojlantirish
3. O‘quvchilarda kreativ sifatlarini namoyon qilishning mazmuni.
4. Vatan oldidagi huquq, burch va majburiyatlarini anglash.
5. O’quvchilarning o’z ustida ishlashga o’rgatish.
6. O’quvchilarning kommunikativ kompetensiyalarini shakllantirish.](/data/documents/5a5db9d6-c8fc-4254-8892-eca22a0d90ae/page_1.png)
![Tayanch so’zlar : ko’nikma, intellectual qobiliyat, kreativlik, burch, huquq,
majburiyat, kommunikatsiya.
1.O‘quvchida ijtimoiy faollik ko‘nikmalarini shakllantirishning pedagogik-
psixologik xususiyatlari.
O‘zbekistonda islohotlarning davomiyligini ta’minlash hamda demokratik fuqarolik
jamiyatini shakllantirish, yoshlar, xususan, ularning ijtimoiy faolligiga bog‘liq.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning BMT Bosh
Assambleyasining 2017 yil 19 sentyabrdagi 72-sessiyasida so‘zlagan nutqida: «...
Bizning asosiy vazifamiz – yoshlarning o‘z salohiyatini namoyon qilishi uchun
zarur sharoitlar yaratish, zo‘ravonlik g‘oyasi «virusi» tarqalishining oldini olishdir.
Buning uchun yosh avlodni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash, uning huquq va
manfaatlarini himoya qilish borasidagi ko‘p tomonlama hamkorlikni rivojlantirish
lozim, deb hisoblaymiz. Shu munosabat bilan O‘zbekiston globallashuv va
axborotkommunikatsiya texnologiyalari jadal rivojlanib borayotgan bugungi
sharoitda yoshlarga oid siyosatni shakllantirish va amalga oshirishga qaratilgan
umumlashtirilgan xalqaro huquqiy hujjat – BMTning YOshlar huquqlari
to‘g‘risidagi xalqaro konvensiyasini ishlab chiqishni taklif etadi. Bizning
nazarimizda, mazkur hujjatni imzolaydigan davlatlar ushbu sohani o‘z ijtimoiy
siyosatining asosiy va muhim hayotiy ustuvor yo‘nalishlaridan biri darajasiga
ko‘tarish bo‘yicha qat’iy majburiyatlarni o‘z zimmasiga olishi kerak» – degan
fikrlari dunyo hamjamiyati tomonidan ham keng e’tirof etilmoqda. Yosh avlodning
har tomonlama kamol topishi jamiyat taraqqiyotini ta’minlovchi asosiy omil bo‘lishi
bilan bir qatorda uning shaxs sifatida ijtimoiy faollashuvida ham etakchi o‘rin
tutadi.
O‘quvchi shaxsining ijtimoiy faolligi quyidagi ikki jihatga ko‘ra muhim
ahamiyatga ega: birinchidan, shaxsning jamiyatda o‘z o‘rnini topishi uchun zamin
yaratadi, ikkinchidan esa, uning bilimi, kuch-quvvati, imkoniyati hamda iqtidori
jamiyat rivoji yo‘lida mehnat qilishga yo‘naltiriladi. Manbalarning tahlili shuni
ko‘rsatadiki, demokratik jamiyatda o‘quvchilar ijtimoiy faolligi o‘z-o‘zidan yuzaga
kelmaydi, balki muntazam tarzda maqsadli ravishda olib borilgan pedagogik](/data/documents/5a5db9d6-c8fc-4254-8892-eca22a0d90ae/page_2.png)
![faoliyat natijasida shakllantiriladi. O‘quvchiyoshlarga nazariy-amaliy bilimlarni
berish, ularda ijtimoiy faollik ko‘nikma va malakalarini hosil qilish pedagogika
nazariyasi va amaliyoti uchun ham o‘ziga xos ahamiyatga ega ekanligi bilan
dolzarblik kasb etadi
Bugungi jamiyatda kichik maktab yoshidan boshlab bolalarning ijodiy faolligini
rivojlantirish ta'lim tizimining dolzarb vazifasidir. Bizning vaqt - o'zgarishlar davri.
Endi bizga nostandart qarorlar qabul qilishga qodir, ijodiy fikrlashga qodir insonlar
kerakonsepsiya Afsuski, zamonaviy maktab hali ham bilimlarni o'zlashtirishga
ijodiy bo'lmagan yondashuvni saqlab qolmoqda. Xuddi shu harakatlarning monoton,
stereotipli takrorlanishi o'rganishga bo'lgan qiziqishni o'ldiradi, bolalar kashfiyot
quvonchidan mahrum bo'ladi. Zamonaviy maktab ta'limi asosan o'quvchining
mantiqiy tafakkurini rivojlantirishga qaratilgan. Ta'limga bunday yondashuv
shaxsning ijodiy tomonining rivojlanishini sekinlashtirishi mumkin. Shuning uchun
kichik maktab yoshidan o‘quvchilarning ijodiy faoliyatni rivojlantirish muammosi
har tomonlama dolzarb bo‘lib qolmoqda. Ijod - bu ongning oliy darajasi,
faoliyatning yuqori va ancha murakkab shakli bo‘lib, u insonga hosdir. Ijod
insonning barcha psixik jarayonlarni, barcha bilim, malaka, barcha hayotiy tajriba,
ahloqiy, jismoniy kuchini mobilizatsiyasi natijasida original va tarixiy-ijtimoiy,
betakror sifat yangiliklari bo‘lib tug‘iluvchi mo‘jizadir. Ta’limda ijodning natijasi
yangi g‘oyalar va rivojlanishga xizmat qiluvchi innovatsion tadqiqotlar hisoblanadi.
- ijodkorlik - bu o‘ziga xos qiymatga ega bo‘lgan g‘oyalarni yaratish jarayonidir. Bu
bir kechada sodir bo'lgan voqea emas, balki jarayon. Asl g'oyalar kamdan-kam
hollarda tasodifan yuzaga keladi (garchi ular shunday bo'lsa ham). Qoidaga ko'ra,
murakkab muammoni hal qilishdan oldin siz ko'p vaqt va kuch sarflashingiz
kerakonsepsiya Keyin bu qarorni amalga oshirish kerak va yakuniy natija asl
g'oyadan juda farq qilishi mumkin. - ijodiy fikrlash asl fikrlashdir. Butun dunyo
uchun yangi narsalarni o'ylab topish shart emas, fikr o'zingiz uchun va, ehtimol,
sizning davrangiz uchun o'ziga xos bo'lishi kerakonsepsiya Ba'zida odamlarning
atrofdagi dunyoga bo'lgan qarashlarini butunlay o'zgartiradigan kashfiyotlar sodir
bo'ladi, ammo bu ijodkorlik uchun zaruriy shart emas. - har qanday ijodiy jarayonda](/data/documents/5a5db9d6-c8fc-4254-8892-eca22a0d90ae/page_3.png)
![“ideal”ga erishish uchun o‘z ishimizga baho berib, tanqid qilishimiz kerakonsepsiya
Siz she'r yozyapsizmi, nutq so'zlayapsizmi yoki rejalashtiryapsizmi, o'z ishingizga
qarab, "bu men o'ylaganimdan biroz boshqacha" yoki "Men yaxshi ish qilganimga
ishonchim komil emas" kabi his qilish tabiiy. u." Biz doimo biror narsani
baholaymiz, o'zgartiramiz, chunki ijodkorlik boshlanishi va oxiri bo'lgan o'z-o'zidan
paydo bo'ladigan jarayon emas. Ko'pincha hamma narsa aqliy hujum, nazariyalar va
farazlar bilan boshlanadi, keyin esa tinimsiz mehnat, hamma narsani to'g'ri qilishga
qayta-qayta urinish.
Boshlang'ich maktab o'quvchilarining ijodiy faoliyatini faollashtirish jarayonini
o'rganish uchun asos sifatida biz G.S.ning asarlariga murojaat qildikonsepsiya
Altshuller, X.Aristova, D.B.Epiphany, G.Weintswaig, L.S.Vygotskiy,
G.M.Komskiy, E.V.Krilova, V.A.Molyako, miloddan avvalgi Muxina, A.N.Luk,
R.A.Nizomov, V.V.Belich, G.I.Shchukina, L.I.Bojovich, A.V.Zaporojets va
boshqalar.
Qadriyat yo'nalishlari hayot davomida shakllanadi, lekin axloqiy va qadriyat
yo'nalishlarini rivojlantirish uchun eng muhimi 6-12 yoshda bo'lib, bu yoshda
atrofdagi dunyoni va o'zini bilishning intellektual mexanizmlari shakllanadi.
Maktabga qabul qilish bilan bolalar rivojlanishida burilish yuz beradi. Butun hayot
tarzi va qadriyatlari boshqacha bo'ladi. Kichik maktab o'quvchisida yangi intilishlar
imkoniyatini va voqelikka munosabatning zarur darajasini belgilaydigan shaxsiy
xususiyatlarning jadal shakllanishi mavjud. Kichik maktab yoshi - bilimlarni
o'zlashtirish, to'plash davri, mukammal assimilyatsiya davri. Ushbu muhim hayotiy
funktsiyani muvaffaqiyatli bajarishga ushbu yoshdagi bolalarning o'ziga xos
qobiliyatlari to'sqinlik qiladi: hokimiyatga ishonchli bo'ysunish, sezgirlikni oshirish,
ta'sirchanlik, ular duch keladigan ko'p narsalarga sodda o'ynoqi munosabat. Kichik
maktab yoshidagi o‘quvchilarning o'rganilayotgan o'quv materialiga va o'z o'quv
faoliyati jarayoniga shaxsiy va semantik munosabatini tahlil qilish va baholash
imkonini beruvchi ko'rsatkich бўлиб, ular quyidagilardir:
➢ umuman mavzuga bevosita qiziqish;
➢ o‘rganilayotgan fanning ijtimoiy ahamiyatiga o‘quvchining bahosi;](/data/documents/5a5db9d6-c8fc-4254-8892-eca22a0d90ae/page_4.png)
![➢ kognitiv faoliyat tajribasidan foydalanish va ijobiy o'zgartirish zarurati: o'quv
ishlari usullari, to'plangan bilimlar;
➢ мaktab o'quvchilari tomonidan mustaqil ravishda ishlab chiqilgan (intellektual,
axborot, tadqiqot va boshqalar) o'quv ishining usullarini shakllantirish, unda o'quv
jarayonida o'zlashtirilgan material bilan ishlash usullari va ўқувчиning o'z
tajribasini to'plash natijalari taqdim etiladi; Maktab o'quvchilarining meta-bilimga
ega bo'lish mezoni quyidagi ko'rsatkichlarda namoyon bo'ladi:
➢ meta-bilimni o'zlashtirish zarurati (bilim haqidagi bilim);
➢ meta-bilimning mavjudligi - o'quv materialini o'zlashtirish texnikasi va vositalari
haqidagi bilimlar (aqliy faoliyat texnikasining mohiyati haqida bilim);
➢ har qanday turdagi matnlarning mazmuni va tuzilishini, o'quv topshiriqlarini
tahlil qilish qobiliyati;
➢ ta'riflar, muammolar va teoremalarda asosiy narsani ajratib ko'rsatish qobiliyati.
