Boshoqli va dukkakdosh ekinlarini karantin kasalliklari Reja: 1. Bug‘doy xind qora kuya kasalligi Tilletia indica Mitra 2. Bug‘doy sarik, bakteriozi Sorynebacterium trifici Burkh 3. Makkajo‘xorining bakterial sulish kasalligi Vasterium stewarti Veggeu.

Bug‘doyning Xind kora kuya kasalligi Tilletia indica Mitra Xind kora kuya kasalligi Af g‘ oniston, Birma, Xindiston, Irok, Pokiston va Turkiyada tarkalgan. MDX davlatlarida bu kasallik r o‘ yxatga olinmagan. Lekin 1969-1972, 1974-1975 yillarda Meksika va AKD1 dan, xamda Shvesiyadan keltirilgan bu g‘ doylar Xind korakuya kasalligi bi lan kasallanganligi aniklangan. Yana shu narsani aytish joizki, birorta adabiyotda yukoridagi davlatlarda Xind kora kuya kasal ligi tarkalganligi keltirilmagan. O‘ rta Osiyoga tarkalish xavfi kattarok, chunki bu kasallik deyarli Osiyo davlatlarida tarkalgan. Infeksiya manbai Xind kora kuya kasalligi bilan kasallangan bu g‘ doy va tuprok xisoblanadi. Xindistonning shimoliy g‘ arbida 20 % gacha bug‘doy xrsildorligi yuXotilgan. Kasallikning tashki alomatlari. Xind bu g‘d oy kora kuya ka salligi boshka korakuya kasalliklardan fark kiladi: kisman galla zararlanadi. Zararlangan o‘ simlikda kasallik boshokda paydo buladi. Odatda bittadan 5 tagacha boshok zararlanadi. K o‘ p x o llarda yosh organlar zararlanadi. Dala sharoitida kasallik fakat burdoy pishayotgan paytda k o‘ rinishi (bilinishi) mumkin. Boshokdar ochilganda kasallik anik k o‘ rinadi. K o‘ z g‘ atuvchining xlomidosporalari kobikning ichida b o‘l lganligi tufayli ularga karshi kurash kiyin. Xind olimlari M.Mitra va B.Mandxur larning olib borgan tadkikrtlari shuni k o‘ rsatdiki, kimyoviy preparatlar bilan ishlov berilgan va termik ishlov berilgan urug‘lar xam t o‘ lik zarar-sizlanmas ekan. Yagona y o‘ l-chidamli bu g‘ doy navlarni yetishtirish. K o‘ z g‘ atuvchini morfologiyasi va biologik asoslari.

Yetilgan sporalar t o‘q jigarrangda, deyarli koramtir, not o‘g‘ ri sharsimon shaklda tursimon krbikda b o‘ ladi. Sporalar 22-42 x 25-40 o‘ lchovda kamdan kam 55 mkm gacha. Yetilgan sporalar bilan birgalikda k o‘ p mikdorda sargish yoki deyarli rangsiz sterik xujayralar uchraydi. Neovassia indica sporalari Tilletia tritici sporalarini eslata di, lekin ular 2 marta katta va tuk rangda buladi. Tilletia tritici sporalarining o‘ lchami 14-22 mkm. Xind kora kuyasi sporalari shu oilaning boshka turlaridan fark kilib, uzok tinchlik davridan s o‘ ng o‘ sadi. Infeksiya tu-prokdan o‘ simlikka o‘ tadi. Keyin boshoklar orkali tarkaladi. Sugoriladigan yerlarda yetishtiriladigan bug‘doy ni Xind burdoy Korakuyasi kuchli zararlaydi. Xind burdoy kora kuyasi kasalligiga karshi karantin tad birlar va karshi kurash choralari xuddi bug‘doy sarik bakterioziga karshi kurashga uxshaydi. ( 1,2,3) Bug‘doy sarik, bakteriozi So rynebacterium trifici Burkh . Burdoy sarik bakteriozi Xindiston, Xitoy, Eron, Misr, Efiopiya va avstraliyada tarkalgan. MDX mamlakatlarida r o‘ yxatga olinmagan. Uning rivojla-nishi uchun Urta Osiyo, Kavkaz va Ukrainaning ikdimi juda Kulay keladi. Kasallik fakat bug‘doy ni zararlaydi. Dala sharoitida Xindistonda 50 % o‘ simlikni zararlagan. Kasallikning tashki alomatlari. Birinchi belgilar, bargda ensiz ok va sar g‘ ish chizikdar (y o‘ l-y o‘ l) paydo b o‘ ladi. Keyinchalik boshokchalar not o‘g‘ ri (mayib) rivojlanib sarik bakterial shilimshik chikaradi, bu shilimshik namlik yukori bulgan vaktda yerga okib tushadi. Kattik zararlanganda bu g‘d oy boshokdari kiyshik, mayib b o‘ lib koladi. Kasal O‘ simlik o‘ sishdan koladi.

