SABZOVOT EKINLARINI KARANTI N XAShAROTLARI VA KASALLIKLARI Reja: 1. Kartoshka kuyassini o‘ tish yullari rivojlanish xususiyatlari,karantin kurash tadbirlari. 2. Kalarado kungizining utish yullari, rivojlanish xususiyatlari karantin kurash tadbirlari 3. Kartoshka rakini utish yullari, rivojlanish xususiyatlari karantin kurash tadbirlari

Kartoshka kuyasi- Phtorimae operculella Zell . Kartoshka kuyasi Yevropaning Albaniya, Bolgariya, Gresiya, Ispaniya, Italiya, Portugaliya, Fransiya, Yugoslaviya, Osiyoning — Bangladesh, Birma, X,indiston, Indoneziya, Xitoy, Pokiston, Suriya, Turkiya, Yaponiya, Afrikaning-Keniya, Marokash, Sverra-Leone va Amerika kit’asining kupgina davlatlarida tarkalgan. Rossiyada bu zararkunanda birinchi marta 1938 - yilda anik l angan va bu zararkunanda uchok l ari y o‘ k k ili ngan. Keyin yana 1970 yilda xrrij kemalari tekshirilganda anikdangan. Zararlaydigan o‘simliklari: kartoshka, tamaki, pomidor, baklajon, salampir va boshk.a yovvoyi ituzumdoshlar. Kartoshka, tamaki va boshkalarni dala va omborxona sharo- itlarida zarar yetkazadi. Kurtlar kartoshka tugunagini, pomidor, baklajon, mevasini bargini kemiradi. Zararlangan kartoshka iste’mol uchun yaroksiz b o‘ lib k o ladi. Yaponiyada bu zararkunanda tamaki va kartoshkaga dala va omborxonada 60-80 % gacha zararla-gan. Ka p alagi. Och kulrang rangda. Kanotlarini yozganda 12-15 mm (erkagini sal kichikrok 12-13 mm), kanotida uzunasiga kora chizik va t o‘q rangli nuktalar bor. Oyokdari och rang. Korni sar g‘i sh kulrang. Erkagi kornining oxirgi b o‘g‘ imi kornining 3/1 kismiga teng. Erkagining korin kismini oxiri sochsimon taramlar bilan koplangan. Tuxumi ovalsimon shaffof, yashil rangda. Eni 0,35-0,56 mm, uzunligi 0,3 mm gacha. K u rti tuxumdan chikkan kurtlar 1,2 mm gacha uzunlikda, rang siz t o‘q jigarrang boshi b o‘ ladi. Katta yoshdagi kurtlar 10-13 mm, eni 1,5 mm gacha, sar g‘ ish pushti rangda yoki yashil rangda b o‘ lishi mumkin. Kartoshka tuganaklaridagi kurtlar barglardagiga nisbatan ochrok, rangda b o‘ ladi. Xar bir segmentida 10-14 ta ochik rangdagi tukchalar bor.

Kurti 4 marta pust tashlaydi, va pilla ichida g‘ umbakka ayla-nadi. G‘ umbagi. Kumushsimon kulrang pilla ichida g‘ umbakka ayla nadi. Pilla uzunligi 10 mm gacha, eni 4 mm b o‘ ladi. Kurt oldin "ipak t o‘ r t o‘q iydi, keyin pillani ustki kismini tuprok qa , chikindi yoki o‘ simlik koldik l ariga yopishtiradi. Kurtlar chikkan teshikchadan ichkariga kirib 3-4 kundan keyin g‘ umbakka aylanadi. Kartoshka kuyasi dala sharoitida kurtlik yoki g‘ umbaklik dav-rida kishlaydi. AK.Sh ning Kaliforniya shtatida kapalaklar may oyining oxirida paydo b o‘ ladi. Kapalaklar kartoshka, pomidor, baklajon, kalampir barglariga bittadan kilib tuxum k o‘ yadi. Om-borxonalarda koplarga, kartoshka tugunaklariga, sak l anayotgan ombordagi pardalarga xam tuxum k o‘y ishi mumkin. Kapalaklar 30 kungacha yashashi mumkin va ular 150-200 tagacha tuxum k o‘ yadi. Kapalaklar ertalab va kech b o‘ lib kuyosh botganda ucha-di. Lichinkalar barg etini yeb ozikdanishni boshlaydi, kartosh ka tugunagini, pomidor mevasi va bargini kemiradi. 2-3 xaftadan s o‘ ng lichinkalar yetiladi va g‘ umbakka aylanadi. Kar toshka kuyasi omborxonada t o‘ xtovsiz rivojlanadi, g‘ umbaklari Koplarda b o‘ lishi mumkin. G‘ umbaklardan 6-7 kundan keyin yetuk xasharot paydo b o‘ ladi. Bir avlodning t o‘ lik rivojlanishi uchun yezda 22-32 kun, kuzda 40-55 kun, kishda 2-3 oy davom etadi. Avstraliyada kartoshka kuyasi omborxonalarda 11 marta avlod bergani ma’lum (Atterton D). Kartoshka kuyasi past xarorartlarda xam xayotchanligini saklab oladi. Kartoshka kuyasi xamma rivojlanish boskichlarida kartoshka tugunaklari, pomidor, baklajon mevalari, idishlar va boshkalar orkali tarkaladi. Karantin tadbirlar. Chetdan kirib kelayotgan kartoshka, po midor, ba q lajon maxsulotlarini tekshirish va ekspertiza kilish. Kartoshka kuyasi