➢ kognitiv ob'ektlarni taqqoslash, tasniflash qobiliyati. Keyingi ko`rsatkich
o`quvchining ilmiy bilim mantig`ini o`zlashtirish mezoni hisoblanadi. Ushbu mezon
doirasida talabalarning fan bo'yicha bilim sifati hisobga olinadi. Shunday qilib,
bizning fikrimizcha, "ta'lim sifati" ni quyidagicha belgilash mumkin. O'qitish sifati -
bu diagnostik maqsadlarga erishish mezoni sifatida maqsadlar va o'quv
natijalarining nisbati bo'lib, u o'zlashtirish jarayonida o'qituvchi va talabaning o'zaro
ta'siri natijasini tavsiflovchi ta'lim ko'rsatkichlarining yaxlit to'plami bilan
tavsiflanadi. ikkinchisi tomonidan taqdim etilgan o'quv materiali. Bugungi kunda
maktab ichidagi boshqaruvdagi nazorat o'z o'rnini diagnostikaga bo'shatib
bormoqda. An'anaviy nazorat usullarini qayta ko'rib chiqishga nima sabab bo'ldi?
Bu ta’limtarbiya jarayonini insonparvarlashtirishning kuchayishi, o‘quvchiga faol,
ongli, teng huquqli ishtirokchi sifatida munosabatda bo‘lish, bolalarning
imkoniyatlari va qobiliyatiga jiddiy e’tibor qaratish bilan bog‘liq. Ijodkorlikni
baholab bo'lmaydi, degan fikr bor. Biroq, ta'rifga qaytadigan bo'lsak, ijodkorlikning
asosiy tushunchalari o'ziga xoslik va qiymatdir. Har qanday o'ziga xoslik
mezonlarini belgilash mumkin, shuningdek, qanday g'oyalarni qimmatli deb](/data/documents/5a5db9d6-c8fc-4254-8892-eca22a0d90ae/page_5.png)
![hisoblash, qanday g‘oyalarning kreativ va noyob ekanligini tahlil qilish mumkin.
Buning uchun o‘qituvchining ta’lim - tarbiya jarayoniga akmeologik yondashuvi
o‘quvchilardagi kreativlikning rivojlanishiga yordam beradi. Kreativ shaxsni
tayyorlash - ijodkorlikka o'rgatish va o'zini o'zi ijodiy namoyon etish jarayonida
shaxsda barqaror kreativ sifatlarni shakllantirish va rivojlantirish mazmuni; Ijod -
ijtimoiy sub'ektning yangiligi, ahamiyati va foydaliligi jamiyat yoki muayyan guruh
tomonidan tan olingan faoliyati yoki faoliyati natijasi Pedagoglarda kreativ
faoliyatni tashkil etishga imkon beradigan malakalar guruhlari:
1) bilishga oid (gnostik) malakalar;
2) loyihalash malakalari;
3) ijodiy-amaliy (konstruktiv) malakalar;
4) tadqiqotchilik malakalari;
5) muloqotga kiruvchanlik (kommunikativ) malakalari;
6) tashkilotchilik malakalari;
7) izchillikni ta’minlovchi (protsesssual) malakalar;
8) texnik-texnologik malakalar
Mehnat ijodning ichida boshqa faoliyatlar qatori (ancha yashirin, «ichki» sezgi,
hotira, tafakkur va boshq.) faoliyat bo‘lsada, unda ijodning natijalari yaqqol
ko‘rinadi. Boshlang‘ich sinf o‘quv jarayonlarida o‘quvchilarini ijodkorlikka
o‘rgatishning o‘ziga xos psixologik xususiyatlari mavjud bo‘lib, har bir bolada
o’zgacha namoyon bo’ladi. Psixologiyada shaxsiyatning xususiyatlari, o'zlarini
muntazam ravishda namoyon etadigan asosiy xususiyatlarning barcha turlarini
qamrab oladi. Masalan, har bir kishi tasodifiy kerakli ma'lumotlarni unutishi
mumkin, ammo umuman olganda hammasi unutilmaydi. Yagona holatlar belgilar
xususiyatining mavjudligini ko'rsatmaydi. Qarama-qarshilikka uchragan
shaxslarning xarakteristikalari odat va bezovtalik kabi xususiyatlarni o'z ichiga
olishi mumkin, lekin bu boshqalarga g'azablanishga qodir bo'lgan har bir kishi
ziddiyatli shaxs bo'lishini anglatmaydi. Shuni aytib o'tish joizki, inson hayot
tajribasini yig'ib oladigan barcha fazilatlar oladi. Doimiy ravishda emas, balki umr](/data/documents/5a5db9d6-c8fc-4254-8892-eca22a0d90ae/page_6.png)
![bo'yi o'zgarishi mumkin. Qobiliyatlar, qiziqishlar va xarakterlar - bularning barchasi
hayot tarzida o'zgarishi mumkin. Shaxs ekan, rivojlanadi va o'zgaradi.
2. O’quvchilarda jismoniy va intellectual qobiliyatini rivojlantirish
Boshlang'ich sinf o'quvchisining jismoniy sifatlarini rivojlantirish uchun harakatli
o'yinga asoslangan dars, mashqlarni to'g'ri tashkil etish va o'tkazish eng muhim
masaladir. K.Balsevich tadqiqoti bo'yicha, bolalarning jismoniy faolligini
quyidagicha ta'riflab beradi: 1-4 sinf bolalar jismoniy sifati ko'rsatkichining barchasi
o'sishning yuqori tempda borayotganligini namoyon etadi. Faqat egiluvchanlik
ko'rsatkichining tempi bu davrda pasayib boradi. Bu yoshdagi bolalarda biodinamik
harakatning va eng avvalo, koordinatsion qismlarning shiddatli rivojlanishi ro'y
beradi. 1-4 sinf orasida jismoniy sifatlarning va koordinatsion qobiliyatning, inson
harakat faolligining namoyon bo'lishi uchun amaliy jihatdan juda yaxshi zamin
tayyorlanadi. F.N.Nasriddinov, A.Sh.Qosimovlar ko'rsatkichlari bo'yicha jismoniy
tayyorgarlik natijalari yoshdan yoshga o'tish bilan hamma ko'rsatkichlar ma'lum
miqdorda ortib borishini ko'rsatadi. A.N.Liviskiy ilmiy tadqiqot ishlarining
ko'rsatishicha, qo'l panjalari mushaklarining kuchi 7 yoshda 13-14 kg.ga yetadi. Shu
yoshdan boshlab, harakatli o'yinlar vositasida, bu sifatlarni yanada rivojlantirish
ehtimoli kuchli. Yosh o'zgarishi dinamikasida ayrim keskin bosqichlar
belgilanganki, ular morfologik va funksional xususiyatlar majmui bilan tavsiflanadi.
Boshlang'ich sinf o'quvchilarning sog'lomlashtirish-tarbiyaviy ishlarini harakatli
o'yinlar vositasida yanada jonlantirish uchun ularning jismoniy rivojlanish va
tayyorgarlik ko'rsatkichi o'rtasidagi o'zaro bog'liqligini aniqlash lozim. Bu samarali
vositalarni tanlashga, keyin pedagogik sinov-tajriba o'tkazishga imkoniyat yaratadi.
Maktab o'quvchisining shaxs, komil inson bo'lib shakllanishida, rivojlanishida
jismoniy tarbiya alohida ahamiyat kasb etishi shubhasiz. Xalq jismoniy tarbiyasi esa
insoniyat rivojining ilk bosqichlaridayoq bola va o'smirlarning shakllanishida asosiy
vositalaridan biri bo'lgan. Shu bois bugungi o'zligimizga qaytgan davrimizda
xalqning milliy qadriyatlariga asoslangan jismoniy tarbiya alohida ahamiyat kasb
etmoqda.](/data/documents/5a5db9d6-c8fc-4254-8892-eca22a0d90ae/page_7.png)
![Boshlang'ich sinf o'quvchilari o'yinlarining ruhi, tabiati, xarakteri, ishtirokchilarning
xatti-harakatlari kabi jihatlariga ham e'tibor berish zarur. Boshlang'ich sinf
o'quvchilari jismoniy tarbiyasini qiziqarli va foydali o'tkazish uchun biz tavsiya
etayotgan ba'zi milliy o'yinlardan foydalanishda ham xuddi shu xususiyatlarga
e'tibor berish kerak. Boshlang'ich sinf o'quvchilarida jismoniy tarbiya darslarida
qadriyatlarga muhabbat uyg'otish, xalq an'analarini avaylab-asrashga o'rgatish ko'p
jihatdan xalq milliy harakatli o'yinlaridan unumli foydalana bilishga bog'liq bo'ladi.
Sababi, milliy harakatli o'yinlar orqali bola bir tomondan jismoniy bilimlarni shu
orqali qadriyatlarga qiziqtirish muhim ahamiyat kasb etadi. 1-4 sinf bolalar yoshiga
mos o'yinlarni jismoniy sifatlarni rivojlantirishiga ko'ra quyidagi guruhlarga ajratish
mumkin:
1. Bolalarda tezkorlikni va egiluvchanlikni tarbiyalovchi o'yinlar;
2. Bolalarda kuchni oshirib beruvchi o'yinlar.
3. Bolalarda chidamlilikni va chaqqonliknirivojlantiruvchi o'yinlar.
Ayrim o'yin turlari bolalarning barcha bo'g'inlariga mos kelishi mumkin, ya'ni
jismoniy sifatlarni yaxlit holda tarbiyalashga qaratilgan o'yinlar ko'pchilikni ta shkil
etadi, ularda turli jismoniy sifatlar ketma-ket rivojlanishi mumkin. Milliy harakatli
o'yinlardan foydalanish jarayonida boshlang'ich maktab o'quvchilarining quyidagi
o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olish kerak:
1. Boshlang'ich sinf o'quvchisining kattalar faoliyati, ularning predmetlarga
munosabati va o'zaro muomalasiga, munosabatiga qiziqishining ortishi.
2. Bolalar xalq harakatli o'yinlari atrofdagi voqelikning eng tashqi ifodali, jo'shqin
his-tuyg'uli jihatlarini aks ettirishini.
3. Xarakatli o'yinlarda boshlang'ich sinf o'quvchisining kattalar bilan bir xil
sharoitda, yagona zaminda yashayotganini his etgan holda o'z istagini amaliyotga
tadbiq qila olishi.