Bu kasallik kupincha gelmintoz bilan birga paydo buladi. Sarik bakterioz tarkalishining asosiy manbai zararlangan urug‘lar bilan birga-bug‘doy nematodasi xamdir. Bakterioz qo‘ z g‘ atuvchisi 2,5 yilgacha uzini virulentligi va xayotchanligini sakdaydi. K o‘ z g‘ atuvchining morfologiyasi va biologik asoslari Sarik bakterioz kuzratuvchisi tayokchasimon, xarakatchan, bak teriya b o‘ lib, 0,8x2,4-3,2 mkm o‘ lchamda. Agar agardagi koloniyasi dumalok sargish yaltirok, yakkol bilinadigan (d o‘ mbok). Bakteriyalar ta’sirida oksil - jelatin O‘ zgarmaydi, kraxmal gidrolizlanmaydi. Rivojlanish uchun opti-mal xarorat 20-30 °S, 50 ° Sda nobud b o‘ ladi. Karantin tadbirlar va kurash choralari: Zararlangan urug‘larni ekish takiklanadi. Yukrridagi kasal-liklar tarkdlgan joylardan bug‘doy keltirish takiklanadi. Kel-tirilgan bug‘doylarni fakat karantin pitomniklarda ekishga ruxsat beriladi. Karantin pitomniklarda ekilgan bug‘doy kasallanganligi shubxa qilinsa, tezda aniklanib, zararlangan «o‘choklar» yokib yuboriladi. Uzok, muddatli almashlab ekishni joriy etish, bunda bakte-riozni tarkatuvchi bug‘doy nematodasi kamayadi. O‘ z vaktida mutaxassislar bilan tekshirish olib borish va karantin kasallik b o‘ lgan takdirda Davlat karantin qo‘ mitasiga xabar berib ruyxatga olish. Karantin qo‘mita xodimlari bu g‘ doyni xamma davrlarida ku-zatish olib boradilar. Tekshirishlar natijasida bug‘doyda karantin kasalliklar (Xind korakuyasi, sarik. bakterioz) borligi ma’lum bo‘lsa, Davlat karantin qo‘mitasi boshchiligida y o‘q kilish va zararsizlantirish choralari k o‘ riladi. (1,3)

Makkaj o‘ xorining bakterial sulit kasalligi Vas terium stewarti Veg ge u. Gresiya, Italiya, Yugoslaviya, Xitoy, Tailand, Kanada, Kosta-Rika, Meksika, AKSh, Braziliya, Peru va boshka davlatlarda tarkalgan. MDX da k,ayd kilinmagan. Adabiyotlardan ma’lumki, AK Sh dagi bir necha xujaliklarda makkaj o‘ xori navlarini zararlanishi 100 % ga yetgan. Italiyada esa eng yuk o ri y o‘qo tish 65 % ni tashkil etgan. Agar zararlangan makkaj o‘ xori vegetatsiya davomida q alok b o‘ lmasa, u ustki va ichki tomondan zararlangan infeksiyali uru g‘ beradi. Bu bakterioz boshka rayonlarga va davlatlarga o‘ tishi juda xavfli xisoblanadi. Kasallikning tash q i alomatlari. Kasallik yumshok. yosh barg larni uzunasiga shtrixli doglar paydo q ilish bilan boshlanadi. Do g‘ lar avval och yashil rangda b o‘ lib, keyin sargayadi, tez tar q alib h amma barglarga tar q aladi. Bu y o‘ l-y o‘ l do g‘ lar barglar dan poyaga o‘ tadi. Poyalararo va barglardagi uzunasiga ketgan do g‘ lardan k o‘ ndalang kesimiga uzida bakteriya massasini sakdagan kichik tomchi shaklidagi ekssudat chikaradi. Bu ushbu kasallikni xarakterli belgisidir. Pastki barglardagi infeksiya tomirlardan poya orkali yukoriga chikadi, natijada kasallik butun o‘ simlikka tarkaladi. Dala sharoitida bu kasallik ta’sirida erkak gullar tushib ketadi va o q rang g‘ ubor xosil q iladi. Bu kasallik bilan katti q zararlanganda o‘ simlik nobud b o‘ ladi yoki pakana bulib meva bermaydi. Kasallikni tashki belgisi s o‘ lish xarakterli makkaj o‘ xori navlariga q arab x a r xil namoyon b o‘ lishi mumkin. Kasallangan makkaj o‘ xori sovu q urganga o‘ xshab koladi. Kasallikka chidamlirok navlarda bu kasallik kechrok namoyon b o‘ ladi. Barglardagi y o‘ l-y o‘ l chizikdar unchalik yaxshi bilinmaydi, keyinchalik uru g‘ chi t o‘ kilib ketgandan keyin yaxshirok bilinadi.