tarkalgan xududlardan kartoshka keltirish ta q iklanadi. Fakatgina kam mikdorda ilmiy maksadlarga keltirishga ruxsat beriladi. Ilmiy maksadlarda keltirilayotgan kartoshka zararsizlantiriladi va introduksion karantin pi- tomniklarda butun vegetatsiya davrida tekshiriladi. Kurash choralari. Kartoshka kuyasi tarkalgani ma’lum b o‘ lsa uni y o‘ k q ilish choralari k o‘ riladi. Bunda kimyoviy preparatlar qo‘ llaniladi. Bir kancha mamlakatlarda kartoshka kuyasi parazitlari microbrecon gelechia Achm ..., bracon Johancsonii Wied muvaffkiyatli " qo‘ llaniladi. Yu q oridagi turlar AKSh dan Fransiyaga keltirilgan va kartoshka kuyasi zararini pasaytirgan. S ampoplix phtorimaca Eush tasa Yeivp turi Janubiy Afrikada tarkalgan b o‘ lib t 50 % gacha kartoshka kuyasi lichinkalarini zararlagan.(1,2) . Kolorado qo‘ng‘izi yoki kartoshka qo‘ng‘izi - Leptino Tarsa decemlineata Say Kartoshkaga zarar yetkazadigan Kolorado qo‘ n g‘ izi-tarkalgan joylarida kartoshka o‘ simligining eng asosiy zararkunandasi bo‘lib xisoblanadi. Voyaga yetgan xasharot va uning lichinkasi to-matdoshlar oilasiga mansub o‘ simliklarni bargi, yosh novdalarni kemirib, bu o‘simliklarni xrsildorligini bir nechaga kamayti-radi. Kolorado qo‘ng‘izining vatani AK.Sh dagi koyali toglardir. Bu yerda kartoshka qo‘ng‘izi yovvoyi ituzumsimon o‘simliklar bilan oziklanar edi. O‘ ttan asrning ikkinchi yarmida AK.Sh da (Kolorado shatatida) qo‘ng‘iz kartoshkaning jiddiy zararkunandasi ekanligi ma’lum bo‘lib koldi. 1945 yilda Yevropada va keyinchalik 1947 yilda Ukrainaga kelgan va shundan keyin xar yil 40-500 km ga tarkalib kelayapti. 1972 yilda O‘zbekistonda Bustonlik tumanida aniklangan edi. Xozirgi kunda O‘zbekistonda xamma viloyatlarda tarkalib kelmokda, fakatgina Surxondaryo voxalarida ayrim tumanlarida yo‘ k .

Voyaga yetgan qo‘ng‘iz oval shaklda, usti juda xam kavarik, osti yassi. Tanasining asosiy rangi sarik yoki kunkir; xar bir usti b o‘ ylab beshtadan kora yul utadi. Pastki kanotlari och pushti q izil, boshining ustida uchburchak kora dogchasi bor, orkasining oldingi kismida 11 ta kora do g‘ chasi b o‘ ladi, ulardan eng yirigi rim rakamlaridan V shaklida bo‘lib, urtada joylashadi. Odatda qo‘ng‘izning kattaligi 9-11 mm keladi, lekin kattaligi 7-9 va 12- 16 mm b o‘ lgan ayrim qo‘ng‘izlar x.am uchraydi. Tuxumi chuzinchok, oval shaklda, rangi sarikdan tortib ravshan zargaldok tusda, uzunligi 0,8-1,5 mm. Tuxumlarini bir-biriga yakin kilib kuyadi, ularni barg yuzasiga tipla-tik kilib yoki sal kiyshaytirib'kuyadi. Lichinkalarning kapaligi odatda 0,9 sm gacha boradi. Lichinkaning usti ayniksa orka kismi juda kavarik osti yassi. Lichinkalar birinchi va ikkinchi yoshda kizil tusda, uchinchi va turtinchi yoshda esa zargaldok-sarik, boshi, kalkoni birinchi kukrak segmentining ustida, oyoklari kora, tanasining ikki yonida ikki katordan kora doglari bor; ular sugalsimon dumbokchalarning ustida joylashgan. G‘ umbak oval shaklda, zargaldok yoki pushti ranglidir 0,9 mm gacha. Xayot kechirishi. Qo‘ng‘izlar kartoshka bilan juda uzok, maso-faga borib kolishi mumkin. Xatto kish faslida x.am bu x asharot ovkatsiz yashay oladi. Qo‘ng‘iz uchib utish yuli bilan tarka,padi. Masalan Kolorado qo‘ng‘izi kartoshka ekiladigan joylarning tupr og‘ ida 18 sm dan 70 sm chukurlikda imago x o lida kishlaydi. Qo‘ng‘iz tarkalgan joylarning tuprogi 11,3°S kizigandan keyin ikki xafta mobaynida qo‘ng‘izlar kishki uykudan, yer yuzasiga chika boshlaydi. Q ishlab chikkan qo‘ng‘izlar ovkat izlab uchadi, kartoshka bulmasa baklajon, garmdori, tamaki, pomidorga tushadi. qo‘ng‘izlar kuklamda uygongandan keyin tez orada tuxum kuya bosh laydi. Ur g‘ ochi qo‘ng‘iz odatda 400-800 ta, kupi bilan 2400 tagacha tuxum kuyadi. Qo‘ng‘iz