Yosh avlodning jismoniy jihatdan to'kis, sog'lom, Vatan himoyasiga tayyor,
baquvvat tarzda o'sib-ulg'ayishidan xalq ham, jamiyat ham manfaatdor, Buning
uchun o'quvchilar jismoniy tarbiya bilan chuqur shug'ullanishlari, turli milliy
harakatli o'yinlardan foydalanish mahoratini egallashlari zarur. Bu esa yosh avlod](/data/documents/5a5db9d6-c8fc-4254-8892-eca22a0d90ae/page_8.png)
![tarbiyasiga e'tiborni yanada kuchaytirish, ularni o'z xalqi, mustaqil davlati va
jamiyat oldidagi burchini his etish ruhida tarbiyalashdek g'oyat muhim vazifalar
bilan bog'liq tarzda maktabda o'qiy boshlagan birinchi kundanoq mehnatga
muhabbat, ishchanlik, boshlangan ishini oxiriga yetkazish, sabotlilik xususiyatlarini
shakllantirish imkoni yaratiladi. Bunda jismoniy tarbiyaning barcha zamonaviy
vositalari bilan birga o'zbek xalq milliy harakatli o'yinlari juda qo'l keladi, chunki bu
o'yinlar bolalarni ruhiy, jismoniy, ma'naviy jihatdan tarbiyalashning barcha
jihatlarini o'z ichiga ola biladi. Zero, millatning kelajagi bo'lgan yoshlarni sog'lom,
yetuk va komil inson qilib tarbiyalash mustaqil yurtimiz kelajagining egallasa,
ikkinchi tomondan, uni jismoniy tarbiyaga, zamini mustahkam bo'lishiga xizmat
etadi. Xarakatli o'yinlari va milliy sport turlari tarixiy taraqqiyot jarayonida jiddiy
o'zgargani, har bir iqtisodiy tuzum ularning mazmuni, qoidalarida o'zining muayyan
izini qoldirgani haqida yuqorida to'xtalgan edik. Ba'zi o'yinlarning nomi va qoidalari
hozircha saqlanib qolgan. Ana shunday o'yinlardan foydalanishda bolalarga
jismoniy ta'siridan tashqari tarbiyaviy ta'sir ko'rsatishini ham nazardan soqit
qilmaslik, ularni ijodiy qo'llashni maqsadga muvofiqlashtirish kerak. Masalan,
Uloq» o'yini deganda odatda ot bilan o'ynaladigan, chavandozlar haqiqiy uloq uchun
kurashadigan qadimiy ko'pkari o'yini tushuniladi.
Ma'lumki, bolalar jismoniy tarbiyasi, jismoniy rivojlanishi va tayyorgarligini usuliy,
pedagogik nuqtai nazardan to'g'ri aniqlash uchun bolalar fiziologiyasi hamda
ruhiyatini yaxshi bilish shart, shularga suyangan holda har bir mashg'ulot oldidan
ma'lum vazifalar qo'yilishi lozim. Vazifalar soni ikki-uchtadan iborat bo'lib, ularni
bir necha guruhlarga bo'lib o'tish, asosiy harakatlar va mashqlar, milliy harakatli
o'yinlar tanlanadi. Tanlangan mashqlar, birinchidan, asosiy harakatlar bilan bog'liq
bo'lishi lozim. Ikkinchidan, mashqlar o'quvchilarning yoshiga, tayyorgarlik
darajasiga, jinsiga mos bo'lishi ham kerak. Bundan tashqari bu mashqlar bolaga
oddiy, tushunarli, tanish va ular bajara oladigan bo'lishi lozim.
3. O‘quvchilarda kreativ sifatlarini namoyon qilishning mazmuni.
Shaxsiyatning hech qaysi belgisi tug'ma bo'lishi mumkin emas, deb ishoniladi -
ularning barchasi hayot davomida qo'lga kiritilgan. Tug'ilganda, insonga his-](/data/documents/5a5db9d6-c8fc-4254-8892-eca22a0d90ae/page_9.png)
![tuyg'ular organlari, asab tizimi va miya ishlarini o'z ichiga olgan fiziologik
xususiyatlar beriladi va ularning xususiyatlari xarakterning rivojlanishi hisoblanadi.
Masalan, o‘quv jarayonida o‘qituvchining yuksak pedagogik mahorati va
akmeologik yondashuvi orqali topshiriqni bajarish jarayonida o‘quvchilardagi
yashirinib turgan kreativlikka yon bosuvchi psixologik holatlar yuzaga kela
boshlaydi. Ayniqsa, hissiyot - ijod kuchlari orasida alohida o‘rinni egallaydi, bu
reproduktiv kuchi deb aytiladi, qaysiki uning yordami bilan inson tashqi olam bilan
aloqada bo‘ladi va o‘zining aql-idroki bilan aks ettiradi. Hissiyot idrok, sezgi, hotira
asosida, shuningdek tafakkur va boshqalar bilan insonga hayotdan olgan taassurotlar
zapasiga ega bo‘lishni taqozo etadiva bu sohada turli faoliyatlarni amalga oshiradi,
jumladan, mehnatning eng oliy darajasi hisoblangan ijod bilan ham. Shunday qilib,
mehnatning oliy shakli ijoddir. Har bir inson dunyoni idrok qiladi, tasavvur qiladi,
yaqqolroq his etib boradi. Kuzatishlar asosida ko‘pdan-ko‘p taassurotlar olib,
eshitib, o‘qib xotirada ancha yorqin saqlab qolishga harakat qiladi. Bular asar
yaratishda juda ham zarur, qaysiki, hotirada faqat o‘z mazmunida borliqqa estetik,
hissiy munosabat aks etib turuvchi voqealar aks etadi.
Xotira - xuddi hissiyot kabi badiiy ijodning reproduktiv kuchi hisoblanib, u o‘z
navbatida o‘zida eng zaruriy psixik jarayonni - odamning o‘tgan tajribasini
namoyon etadi. Jumladan, yodga olish, yodda saqlash va so‘ngra shunday narsa
yaratiladiki, uni o‘tmish tajriba mazmuni bilan bog‘lamasdan hotiraning
aralashuvisiz borliqni, jumladan, badiiylikni ham idroq etib bo‘lmaydi. Xotira
badiiylikni aks ettirishda xizmat qiladi. Inson hayotida va har qanday faoliyatida
xotirani chetlab o‘tolmay qoladi, xususan u o‘sha taassurotlar bilangina yashab
yuradi. U o‘tgan, ko‘rganlarini, anglaganlarini va taasurot materiallarini taxliliga
ko‘ra, tafakkurning natijalaridan foydalanishi zarur bo‘ladi. O‘tmish tajriba faqat
hotira evazigagina saqlanib qolishi mumkin. Iroda - ijod kuchining samarasini
belgilovchi, ijod uchun eng zaruriy psixik jarayonlardan biri hisoblanadi. Iroda
mehnat faoliyatinig asosiy turi sifatida amalga oshsada, lekin mehnatning samarasi
irodaviy xususiyatlarning namoyon bo‘lishiga bog‘liq. Irodasizlik ma’naviyatning
kuchsizlanishiga olib kelishi, so‘ngra jismoniy kuch va insonda dangasalik va xatto](/data/documents/5a5db9d6-c8fc-4254-8892-eca22a0d90ae/page_10.png)
![ongsizlikka olib kelishi mumkin. Bu holda insonning biror ahamiyatli narsa
yaratishi xaqida gap ham bo‘lishi mumkin emas. Iroda psixologik nuqtai-nazaridan
o‘zida shaxsning ongli ravishda o‘z xarakatlarini boshqaradigan psixik jarayon
bo‘lib, maqsadga erishish yo‘lidagi qiyinchiliklarni bartaraf etish yo‘lidagi
ko‘nikmasini egallashdagi urinishlarida namoyon bo‘ladi. Iroda maqsadga yetish
uchun aqliy va jismoniy kuch-quvvatini ongli ravishda boshqara olish yoki aksincha
qandaydir voqeani amalga oshirmoqlikdir. U faqat insonga hosdir. Iroda oddiy va
murakkab xarakatlar orqali amalga oshadi. Murakkab irodaviy xarakatlar avvalo,
anglash va masalani qo‘yish, masalani qo‘yish va rejalashtirish, rejalashtirish va
maqsadni amalga oshirishni nazarda tutadi. Iroda ma’lum xususiyatlari bilan
xarakterlanadi: ➢ harakatchanlik
➢ mustaqillik
➢ qat’iyatlilik,
➢ sabr-toqatlilik
➢ o‘z-o‘zini boshqara olish.
Irodaviy xususiyatlarning namoyon bo‘lishi, irodaviy imkoniyatlarni so‘zsiz,
quyidagi psixik jarayonlar - hayol, sezgi, hotira, tasavvur kabilar bilan bog‘laydi.
Shunday qilib, iroda katta kuch sifatida ijodni aktivlashtiradi, yuqori natijalarga
erishishi va yana o‘quvchining yetuk shaxs sifatida shakllanishida yuzaga chiqadi.
Tafakkur - ijodiy faoliyatning mukammallashtiruvchi kuchlaridan biri bo‘lib, borliq
materiallari haqida fikrlashda, tahlil qilishda idrok, sezgi, hissiyot va esda
qoldirishda asosiy rol o‘ynaydi. Intuitsiya - sezgirlik, bu inson hayotida alohida
fenomenal va murakkab faoliyat bo‘lib, inson ruhiy faoliyatida - ya’ni ijodiy
mexnatda, xususan badiiy ijodda katta rol o‘ynaydi. Shu bilan birga so‘zsiz
intuitsiya hotira, tafakkur va obrazli tasavvur bilan jips aloqada bo‘ladi. Intuitsiya
obyektiv borliqni aks ettiruvchi sifatida bo‘lsada, uni rivojlantirish yo‘llari ham
bordir. Mana shu zaruriy jarayonda o‘qituvchi o‘'quvchilarning kreativ fikrlash
qobiliyatlarini qulay muhitda to‘la namoѐ[n qilishlari uchun imkoniyat yaratib bera
olsa, o'quvchilar birin - ketin muvaffaqiyatga erishib boradilar. Agar ta’lim berishda](/data/documents/5a5db9d6-c8fc-4254-8892-eca22a0d90ae/page_11.png)
![noto‘g‘ri metod yoki yo‘nalish tanlansa, ya’ni o‘quvchi tanqidga uchrasa bunday
vaziyatda unda kreativ fikrlash ko‘nikmalarini samarali shakllantirish ѐ[ki
rivojlantirish mumkin bo‘lmaydi. O'quvchilarda kreativlikni odatga aylantirish
orqaligina kreativ fikrlash ko‘nikmasini muvaffaqiyatli shakllantirish mumkin.
