OMBOR MAXSULOTLARINI KARANTIN XAShAROTLARI Reja: 1. Kapr qo‘ n g‘ izi utish y o‘ llari, rivojlanish xususiyatlari, karantin kurash tad-birlari. 2. Keng xartumli ombor uzunburuni, o‘ tish y o‘ llari, rivojlanish xususiyatlari, karantin kurash tadbirlari. 3. Turt nu q tali k o‘ n g‘ iz o‘ tish y o‘ llari, rivojlanish xususiyatlari, karantin kurash tadbirlari.

Turt n uktali qo‘ng‘ iz -Callosobruchus masculatus L/ Bu qo‘ n g‘ iz loviya, mosh, nuxat, burchok, zigir, yasmik uru g‘ lari ichidagi moddani kemirib yeyishi bilan zarar yetkazadi. Shikast langan donlarning , uning darajasi 75 % gacha pasayadi va t o‘ rt nuktali qo‘ n g‘ izning chikindilari bilan ifloslangan donlar ovkat uchun yaramaydi . Af g‘ oniston, Xindiston , Indoneziya, Uzok Shark, Janubiy, Urta va Sharkiy Yevropada, Urta va janubiy Afrikada, Mavri kiya orolida, O‘ zbekistonda omborlarda 1978 yildan beri tarkalib kelyapti. Asosan xozirgi kunda Jizzax, Sirdaryo, Tosh-kent viloyatlarida va Toshkent shaxrida tarkalgan. Kungizni tanasi kalta, oval shaklda, rangi kiz g‘ ish qo‘ n g‘ ir, kanoti ustlari b o‘ ylab g i j joylashgan kalta tuklardan iborat, Kora va och rangli do g‘ chalar utadi. Oldingi kanotida 4 ok tusli belgilari bor. Orkasining old kismining asosiy uchiga nisba- gan kengrok- Keyingi boldirlarining ichki tomonida tishchalari bor. Q O ‘ NG ‘ IZNING tana uzunligi 2,5-№.5 mm keladi. Erkak qo‘ n g‘ izlarning m o‘ ylovlari taroksimon shaklda, 8-10 bugimli, urrochilarining m o‘ ylovlari esa tasbexsimon shaklda. Ana shu belgilarga karab erkak va ur g‘ ochilarini bilib olish oson. Tuxu mi yaltirok, okish rangda, chuzinchok oval shaklida 0,7-0,46 mm uzunlikda lichinkasining rangi ok yoki ok sargish 3.5-4,6 mm ga cha, kichkina boshli, k o‘ krak kismiga tomon egilib turadi. G‘ umbagi 3,5 mm ok sarik rangida.(Z) Xayot kechirishi. Voyaga yetgan k o‘ n g‘ iz xolatida omb o rlardagi, shuningdek dalalarda yanchish vaktida yerga tukilgan nuxatlar ichi- da kishlaydi; Kuklamda qo‘ ngizlar n o‘ xat uru g‘ larini kemirib te- shib, tashkariga chikadi. Ur g‘ ochi qo‘ n g‘ iz tuxumlarini n o‘ xatning yosh k o‘ zoklariga, o‘ z tanasidan chikargan va tez k o‘ rib kola n gan suyuk tomchi ustiga qo‘ yadi.

Tuxum qo‘ yish davri ikki xafta davom etadi. Ur g‘ ochi qo‘ n g‘ iz urtacha xisobda 60 ta tuxum qo‘ yadi. Tuxumlari O‘ rta xisobda 8, lichinkalari 17, g‘ umbaklari 7 kunda rivojlanib b o‘ ladi. Turli sharoitda bu zarakunandaning tula rivojlanib b o‘ linishi 18-60 kungacha davom etadi. Loviyaning bitta doni ichida bir necha lichinka yetilishi mumkin. Bu zararkunandalarda omborlarda yiliga bir necha b o‘g‘ in, dala sharoitida bitta bugin. X a rorat yetarli darajada yukori b o‘ lganda kishki uykuga kirmasdan rivojlana oladi. Kurash choralari. Karantin maksadida loviya donini xamda bu zararkunanda tushadigan dukkali usimlik donlarini chetdan kel tirish masalasi loviya qo‘ n g‘ izining tarkalish doirasiga karab tartibga solinadi.(2,3) Bu qo‘ng‘ IZ tarkalgan rayonlardan loviya keltirish zarur b o‘ lib kolgan takdirda turt nuktali qo‘ n g‘ iz belgilari bulgan donlar dezinfeksiya k i linadi. Ozik-ovkatga ishlatiladigan loviya va dukaklar termik usulda xam yukumsizlantiriladi.(4) Loviya va boshka dukkakli ekinlari, donlarning tukila bo-shalshiga y o‘ l k o‘ ymasdan, o‘ z vaktida o‘ rib olish zarur. Don yangi-langan joylarda kolgan xas-ch o‘ plarni y o‘q otish lozim. Kimyoviy preparatlaridan kvark 10% k.e. 6-7 l/ga, desis 2,5% k.e. 0,5 l/ga ishlatiladi. Kapr qo‘ n g‘ izi — Trogoderma granarium . Ev Don po‘stxo‘ri makkajo‘xori, burdoy, arpa va boshka galla gullilarning doni, shuningdek xar xil dukkakli ekinlarning urug‘ini yeb qo‘yadi. Xindiston, AKSh, O‘ rta Osiyo, va Janubiy Yevropa, Finlyan-diyada uchraydi. Don pustx o‘ ri Xitoyga xam tarkalganligi t o‘g‘ risida ma’lumotlar