4. Vatan oldidagi huquq, burch va majburiyatlarini anglash
Fuqaro-fuqaroligi huquqiy jihatdan e'tirof etilgan hamda muayyan jamiyat a'zosi
bo'lgan shaxs. Fuqarolik-insonning Vatan, xalq oldidagi huquq va vazifalari,
ijtimoiy va axloq me'yorlariga bo'ysunishi, ijtimoiy faolligini hamda ma'naviy
yetukligidir. Fuqarolik -deganda, insonni huquqiy yoki siyosiy -huquqiy tomondan
himoyalanishi va qonuniy manfaatlarininingushbu davlat ichida va uning
tashqarisida himoyalanishi tushuniladi. Fuqarolik tarbiyasi fuqarolik
tushunchasining mohiyatini anglatish orqali o'quvchilarda yuksak darajadagi
fuqarolik madaniyatini shakllantirish, ularni xalq, Vatan, jamiyat manfaatlari yo'lida
kurashuvchi fuqarolar etib tarbiyalashga yo'naltirilgan jarayon. Fuqarolik
tarbiyasining vazifalari tizimini quyidagilar tashkil etadi:
Yosh avlodni doimiy ravishda jamiyatda ustuvor mavqega ega bo'lgan axloqiy va
huquqiy me'yorlarga rioya etishga o'rgatib borish. O'quvchilarga fuqarolik huquq va
burchlari to'g'risida ma'lumotlar berib borish, ularda fuqarolik faoliyatini tashkil
etish borasida ko'nikma va malakalar hosil qilish.
O'quvchilarda davlat ramzlariga nisbatan hurmat va muhabbatni qaror toptirish,
Respublika Prezidenti sha'ni, or-nomusini himoya qilishga tayorlik hissini
shakllantirish.
O'quvchilarda xalq o'tmishi, milliy qadriyatlarga nisbatan muhabbat tuyg'usini
uyg'otish, ulardan g'ururlanish, faxrlanish va iftixor hislarini oshirish.
Vatan, xalq va millat ishiga sodiqlik o'z manfaatlarini yurt manfaatlari bilan
uyg'unlashtira olishga erishish, fidoyi fuqaroni tarbiyalab voyaga yetkazish.
Yosh avlodga turli fanlar asoslarini chuqur o'zlashtirish ularning tafakkuri va
dunyoqarashini boyitishga, shuningdek, fuqaro sifatida o'z majburiyatlarini
to'laqonli anglashlari uchun imkoniyat yaratishni tushuntirib borish maqsadga
muvofiqdir. Fidoyilik, intiluvchanlik, tashabbuskorlik, qa'iyat, matonat, uyushqoqlik](/data/documents/5a5db9d6-c8fc-4254-8892-eca22a0d90ae/page_12.png)
![kabi xislatlar o'quvchilarda fuqarolik tarbiyasini tashkil etish jarayonida
tarbiyalanadi. Fuqarolik tarbiyasini tashkil etish uchun ma'lum shart -sharoitlarning
mavjudligi taqozo etiladi:
O'quv yurtida tashkil etilayotgan ta'lim -tarbiya jarayoni yuksak darajada
uyushtirilishi kerak;
Fuqarolik tarbiyasini tashkil etish jarayonining muvaffaqiyati o'qituvchi va
o'quvchilar jamosiningsaviyasiga bog'liq;
tarbiyaviy ishning rejali, uzluksiz, tizimli bo'lishiga erishish; oila, maktab va
mahalla o'rtasida o'zaro hamkorlikning yuzaga kelish fuqarolik tarbiyasining
muvaffaqiyatini ta'minlaydi;
o'quvchilarning axloqiy va huquqiy me'yorlar, umumiy tartibga qat'iy rioya etishga
o'rganish, zimmasidagi birinchi to'laqonliado etishlariga qaratish.
Fuqarolik tarbiyasini tashkil etishda suhbat, munozara, ma'ruza, bahslardan
foydalanish, mashq, test, anketa savollariga javoblar olish kutilgan natijani qo'lga
kiritishga imkon beradi.
Vatanparvarlik shaxsning o'zi mansub bo'lgan millat, tug'ilib o'sgan vatani tarixidan
g'ururlanishi, buguni to'g'risida qayg'urishi hamda uning porloq istiqboliga bo'lgan
ishonchini ifoda etuvchi yuksak insoniyfazilat hisoblanadi. Vatanparvar shaxs
qiyofasida quyidagi sifatlar namoyon bo'ladi: Vatanga bo'lgan mehr-muhabbat, unga
bo'lgan sadoqat.
O'zi mansub bo'lgan millat o'tmishini, urf-odatlari, an'analari va qadriyatlariga
sodiqlik. Vatan va millat tarixidan g'ururlanish. Yurtning moddiy, shuningdek,
millat tomonidan yaratilgan ma'naviy boyliklarini asrash, ularni ko'paytirish
borasida g'amxo'rlik qilish. Vatan ravnaqi va millat taraqqiyoti yo'lida mehnat
qilish. Vatan ozodligi va millat erkiga qilnayotgan har qanday tahdidga qarshi
kurashish. Vatan millat obro'i, sha'ni, or-nomusini himoya qilish. Vatan ravnaqi va
millat taraqqiyotiga nisbatan ishonchga ega bo'lishi.
Baynalmilallik o'zga millat va elatlarning haq-huquqlari, erki, urf-odatlari,
an'analari, turmush tarzi, tili hamda vijdon erkinligini hurmat qilish, ularning
manfaatlariga ziyon yetkazilmaslikni ifoda etuvchi shaxsga xos ma'naviy -axloqiy](/data/documents/5a5db9d6-c8fc-4254-8892-eca22a0d90ae/page_13.png)
![fazilatlardan biridir. O'quvchilar o'rtasida vatanparvarlik va baynalmilallik tarbiyasi
ularga oid mavzularda suhbat, davra suhbati, matbuot konferensiyasi, viktorina,
uchrashuv, ko'rik -tanlov, bahs -munozaralar tashkil etish kabi shakllarda amalga
oshirilishi mumkin. Shuningdek, o'quvchilarni Respublika Baynalmilallik markazi
yoki joylardagi Milliy-madaniy Markazlarining faoliyati bilan yaqindan tanishtirish,
ayni paytda respublika hududida turli millat va elat vakillarini birlashtiruvchi 138ta
Milliy -madaniy markazlar faoliyat yuritayotgani to'g'risida ma'lumotlar berib, ular
tomonidan uyushtirilayotgan tadbirlarga o'quvchilarni faol jalb etish ham ijobiy
natijalarni beradi.
Huquqiy ta'lim - tarbiya uzluksiz jarayon bo'lib, yoshlikdan boshlab berib borilishi
lozim. Bolalar oilada, maktabgacha ta'lim muassasidayoq xulq-atvor qoidalaridan
xabardor bo'lishi, ma'naviy va ba'zi huquqiy normalar to'g'risida boshlang'ich
tushunchalar olishi, kelgusida bu bilimlar kengaytirilishi va chuqurlashtirilishi aniq
ifodalangan huquqiy xususiyat kasb etishi zarur. Shuning uchun 2000-yildan
boshlab O'zbekiston Respublikasida maktabgacha ta'lim muassasalari va umumiy
o'rta ta'lim turlarida bosqichma- bosqich huquq saboqlari, huquqiy bilim va tarbiya
berib borilishi yo'lga qo'yildi.
5. O’quvchilarni o’z ustida ishlashga o’rgatish.
Bugun Yangi O'zbekiston hayotining barcha sohalari chuqur islohotlar maydoniga
aylangan. Bu jarayonda ijtimoiy sohaning asosi hisoblangan ta'lim tizimidagi
o'zgarishlar haqida to'lqinlanib so'zlamaslikning iloji yo'q. Mamlakatimizda so'nggi
yillarda ta'lim tizimining barcha bosqichlarini zamonaviy talablar asosida tashkil
etish bo'yicha amaliy ishlar hal qiluvchi bosqichga kirdi.
O'zbekiston Respublikasida oliy ta'limni tizimli isloh qilishning ustuvor
yo'nalishlarini belgilash, zamonaviy bilim va yuksak ma'naviy-axloqiy fazilatlarga
ega, mustaqil fikrlaydigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash jarayonini sifat
jihatidan yangi bosqichga ko'tarish, oliy ta'limni modernizatsiya qilish, ilg'or ta'lim
texnologiyalariga asoslangan holda ijtimoiy soha va iqtisodiyot tarmoqlarini
rivojlantirish, Prezidentimiz ta'kidlaganidek: "Farzandlarimiz maktabdan qanchalik
bilimli bo'lib chiqsa, yuqori texnologiyalarga asoslangan iqtisodiyot tarmoqlari](/data/documents/5a5db9d6-c8fc-4254-8892-eca22a0d90ae/page_14.png)
![shuncha tez rivojlanadi, ko'plab ijtimoiy muammolarni yechish imkoni tug'iladi.
Shunday ekan, Yangi O'zbekiston ostonasi maktabdan boshlanadi desam,
o'ylaymanki, butun xalqimiz bu fikrni qo'llab-quvvatlaydi"
Ta'lim sohasida amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy qismini, albatta, oliy
ta'lim tizimidagi islohotlar tashkil etadi. Xususan, O'zbekiston Respublikasida oliy
ta'limni tizimli isloh qilishning ustuvor yo'nalishlarini belgilash, mustaqil
fikrlaydigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash jarayonini sifat jihatidan yangi
bosqichga ko'tarish, oliy ta'limni modernizatsiya qilish, ilg'or ta'lim
texnologiyalariga asoslangan holda ijtimoiy soha va iqtisodiyot tarmoqlarini
rivojlantirish maqsadida davlatimiz rahbarining 2019-yil 8-oktabrdagi farmoni bilan
tasdiqlangan O'zbekiston Respublikasi oliy ta'lim tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish Konsepsiyasi sohadagi yangi islohotlar uchun debocha vazifasini
bajarib bermoqda.
Bugungi davrda Yangi O'zbekiston "Inson qadri ustuvor bo'lgan jamiyat va
xalqparvar davlat"2 degan muhim g'oya negizida barpo etilmoqda. Davlatimiz
Rahbari belgilab bergan bu ulug'vor maqsad asosida xalqimiz yangidan-yangi
islohotlarning haqiqiy muallifiga aylanib bormoqda.
Yurtimizda inson qadrini yuksaltirish va erkin fuqarolik jamiyatini yanada
rivojlantirish orqali xalqparvar davlat barpo etish yo'nalishida bir qancha ishlar
amalga oshirilmoqda. Bu borada umumiy o'rta ta'lim mazmunini zamon talablari
asosida qayta takomillashtirish, zamonaviy yondashuvlar asosida qayta ko'rib
chiqishga ham alohida e'tibor qaratilmoqda. Yosh avlod ongiga jahon ilmu fani va
madaniyati rivojiga benazir hissa qo'shgan buyuk mutafakkirlarimiz hayoti va
ijodini, shuningdek, yurtimizda bunyod etilgan moddiy merosni asrab-avaylash
mas'uliyatini singdirish, ularni munosib vorislar etib tarbiyalash bugungi kunda
maktab ta'limining muhim vazifalaridan biri hisoblanadi.
Umumiy o’rta ta'lim maktabining eng muhim maqsadi: Oquvchilarga ularning
xotirasida uzoq vaqt saqlanadigan bilimlar berishdir. Oquvchi vaqt o'tishi bilan
maktabda olgan bilimlarining bir qismini unutadi. Lekin ular izsiz yo'qolmaydi.
Olingan bilimlar, garchi o quvchilar unutganda ham, aqliy kamolotda ma lum](/data/documents/5a5db9d6-c8fc-4254-8892-eca22a0d90ae/page_15.png)
![darajada iz qoldiradi. Ko'pincha bolalar o'zlarining amaliy faoliyatlariga
bog'lanmagan maktab materialini eslaridan chiqaradilar. Bazan o'rganish jarayonida
mashq va mustaqil ishlar kam bajarilishi sababli, materiallar xotirada mustahkam
saqlanmaydi. Bulardan tashqari, oldingi mashg'ulotlarda o'zlashtirilgan bilim,
ko'nikma va malakalar yanada murakkabroq materialni o'rganish uchun bir pog'ona,
tayanch bo'ladi. Ilmiy bilimlarni egallash o'quvchilarning xotirasini, mantiqiy
tafakkurini, ijodiy faolligi va turli ishlarni bajarishdagi mustaqilligini rivojlantiradi
Har bir o'quvchining ta'lim - tarbiya jarayonidagi faoliyati o'ziga xos bo'lib biri -
birini takrorlamaydi. Shunday ekan ularning salohiyatini, iqtidori jarayonidagi
harakatini bir xillikda baholash bir mavqeda ko'rish albatta noo'rin. O'quvchilarning
mustaqil ishlari, fikrlashi salohiyatlarida ham farq katta. O'quvchilarda mustaqil
ishlash, avvalo unga tayyorlash o'qituvchi tomonidan materiallarni muammoli
tarzda bayon etish kabi yo'llar bilan hosil qilinadi. Bunda quyidagi topshiriqlarni
muntazam ravishda tavsiya etish mumkin: materialni darslik asosida o'rganish,
namunaviy mustaqil mashqlar, yangi turdagi topshiriqlar, ijodiy ishlarni o'rgatishni
o'z ichiga oladi. Mustaqil faoliyat faollikni oshiradi, bo'sh o'zlashtiruvchi
o'quvchilarni mustaqil ishlashga o'rgatish yaxshi samara beradi. Mustaqil faoliyat
insonni ziyrak va hozirjavob qiladi. Bu faoliyat kichik yoshdagi maktab
o'quvchilarida uyg'un holda rivojlanishi kerak. Buning uchun avvalo, o'quvchilarni
mustaqil faoliyatga ruhan tayyorlash, ularda biror ishni qila olishga va shu ishni
sifatli qilib bajarishga ishonch hosil qilish lozim.
Mustaqil ish turlarini qanday turlari bo'lishi kerak? Avvalo, ish turlari o'qituvchi
tomonidan puxta o'ylangan, ta'lim maqsadiga asoslangan va surunkali bo'lishi kerak.
Bunda har bir o'quvchining imkoniyati hisobga olinishi, ularning yosh xususiyati,
nimalarga qiziqishi ham e'tibordan chetda qolmasligi kerak. O'quvchilarni aqliy
rivojlantirishning sifatlaridan biri topshiriqlarni to'la eslab qolib bajarishlaridir.
Bunda bajariladigan ishning maqsadini tushungan (tasavvur qilgan) holda, uning
rejasini belgilash va ish usulini tanlash yo'l qo'yilgan xatolarni mustaqil topa olish
va uni tuzata bilishlariga alohida e'tibor beriladi. O'quvchilarning topshiriqlarni tez,
to'g'ri bajarishlari uchun qulay usullarni tanlash, uni tashkil etish uchun doimiy](/data/documents/5a5db9d6-c8fc-4254-8892-eca22a0d90ae/page_16.png)
![yetakchi savollar berib tayanch so'zlar tavsiya etish foydalidir. O'quvchilarda
mustaqil ishlarni sifatli qilib bajarishda qiyinchiliklar paydo bo'lishi tabiiy. Chunki
hali ularning tasavvurlari yorqin, so'z boyligi yetarli emas. Ma'lumki bola ilk bor
tarbiyani oiladan oladi. Oiladagi ijtimoiy muhit uning ichki tartib intizomi ongli
ravishda bola tarbiyasigatasir ko'rsatadi. Oilada bola tarbiyasi masalasi buyuk
mutafakkir shoir Alisher Navoiy merosida ham munosib o'rinni egallaydi. U
o'zining qator asarlarida ta'lim-tarbiya masalalari umuminsoniy g'oya ekanligini
o'rtaga surdi. Uning fikricha, jamiyatning yetukligi, uning taqdiri va kelajagi yoshlar
kamoloti bilan bog'liqdir, shunga ko'ra bola tarbiyasi ota-onalar oldida turgan
olijanob vazifadir, deydi.
Alisher Navoiy o'zining "Olim bo'lish oson, Odam bo'lish qiyin", degan hikmatida
ota-onalarning yaxshi sifatlarini ulug'laydi. Bunday sifatlarning ularda jamuljam
bo'lishi bola tarbiyasida muhim rol o'ynashini ko'rsatib o'tadi. Masalan, uning
xotinlar haqidagi fikrlari diqqatga sazovordir: "Yaxshi xotin, deydi Navoiy -oilaning
davlati va baxti. Uning oroyishi undan, uy egasining xotirjam va osoyishtaligi
undan. G'husnli bo'lsa - ko'ngil ozig'i, xushmuomala bo'lsa jon ozig'idir. Oqila
bo'lsa, ro'zg'orda tartib intizom bo'ladi ... U beandisha, shallaqi bo'lsa, ko'ngil undan
ozor chekadi, yomonlik axtaruvchi bo'lsa, undan ruh azoblanadi. Agar mayxo'r
bo'lsa, uy obodligi yo'qoladi, aqlsiz bo'lsa, oila rasvo bo'ladi" Alisher Navoiy
oiladagi ayrim illatlarni va o'zaro kelishmovchiliklarni bola tarbiyasiga salbiy ta'siri
va uning buzulishiga sabab bo'luvchi asosiy omillar haqida ham yozadi.
Shuningdek, yaxshi va yomon xulqlar va ularning kelib chiqish sabablarini ko'rsatib
beradi. Bolada paydo bo'ladigan yomon xulqlarni oldi olinmasa, u bora-bora illatga
aylanadi. Alisher Navoiy ta'kidlashicha, ota-onani hurmat qilish farzandlar "...
uchun majburiyatdir. Bu ikkisiga xizmatni birdek qil, xizmaing qancha ortiq bo'lsa
ham, kam deb bil."Otang oldida boshingni fido qilib, uning boshi uchun butun
jismingni sadqa qilsang arziydi" degan gaplarni ham aytib o'tganlar. Alisher
Navoiyning ilm-ma'rifat, ta'lim-tarbiya masalalaridagi fikrlarida insonparvarlik
g'oyalari bosh o'rinda turadi. Uning fikricha, inson dunyoda hammadan yuksak, aziz
va qadrlidir. Alisher Navoiyning barcha asarlari yoshlar tarbiyasi uchun muhim](/data/documents/5a5db9d6-c8fc-4254-8892-eca22a0d90ae/page_17.png)
![xazina hisoblanadi. U o'z asarlarida har bir so'zdan unumli va o'rinli foydalana
olgan. Har bir hikmati biz uchun ibratlidir. Alisher Navoiyning hayoti va merosi
yoshlarda umuminsoniy fazilatlarni tarbiyalashda bizga har tomonlama namuna
bo'ladi. Ulug' shoir o'zining ta'lim-tarbiyaga oid fikr-mulohazalari bilan barkamol
avlod tarbiyasiga katta hissa qo'shdi, umuminsoniy fazilatlar to'g'risidagi fikrlari
hozirgi davrimiz uchun ham muhimdir. Har bir o'qituvchi- pedagog faoliyat yuritar
ekan, berayotgan ta'lim-tarbiyasining yanada samarali bo'lishi uchun o'z ustida
muttasil ishlashi, bilimini, mahoratini o'stirishi, o'quvchilar bilan bo'ladigan
munosabatlarni puxta o'ylab, ularning ko'ngliga ozor yetkazmasdan ish olib borishi
lozim.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 64-moddasida belgilanishicha -"Ota-
onalar o'z farzandlarini voyaga yetkunlaricha boqish va tarbiyalashga majburdirlar".
Ushbu qoidaga muvofiq ota-onalarning o'z farzandlari oldidagi majburiyatlari
huquqiy kafolatlangan va farzandini voyaga yetkazish, tarbiyalash otaonaning
burchi ekanligi uqtirilgan. Farzand dunyoga kelganidan so'ng, uni voyaga yetkazish,
moddiy taminlash, o'qitish tarbiya berish ota-ona zimmasidagi yuksak masulyatdir.
Ana shunday masulyatli ishlarga befarqlik, bepisandlik bilan munosabatda bo'lish
kechirib bo'lmaydigan hollarga olib kelishi hammaga ayon. Bola tarbiyasi yuzasidan
oila, maktab va jamoatchilikhamkorligi xozirgi kunimizning dolzarb masalaligi ham
mana shundadir . Tajribalar shuni ko'rsatadiki, bolalar o'qituvchi rahbarligida
ishlaganda tez mushohada qiladilar. Bu holga o'rganib qolmasliklari uchun ko'proq
ularning o'zlarini mustaqil fikrlashga da'vat etish lozim.
O'quvchilar e'tiborini jalb etish maqsadida matndagi voqealarni eslatib: Nega? Nega
shunday bo'ldi? Seningcha qanday bo'lishi kerak edi? Kabi savollar berib, uning
fikrini ma'qullab, yana o'ylasang topasan, juda yaxshi, juda soz! kabi
rag'batlantiruvchi so'zlarni ishlatish foydalidir. O'quvchilarni mustaqil faoliyatga
o'rgatishda quyidagilarga amal qilishi lozim:
- beriladigan har bir topshiriq o'quvchilarning imkoniyatlariga mos bo'lsin va
qiziqish uyg'ota olsin;](/data/documents/5a5db9d6-c8fc-4254-8892-eca22a0d90ae/page_18.png)
![- ish osondan qiyinga, soddadan murakkabga qarab yo'naltirilsin, o'quvchiga
tushunarli bo'lsin;
- ishni bajarishda bolalarda o'ziga ishonch hissi uyg'onsin, ishga kirishishda ular
o'zlarida dadillik sezsin;
- mustaqil bajariladigan topshiriqlar yakkama-yakka tarzda amalga oshirilsin
(hamma o'quvchi uchun bir xil topshiriq berish bu mustaqil faoliyat emasligini
eslatamiz), albatta bunda bo'sh o'zlashtiruvchi o'quvchiga e'tibor berish kerak.