bor. O‘ zbekistonda Kashkadaryo viloyati Karshi pivzavodida, Toshkent viloyati Olmalis pivzavodida va K o rakalpo g‘ iston Respublikasining Nukus pivzavodida tarkalgan. Qo‘ n g‘ izning tanasi ch o‘ zik oval shaklda t o‘q qo‘ n g‘ ir tusli b o‘ lib, kanot ustliklarida ochrok do g‘ i bor, muylovlari och jigar rang yoki sarik tusda 10 bugimli bulavasi bor. Erkagining uzunligi 2 mm, ur g‘ ochisiniki 2,8 mm gacha keladi. Lichinkasining uzunligi 4 mm gacha b o‘ lib, uchi tomon toraya boradi. Uzun kungir tuklari bor, s o‘ nggi korin segmentining orka chekkasidagi tuklari eng uzun b o‘ ladi. G‘ umbagi xam yaxshi sezilarli siyrak tuklar bilan koplangan. Xayot kechirishi. Xasharot o‘ zi tushgan don va dukkali don bi lan birga boshka joylarga tarkaladi. Don pustx o‘ ri lichinkalik stadiyasida kishlaydi. Qo‘ ngizlar tuxumini don yuzasiga gallarlarda esa don egatchasiga qo‘ yadi. Voyaga yetgan qo‘ n g‘ izlar ozikdanmaydi va donga zarar yetkazmaydi. Ular 10 kun yashaydi. Ur g‘ ochilari O‘ rta xisob bilan 65 ta tu-xum kuyadi, xar kaysinisini aloxida-aloxida joylaydi. Kup de-ganda 126 ta tuxum k u yadi. Yetarligicha yukori xdroratda tuxumlar 6-7 kun rivojlanadi. Lichinkalarning butun rivojpanishi uch kunda tuganlanadi, ular shu yerda g‘ umbakka aylanadi. Lichinka larning rivojlanishi bir yarim oygacha davom etadi. K o‘ n g‘ izlar donni tashlab ketib, tez orada juftlashadi va tuxum k o‘ yishiga kirishiladi. Xasharot bir yilga t o‘ rttagacha kadar na s l beradi. Kurash choralari. Don p o‘ stx o‘ ri tushgan deb gumon kilingan donni dezinfeksiya kilmay turib O‘ zbekistonni tarkalmagan joylrlariga olib kelishi takiklanadi. Zararlangan omborxonalar fumigatsiya kilinishi zarur. (1)

Keng xartumli ombor uzunburuni – Caulophillus Say Belgiya, Germaniya, Finlyandiya, Marokash, Meksika, A Q Sh, Kuba, Puerto-Riko, Yamayka davlatlarida tarkalgan. MDX da r o‘ yxatga olinmagan. Zararlanadigan maxsulotlar burdoy, arpa donlari, n o‘ xat, makkaj o‘ xori, va boshka k o‘ plab ombor maxsulotlari. Uru g‘ larni uru g‘ kurtagini yeydi va ular ekish uchun yaroksiz bulib koladi. Imagosi. Tanasi uzun, deyarli silind i rsimon, smolali kora rangda. Boshi tutkichi kiska va enli. M o‘ ylovchalari 9 bu g‘ imli, tirsakli (b o‘g‘ im- b o‘g‘ imli). Old beli tomoni uzunligi eni bilan teng. Kanot usti tepaga tomon yumaloklashgan, old beliga nisbatan 2 marta uzun. Kukragida x a mma oyoklari y o‘g‘ onlashgan. K o‘ n g‘ izning tana uzunli gi 3 mm gacha b o‘ ladi. Lichinkasi ok va sargish rangda, tanasi o‘ ro q simon egilgan. Kamyob tukchalar bilan koplangan, oyoksiz b o‘ ladi. Uzunligi 2,5-3 mm. G‘ umbagi 2,8-3 mm uzunlikda, eni 1,3 mm gacha. Boshida ok keyinchalik sar g‘ ish rangda b o‘ ladi. Xayot kechirishi. Xaroratga bo g‘ lik x o lda, 5-7 kundan keyin rumbakdan imagolar chikadi. Tuxum kUyish uchun ur g‘ ochilar uru g‘ ni geshadi va tuxumini shu yerga qo‘ yadi. Bitta urgochisi 200-300 tagacha tuxum kUyadi. Xarorat va nam-likka bo g‘ lik xolda 4-14 kundan keyin lichinkalar paydo b o‘ ladi. G‘ umbaklanish zararlangan uruglar ichida yuz beradi. AKDL janubida 1 avlodning rivojlanishi 1 oyga yetadi. Zararkunanda xamma rivojlanish boskichlarida uru g‘ ar, me-valar, don va zararlangan maxsulotlar orkali tarkaladi. Oxirgi yillarda zararkunanda