- topshiriqlarni doimo navbatlashtirib, turini almashtirishga alohida ahamiyat berish
kerak;
- topshiriqlarni hamma bir vaqtda boshlab, ma'lum vaqtda tugatishi kerakligini
eslatib, bo'sh o'zlashtiruvchi bolalarni shu talabni bajarishga ko'niktirish lozim;
- ish joyi hamisha qulay, saramjon-sarishta bo'lishi (parta ustida ortiqcha narsalar
bo'lmasligi) kerak;
- topshiriqlar darsning turli bosqichida bajarilishi mumkin;
- darslik, didaktik materiallar bilan ishlashda uzviylik bo'lishi maqsadga muvofiqdir.
Uyga beriladigan vazifalar ham mustaqil ishning bir turidir. Bolalarga, iloji boricha
sinf sharoitida asosiy bilim va malakalarni singdirish, uyga vazifalar berishni
me'yorlash kerak.
Bolalar darsdan keyin (og'ir, mashaqqatli mehnatdan keyin) tiniqib dam olsalar,
ko'proq ochiq havoda bo'lib, harakatli o'yinlar, sayr, kuzatishlar bilan vaqtlarini
o'tkazib, tunda osuda uxlab, ertangi kungi darslarga yaxshi kayfiyat bilan kelsalar,
darsni o'zlashtirish yaxshi bo'ladi. Shuning uchun uy vazifalari oson bo'lishi, asosan,
bolalarni kuzatishlarga undashi lozim.
- Darslarda yangi pedagogik, zamonaviy texnalogiyalar, noan'anaviy usullardan
keng qo'llash;
- Ko'rgazmali, didaktik, test, tarqatma materiallaridan keng foydalanish;
- O'quvchilarga do'stona munosabatda bo'lish;
- O'qish sifati va samaradorligiga e'tibor berish;
- O'quvchilarni erkin va mustaqil fikrlashga orgatishda turli mashqlardan
foydalanish;](/data/documents/5a5db9d6-c8fc-4254-8892-eca22a0d90ae/page_19.png)
![- Nutq o'stirishga alohida e'tibor qaratish;
- Yanga axborot texnalogiyalardan foydalanish;
- Lug'at ustuda ishlashga o'rgatish;
- Xalq og'zaki ijodidan foydalanish;
- "She'riyat gulshani", "Ifodali o'qish" kabi to'garaklar tashkil etish;
- Bo'sh vaqtlarda ulgurmovchi o'quvchilar bilan alohida, yakka tartibda ish olib
borish;
- Fanlar a'robogjiqlikka ahamiyat berish. O'quvchilar bilishini nazorat qilib borishda
albatta past o'zlashtirgan o'quvchiga alohida e'tibor qaratish lozim. Boshlang'ich
sinflarda o'quvchilarni o'qishning bir necha turlari yani, ongli, tez, to'g'ri va ifodali
o'qishga o'rgatib boriladi.
Har bir o'quvchining ta'lim - tarbiya jarayonidagi faoliyati o'ziga xos bo'lib biri -
birini takrorlamaydi. Shunday ekan ularning salohiyatini, iqtidori jarayonidagi
harakatini bir xillikda baholash bir mavqeda ko'rish albatta noo'rin. O'quvchilarning
mustaqil ishlari, fikrlashi salohiyatlarida ham farq katta. O'quvchilarda mustaqil
ishlash, avvalo unga tayyorlash o'qituvchi tomonidan materiallarni muammoli
tarzda bayon etish kabi yo'llar bilan hosil qilinadi. Bunda quyidagi topshiriqlarni
muntazam ravishda tavsiya etish mumkin: materialni darslik asosida o'rganish,
namunaviy mustaqil mashqlar, yangi turdagi topshiriqlar, ijodiy ishlarni o'rgatishni
o'z ichiga oladi. Mustaqil faoliyat faollikni oshiradi, bo'sh o'zlashtiruvchi
o'quvchilarni mustaqil ishlashga o'rgatish yaxshi samara beradi. Mustaqil faoliyat
insonni ziyrak va hozirjavob qiladi. Bu faoliyat kichik yoshdagi maktab
o'quvchilarida uyg'un holda rivojlanishi kerak. Buning uchun avvalo, o'quvchilarni
mustaqil faoliyatga ruhan tayyorlash, ularda biror ishni qila olishga va shu ishni
sifatli qilib bajarishga ishonch hosil qilish lozim. Mustaqil ish turlarini qanday
turlari bo'lishi kerak? Avvalo, ish turlari o'qituvchi tomonidan puxta o'ylangan,
ta'lim maqsadiga asoslangan va surunkali bo'lishi kerak. Bunda har bir o'quvchining
imkoniyati hisobga olinishi, ularning yosh xususiyati, nimalarga qiziqishi ham
e'tibordan chetda qolmasligi kerak. O'quvchilarni aqliy rivojlantirishning sifatlaridan
biri topshiriqlarni to'la eslab qolib bajarishlaridir. Bunda bajariladigan ishning](/data/documents/5a5db9d6-c8fc-4254-8892-eca22a0d90ae/page_20.png)
![maqsadini tushungan (tasavvur qilgan) holda, uning rejasini belgilash va ish usulini
tanlash yo'l qo'yilgan xatolarni mustaqil topa olish va uni tuzata bilishlariga alohida
e'tibor beriladi.
Xulosa qilib aytganda darslarda o'qituvchi o'z bilimi, ko'nikma va malakalarini
mashg'ulotlar vositasida o'quvchilarga yetkazadi, o'quvchilar esa uni o'zlashtirib
borishi natijasida undan foydalanish qobiliyatiga ega bo'ladi. O'quvchilar mustaqil
ishlash jarayonida o'zlashtirishning turli ko'rinishlaridan foydalanishadi, ya'ni
o'zlashtirilayotgan ma'lumotlarni qabul qilish, qayta ishlash hamda amaliyotga
tatbiq etishda o'ziga xos tafovutlarga tayanadi. Shu tariqa o'zlashtirish natijalari ortib
boradi, olingan bilimlar mustahkamlanadi. Ta'lim jarayonida o'qituvchi va
o'quvchilarlarning dars paytidagi hamkorligi, o'quvchilarning mustaqil ishlashi,
sinfdan tashqari ishlar shaklida ta'lim va tarbiya masalalari hal etiladi. Ta'limning
maqsadi jamiyat ehtiyojiga mos ravishda shakllanadi. Shunday ekan, ta'lim-tarbiya
maqsadi mos va mutanosib bo'lishi kerak. Ilmiy adabiyotlarda ta'limning maqsadi
imkoniyatlaridan to'g'ri, aniq, o'rinli foydalanish ko'nikma va malakalarini hosil
qilish, mantiqiy-ijodiy tafakkurni rivojlantirish, kommunikativ savodxonlikni
oshirish, milliy g'oyani singdirish, sharqona tarbiyani shakllantirish, shaxsni
ma'naviy boyitishdan iboratligi ta'kidlangan. Ta'limiy maqsad asosida o'quvchilarda
mustaqil fikrlash, og'zaki va yozma savodxonlikni oshirish, mantiqiy tafakkurni
rivojlantirish orqali ularning muloqot madaniyati takomillashtiriladi. Tarbiyaviy
maqsad asosida esa ma'naviy, g'oyaviy, nafosat tarbiyasi beriladi. Til o'rganish
jarayonida xalqning madaniy-axloqiy qadriyatlariga yaqinlashtirish imkoni paydo
bo'ladi. Ulug' donishmandlardan biri «...kelajak tashvishi bilan yashasang,
farzandlaringga yaxshi bilim ber, o'qit», degan ekan. Yurtimizda ta'lim-tarbiya
tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar haqiqiy ma'noda bir-ikki yillik yoki qisqa
davrda samaraga erishishga qaratilgan ish emas, balki chin ma'noda bir necha yuz
yillarga tatiydigan o'zgarish bo'ldi, desak xato bo'lmaydi. Prezidentimiz
Sh.M.Mirziyoyev shuni takidlab o'tganlarki "Bizning asosiy maqsadimiz -
yoshlarning sifatli ta'lim olish imkoniyatiga ega bo'lishiga erishish, ularning o'z
qobiliyati va iste'dodini ro'yobga chiqarish uchun barcha zarur sharoitlarni yaratib](/data/documents/5a5db9d6-c8fc-4254-8892-eca22a0d90ae/page_21.png)
![berishdan iborat." Shunday ekan biz pedagoglar qo'limizdan kelguncha
o'quvchilarni bilim darajalarini oshirish va rivojlantirishimiz lozimdir
6. O’quvchilarning kommunikativ kompetensiyalarini shakllantirish.
O’quvchilarda tayanch kompetensiyalarni shakllantirish uchun ta’lim
texnologiyalarini tanlashda o’quv fani o’qituvchisi taqvim mavzu rejada mazkur sinf
uchun belgilangan tayanch kompetensiyalarni belgilab oladi. Shundan so’ng,
o’rganilishi zarur bo’lgan mavzu va shakllantiriladigan kompetensiyalarni hisobga
olgan holda darsni o’tish metodi, usuli tanlanadi.
Interfaol yondashuv. O’qituvchilar dars jarayonini yaxshi tashkil etish uchun qulay
muhit yaratadi. O’quvchilarning o’zaro fikr (axborot) almashishlariga imkon
beriladi. Yechimini kutayotgan masalalarni hamjixatlikda muhokama etadilar,
yechadilar. Vaziyatdan chiqishda hamkorlikda yechim topadilar. Olgan axborotlari
asosida bilimlarini bir-birlariga namoyish etadilar.
Loyihalash metodi. Loyihalash metodi - o’quvchilar uzluksiz ravishda
murakkablashib boradigan amaliy topshiriqni rejalash, konstruksiyalash va bajarish
jarayonida bilim, ko’nikma va malakaga ega bo’ladigan o’qitish tizimidir.Ta’lim
oluvchilar keng miqyosdagi muammoli (ijodiy, axborot, kommunikatsiya va
h.k.)masalalar bilan bog`liq loyihalarni bajaradilar.
Mazkur metodning yuqori samara berishi uchun loyihani bajarishda o’quvchilarda
motivatsiyaning yuqori darajada bo’lishi, shart hisoblanadi.
Loyihalash metodi orqali o’quvchilarda quyidagi shaxsiy kompetensiyalar
shakllanadi: komandada ishlash; ishchanlik; ma’suliyatni his etish; o’ziga ishonch;
o’qitishlilik; tezkor fikrlash; jarayon rivojini ko’ra bilish; mushohada qila bilish;
uzoqni ko’ra bilish; tashxislash; motivatsiya.
Tanqidiy tafakkur metodi
Muammoli modulli ta’lim metodi.
Muammoli modulli ta’lim metodi olingan nazariy bilimlarni amaliyotda qo’llashni
nazarda tutadi. Mazkur metod o’qitishning turli modellarining didaktik asosini
tashkil etib, o’qitish vositalari va pedagogik texnikaning qo’llash usulari bilan](/data/documents/5a5db9d6-c8fc-4254-8892-eca22a0d90ae/page_22.png)
![farqlanadi. U o’quv predmetini nisbatan kichik bo’laklarga – modullarga bo’lishni
ifodalaydi.
O’quvchi shaxsini rivojlantirishga yo`naltirilgan ta’lim.
Ijtimoiy munosabatlarga kirishuvchi va ijtimoiy taraqqiyotda faol ishtirok
etuvchiodamni Shaxs deb ataladi. Individ sifatida dunyoga kelgan odam keyinchalik
shaxsgaaylanadi. Individ tushunchasida kishining nasl-nasabi mujassamlashgandir.
Loyihalash metodi - o’quvchilar uzluksiz ravishda murakkablashib boradigan
amaliy topshiriqni rejalash, konstruksiyalash va bajarish jarayonida bilim, ko’nikma
va malakaga ega bo’ladigan o’qitish tizimidir, ta’lim oluvchilar keng miqyosdagi
muammoli (ijodiy, axborot, kommunikatsiya va h.k.) masalalar bilan bog`liq
loyihalarni bajaradilar.
Mazkur metodning yuqori samara berishi uchun loyihani bajarishda o’quvchilarda
motivatsiyaning yuqori darajada bo’lishi, shart hisoblanadi.
Quyidagi shaxsiy kompetensiyalar shakllanadi: komandada ishlash; ishchanlik;
ma’suliyatni his etish; o’ziga ishonch; o’qitishlilik; tezkor fikrlash; jarayon rivojini
ko’ra bilish; mushohada qila bilish; uzoqni ko’ra bilish; tashxislash.
KLASTER (Klaster-tutam, bog`lam)-axborot xaritasini tuzish yo’li - barcha
tuzilmaning mohiyatini markazlashtirish va aniqlash uchun qandaydir biror asosiy
omil atrofida g`oyalarni yig`ish.
Bilimlarni faollashtirishni tezlashtiradi, fikrlash jarayoniga mavzu bo’yicha yangi
o’zaro bog`lanishli tasavvurlarni erkin va ochiq jalb qilishga yordam beradi.
Klasterni tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Yozuv taxtasi yoki katta qog`oz
varag`ining o’rtasiga asosiy so’z yoki 1-2 so’zdan iborat bo’lgan mavzu nomi
yoziladi.
Birikma bo’yicha asosiy so’z bilan uning yonida mavzu bilan bog`liq so’z va
takliflar kichik doirachalar "yo’ldoshlar” yozib qo’shiladi. Ularni "asosiy” so’z
bilan chiziqlar yordamida birlashtiriladi. Bu "yo’ldoshlarda” "kichik yo’ldoshlar”
bo’lishi mumkin. Yozuv ajratilgan vaqt davomida yoki g`oyalar tugagunicha davom
etishi mumkin.](/data/documents/5a5db9d6-c8fc-4254-8892-eca22a0d90ae/page_23.png)
![Toifa-xususiyat va munosabatlarni muhimligini namoyon qiluvchi (umumiy)
alomat.
Ajratilgan alomatlar asosida olingan ma’lumotlarni birlashtirishni ta’minlaydi.
Tizimli fikrlash, ma’lumotlarni tuzilmaga keltirish, tizimlashtirish ko’nikmalarini
rivojlantiradi.
Toifalarni jadval ko’rinishida rasmiylashtiradilar. Ғoyalarni ma’lumotlarni toifaga
mos ravishda bo’ladilar. Ish jarayonida toifalarning ayrim nomlari o’zgarishi
mumkin. Yangilari paydo bo’lishi mumkin. Ish natijalarining taqdimoti
BBB Jadvali - Bilaman/ Bilishni hohlayman/ Bilib oldim.
Mavzu, matn, bo’lim bo’yicha izlanuvchilikni olib borish imkonini beradi.
Tizimli fikrlash, tuzilmaga keltirish, tahlil qilish ko’nikmalarini rivojlantiradi.
Jadvalni tuzish qoidasi bilan tanishdilar. Alohida kichik guruhlarda jadvalni
rasmiylashtiradilar.
"Mavzu bo’yicha nimalarni bilasiz” va "Nimani bilishni hohlaysiz” degan
savollarga javob beradilar (oldindagi ish uchun yo’naltiruvchi asos yaratiladi).
Jadvalning 1- va 2-bo’limlarini to’ldiradilar.
Ma’ruzani tinglaydilar, mustaqil o’qiydilar.
Mustaqil kichik guruhlarda jadvalning 3-bo’limini to’ldiradilar.
VENNA diagrammasi 2- va 3-jihatlarini hamda umumiy tomonlarini solishtirish
yoki taqqoslash yoki qarama-qarshi qo’yish uchun qo’llaniladi.
Tizimli fikrlash, solishtirish, taqqoslash, tahlil qilish ko’nikmalarini rivojlantiradi.
VENNA diagrammatuzish qoidasi bilan tanishadilar. Alohida kichik guruhlarda
diagramma Vennani tuzadilar va kesishmaydigan joylarni (x) to’ldiradilar.
Juftliklarga birlashadilar, o’zlarining diagrammalrini taqqoslaydilar va to’ldiradilar.
Doiralarni kesishuvchi joyida, ikki-uch doiralar uchun umumiy bo’lgan,
ma’lumotlar ro’yxatini tuzadi.
1. Aylana yoki to’g`ri to’rtburchak shakllaridan foydalanishni o’zingiz tanlaysiz.
2. Chizmaning ko’rinishini - mulohazalar zanjirini to’g`ri chiziqli, to’g`ri chiziqli
emasligini o’zingiz tanlaysiz.](/data/documents/5a5db9d6-c8fc-4254-8892-eca22a0d90ae/page_24.png)
![3. Yo’nalish ko’rsatkichlari sizning qidiruvlaringizni: dastlabki holatdan
izlanishgacha bo’lgan yo’nalishingizni belgilaydi.](/data/documents/5a5db9d6-c8fc-4254-8892-eca22a0d90ae/page_25.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
Asosiy adabiyotlar:
1. B.X.Xodjayev. Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyotir. Darslik T:. Sano-
standart. 2017-yil
2. Abdullaeva Sh. Umumiy pedagogika.O‘quv qo‘llanma.T:.O‘qituvchi 2021-yil
3. Ismatova Nargiza va boshalar. Tarbiya 1, 2, 3, 4. Darslik. G‘afur G‘ulom
nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi.: Toshkent – 2020
4. Sarsenbayeva R.M. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. O‘quv qo‘llanma. - T.; 2019
5. Dexkanova M.U. Tarbiyaviy ishlar metodikasi.O‘quv qo‘llanma. - T.; 2019
Qo‘shimcha adabiyotlar:
6. Мирзиёѐв Ш . М . Буюк к ѐлажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан
бирга қурамиз . – Т .: “ Ўзб
ѐкистон ”, 2017. – 488 б .
7. Мирзиё
ѐв Ш . М . Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом
эттириб , янги босқичга кўтарамиз . 1- жилд . – Т .: “ Ўзб
ѐкистон ”, 2017. – 592 б .
8. Мирзиё
ѐв Ш . М . Халқимизнинг розилиги бизнинг фаолиятимизга б ѐрилган
энг олий баҳодир . 2- жилд . Т .: “ Ўзб
ѐкистон ”, 2018. – 507 б .
9. Мирзиё
ѐв Ш . М . Нияти улуғ халқнинг иши ҳам улуғ , ҳаёти ёруғ ва
к
ѐлажаги фаровон бўлади . 3-жилд.– Т.: “Ўзб ѐкистон”, 2019. – 400 б.
10. Мирзиё
ѐв Ш.М. Миллий тикланишдан – миллий юксалиш сари.
4-жилд.– Т.: “Ўзб
ѐкистон”, 2020. – 400 б.
11. Ўзб
ѐкистон Р ѐспубликасининг 2020 йил 23 с ѐнтябрда қабул қилинган
“Таълим тўғрисида”ги ЎРҚ-637-сонли Қонуни.
12.Ўзб
ѐкистон Р ѐспубликаси Пр ѐзид ѐнтининг 28 январь 2022 йилдаги “2022
— 2026 йилларга мўлжалланган янги Ўзб
ѐкистоннинг тараққиёт страт ѐгияси
тўғрисида”ги 60-сонли Фармони.](/data/documents/5a5db9d6-c8fc-4254-8892-eca22a0d90ae/page_26.png)
Mavzu: Tarbiya darslarida o‘quvchini o‘z ustida ishlash jarayoni (1-4 sinf tarbiya darsi) . Reja: 1. O‘quvchida ijtimoiy faollik ko‘nikmalarini shakllantirishning pedagogik- psixologik xususiyatlari. 2. O‘quvchilarda jismoniy va intellektual imkoniyatlarni rivojlantirish 3. O‘quvchilarda kreativ sifatlarini namoyon qilishning mazmuni. 4. Vatan oldidagi huquq, burch va majburiyatlarini anglash. 5. O’quvchilarning o’z ustida ishlashga o’rgatish. 6. O’quvchilarning kommunikativ kompetensiyalarini shakllantirish.
Tayanch so’zlar : ko’nikma, intellectual qobiliyat, kreativlik, burch, huquq, majburiyat, kommunikatsiya. 1.O‘quvchida ijtimoiy faollik ko‘nikmalarini shakllantirishning pedagogik- psixologik xususiyatlari. O‘zbekistonda islohotlarning davomiyligini ta’minlash hamda demokratik fuqarolik jamiyatini shakllantirish, yoshlar, xususan, ularning ijtimoiy faolligiga bog‘liq. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning BMT Bosh Assambleyasining 2017 yil 19 sentyabrdagi 72-sessiyasida so‘zlagan nutqida: «... Bizning asosiy vazifamiz – yoshlarning o‘z salohiyatini namoyon qilishi uchun zarur sharoitlar yaratish, zo‘ravonlik g‘oyasi «virusi» tarqalishining oldini olishdir. Buning uchun yosh avlodni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash, uning huquq va manfaatlarini himoya qilish borasidagi ko‘p tomonlama hamkorlikni rivojlantirish lozim, deb hisoblaymiz. Shu munosabat bilan O‘zbekiston globallashuv va axborotkommunikatsiya texnologiyalari jadal rivojlanib borayotgan bugungi sharoitda yoshlarga oid siyosatni shakllantirish va amalga oshirishga qaratilgan umumlashtirilgan xalqaro huquqiy hujjat – BMTning YOshlar huquqlari to‘g‘risidagi xalqaro konvensiyasini ishlab chiqishni taklif etadi. Bizning nazarimizda, mazkur hujjatni imzolaydigan davlatlar ushbu sohani o‘z ijtimoiy siyosatining asosiy va muhim hayotiy ustuvor yo‘nalishlaridan biri darajasiga ko‘tarish bo‘yicha qat’iy majburiyatlarni o‘z zimmasiga olishi kerak» – degan fikrlari dunyo hamjamiyati tomonidan ham keng e’tirof etilmoqda. Yosh avlodning har tomonlama kamol topishi jamiyat taraqqiyotini ta’minlovchi asosiy omil bo‘lishi bilan bir qatorda uning shaxs sifatida ijtimoiy faollashuvida ham etakchi o‘rin tutadi. O‘quvchi shaxsining ijtimoiy faolligi quyidagi ikki jihatga ko‘ra muhim ahamiyatga ega: birinchidan, shaxsning jamiyatda o‘z o‘rnini topishi uchun zamin yaratadi, ikkinchidan esa, uning bilimi, kuch-quvvati, imkoniyati hamda iqtidori jamiyat rivoji yo‘lida mehnat qilishga yo‘naltiriladi. Manbalarning tahlili shuni ko‘rsatadiki, demokratik jamiyatda o‘quvchilar ijtimoiy faolligi o‘z-o‘zidan yuzaga kelmaydi, balki muntazam tarzda maqsadli ravishda olib borilgan pedagogik
faoliyat natijasida shakllantiriladi. O‘quvchiyoshlarga nazariy-amaliy bilimlarni berish, ularda ijtimoiy faollik ko‘nikma va malakalarini hosil qilish pedagogika nazariyasi va amaliyoti uchun ham o‘ziga xos ahamiyatga ega ekanligi bilan dolzarblik kasb etadi Bugungi jamiyatda kichik maktab yoshidan boshlab bolalarning ijodiy faolligini rivojlantirish ta'lim tizimining dolzarb vazifasidir. Bizning vaqt - o'zgarishlar davri. Endi bizga nostandart qarorlar qabul qilishga qodir, ijodiy fikrlashga qodir insonlar kerakonsepsiya Afsuski, zamonaviy maktab hali ham bilimlarni o'zlashtirishga ijodiy bo'lmagan yondashuvni saqlab qolmoqda. Xuddi shu harakatlarning monoton, stereotipli takrorlanishi o'rganishga bo'lgan qiziqishni o'ldiradi, bolalar kashfiyot quvonchidan mahrum bo'ladi. Zamonaviy maktab ta'limi asosan o'quvchining mantiqiy tafakkurini rivojlantirishga qaratilgan. Ta'limga bunday yondashuv shaxsning ijodiy tomonining rivojlanishini sekinlashtirishi mumkin. Shuning uchun kichik maktab yoshidan o‘quvchilarning ijodiy faoliyatni rivojlantirish muammosi har tomonlama dolzarb bo‘lib qolmoqda. Ijod - bu ongning oliy darajasi, faoliyatning yuqori va ancha murakkab shakli bo‘lib, u insonga hosdir. Ijod insonning barcha psixik jarayonlarni, barcha bilim, malaka, barcha hayotiy tajriba, ahloqiy, jismoniy kuchini mobilizatsiyasi natijasida original va tarixiy-ijtimoiy, betakror sifat yangiliklari bo‘lib tug‘iluvchi mo‘jizadir. Ta’limda ijodning natijasi yangi g‘oyalar va rivojlanishga xizmat qiluvchi innovatsion tadqiqotlar hisoblanadi. - ijodkorlik - bu o‘ziga xos qiymatga ega bo‘lgan g‘oyalarni yaratish jarayonidir. Bu bir kechada sodir bo'lgan voqea emas, balki jarayon. Asl g'oyalar kamdan-kam hollarda tasodifan yuzaga keladi (garchi ular shunday bo'lsa ham). Qoidaga ko'ra, murakkab muammoni hal qilishdan oldin siz ko'p vaqt va kuch sarflashingiz kerakonsepsiya Keyin bu qarorni amalga oshirish kerak va yakuniy natija asl g'oyadan juda farq qilishi mumkin. - ijodiy fikrlash asl fikrlashdir. Butun dunyo uchun yangi narsalarni o'ylab topish shart emas, fikr o'zingiz uchun va, ehtimol, sizning davrangiz uchun o'ziga xos bo'lishi kerakonsepsiya Ba'zida odamlarning atrofdagi dunyoga bo'lgan qarashlarini butunlay o'zgartiradigan kashfiyotlar sodir bo'ladi, ammo bu ijodkorlik uchun zaruriy shart emas. - har qanday ijodiy jarayonda
“ideal”ga erishish uchun o‘z ishimizga baho berib, tanqid qilishimiz kerakonsepsiya Siz she'r yozyapsizmi, nutq so'zlayapsizmi yoki rejalashtiryapsizmi, o'z ishingizga qarab, "bu men o'ylaganimdan biroz boshqacha" yoki "Men yaxshi ish qilganimga ishonchim komil emas" kabi his qilish tabiiy. u." Biz doimo biror narsani baholaymiz, o'zgartiramiz, chunki ijodkorlik boshlanishi va oxiri bo'lgan o'z-o'zidan paydo bo'ladigan jarayon emas. Ko'pincha hamma narsa aqliy hujum, nazariyalar va farazlar bilan boshlanadi, keyin esa tinimsiz mehnat, hamma narsani to'g'ri qilishga qayta-qayta urinish. Boshlang'ich maktab o'quvchilarining ijodiy faoliyatini faollashtirish jarayonini o'rganish uchun asos sifatida biz G.S.ning asarlariga murojaat qildikonsepsiya Altshuller, X.Aristova, D.B.Epiphany, G.Weintswaig, L.S.Vygotskiy, G.M.Komskiy, E.V.Krilova, V.A.Molyako, miloddan avvalgi Muxina, A.N.Luk, R.A.Nizomov, V.V.Belich, G.I.Shchukina, L.I.Bojovich, A.V.Zaporojets va boshqalar. Qadriyat yo'nalishlari hayot davomida shakllanadi, lekin axloqiy va qadriyat yo'nalishlarini rivojlantirish uchun eng muhimi 6-12 yoshda bo'lib, bu yoshda atrofdagi dunyoni va o'zini bilishning intellektual mexanizmlari shakllanadi. Maktabga qabul qilish bilan bolalar rivojlanishida burilish yuz beradi. Butun hayot tarzi va qadriyatlari boshqacha bo'ladi. Kichik maktab o'quvchisida yangi intilishlar imkoniyatini va voqelikka munosabatning zarur darajasini belgilaydigan shaxsiy xususiyatlarning jadal shakllanishi mavjud. Kichik maktab yoshi - bilimlarni o'zlashtirish, to'plash davri, mukammal assimilyatsiya davri. Ushbu muhim hayotiy funktsiyani muvaffaqiyatli bajarishga ushbu yoshdagi bolalarning o'ziga xos qobiliyatlari to'sqinlik qiladi: hokimiyatga ishonchli bo'ysunish, sezgirlikni oshirish, ta'sirchanlik, ular duch keladigan ko'p narsalarga sodda o'ynoqi munosabat. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning o'rganilayotgan o'quv materialiga va o'z o'quv faoliyati jarayoniga shaxsiy va semantik munosabatini tahlil qilish va baholash imkonini beruvchi ko'rsatkich бўлиб, ular quyidagilardir: ➢ umuman mavzuga bevosita qiziqish; ➢ o‘rganilayotgan fanning ijtimoiy ahamiyatiga o‘quvchining bahosi;
➢ kognitiv faoliyat tajribasidan foydalanish va ijobiy o'zgartirish zarurati: o'quv ishlari usullari, to'plangan bilimlar; ➢ мaktab o'quvchilari tomonidan mustaqil ravishda ishlab chiqilgan (intellektual, axborot, tadqiqot va boshqalar) o'quv ishining usullarini shakllantirish, unda o'quv jarayonida o'zlashtirilgan material bilan ishlash usullari va ўқувчиning o'z tajribasini to'plash natijalari taqdim etiladi; Maktab o'quvchilarining meta-bilimga ega bo'lish mezoni quyidagi ko'rsatkichlarda namoyon bo'ladi: ➢ meta-bilimni o'zlashtirish zarurati (bilim haqidagi bilim); ➢ meta-bilimning mavjudligi - o'quv materialini o'zlashtirish texnikasi va vositalari haqidagi bilimlar (aqliy faoliyat texnikasining mohiyati haqida bilim); ➢ har qanday turdagi matnlarning mazmuni va tuzilishini, o'quv topshiriqlarini tahlil qilish qobiliyati; ➢ ta'riflar, muammolar va teoremalarda asosiy narsani ajratib ko'rsatish qobiliyati. ➢ kognitiv ob'ektlarni taqqoslash, tasniflash qobiliyati. Keyingi ko`rsatkich o`quvchining ilmiy bilim mantig`ini o`zlashtirish mezoni hisoblanadi. Ushbu mezon doirasida talabalarning fan bo'yicha bilim sifati hisobga olinadi. Shunday qilib, bizning fikrimizcha, "ta'lim sifati" ni quyidagicha belgilash mumkin. O'qitish sifati - bu diagnostik maqsadlarga erishish mezoni sifatida maqsadlar va o'quv natijalarining nisbati bo'lib, u o'zlashtirish jarayonida o'qituvchi va talabaning o'zaro ta'siri natijasini tavsiflovchi ta'lim ko'rsatkichlarining yaxlit to'plami bilan tavsiflanadi. ikkinchisi tomonidan taqdim etilgan o'quv materiali. Bugungi kunda maktab ichidagi boshqaruvdagi nazorat o'z o'rnini diagnostikaga bo'shatib bormoqda. An'anaviy nazorat usullarini qayta ko'rib chiqishga nima sabab bo'ldi? Bu ta’limtarbiya jarayonini insonparvarlashtirishning kuchayishi, o‘quvchiga faol, ongli, teng huquqli ishtirokchi sifatida munosabatda bo‘lish, bolalarning imkoniyatlari va qobiliyatiga jiddiy e’tibor qaratish bilan bog‘liq. Ijodkorlikni baholab bo'lmaydi, degan fikr bor. Biroq, ta'rifga qaytadigan bo'lsak, ijodkorlikning asosiy tushunchalari o'ziga xoslik va qiymatdir. Har qanday o'ziga xoslik mezonlarini belgilash mumkin, shuningdek, qanday g'oyalarni qimmatli deb