MEVALI DARAXT EKINLARINING KARANTIN S O‘ RUVChI XAShAR O TLARI Reja: 1. Komstok kurti o‘tish yo‘llari, rivojlanish xususiyatlari, karantin kurash tad birlari. 2. Yapon k o‘ n g‘ izi o‘tish yo‘llari rivojlanish xususiyatlari, karantin kurash tad birlari. 3. Shark meva kurti, o‘tish yo‘llari, rivojlanish xususiyatlari, karantin kurash tadbirlari. 4. Nok parvonasi o‘ tish y o‘ llari, rivojlanish xususiyatlari, karantin kurash tad birlari.

Komstok kurti Komstok kurti tut daraxtidan tashkari, shaftoli, anorga shuningdek makkajo‘xori, kartoshka, sabzi, lavlagi, karam, pomi dor, qovoq, qovun, tarvuzga va bir kancha boshka ko‘pgina daraxtsimon va o‘tsimon o‘simliklarga zarar yetkazadi. Komstok kurti anchagina ko‘payganda barcha o‘simliklarning usishini sekinlashtiradi, daraxt va butalarning shoxlarini king‘ir-kiyshiq qilib kuyadi, mevali ekinlar, ildiz mevalar va tuganak mevalilarning xosilini kamaytiradi xamda sifatini pasaytiradi. Kostok kurtini vatani Yaponiya, Janubiy Kozog‘iston, To- jikiston, markaziy Gruziyada, Xitoy, Tayvan, Xindiston, Yangi Zelandiya, Keniya, AKSh, Kanada, Angliya, Rossiya, Ukrainada, Moldaviyada, O‘zbekistonda tarqalgan. Ta’rifi. Erkagi 3-4 mm. Tanasi oq mumsimon tezak bilan Koplangan, chetlarida 17 juft mumsimon o‘siq shu jumladan tana uzunligining yarmigacha boradigan ikkita uzun dum ipi bor. Erkagini kanoti 1,0-1,5 mm uzunlikda, kanotli, kiz g‘ ish-jigar rangli, kuzlari kora b o‘ lib, kizil doiralar bilan o‘ ralgan. Muylovlari 10 bugimli. Tuxumi ovalsimon, bir tomoni uchkur, och sarik, keyinchalik sar g‘ ish pushti rangli, tinik b o‘ ladi. Birinchi yoshdagi lichinka 0,3-0,6 mm och sarik, ikkinchi yoshdagi 1,2 mm tuk sarik- 17 juft usimtalik, uchinchi yoshdagi ik kinchi yoshdagilaridan kattarok va dum usimtasi anchagina uzun b o‘ lib 2/3 tana uzunligiga keladi. Xayot kechirishi. Komstok kurti pustlok tangachalari ostida, daraxtlarning kovagida, o‘simlik ildizlarida, xazon orasida, devor yorikdarida tuxumlik stadiyasida kishlaydi. Ur g‘ ochi xasharot tuxum

kuyish paytida mumsimon ok par, chikaradi. Tu x umlar shu ok pardaning ichida t o‘ p- to‘ p b o‘ lib turadi. Lichinkalar tut daraxtining kurtaklari burta boshlaganda, martning ikkinchi yarmi aprel boshlarida tuxumdan chika boshlaydi. Komstok kurti o‘simlikning xamma kismlarini, tanasi, poyalari, shoxlari, barglari, mevalarini suradi. Bu zararkunanda uchta lichinkalik yoshini utadi, ikkinchi yoshdagi lichinka pust tashlagandan keyin ur g‘ ochisi tinchlik davriga kiradi. Komstok kurti taxminan bir yarim oyda bir nasl beradi. Yozbuyicha uchta nasl beradi. Ur g‘ ochisi sunggi pust tashlashdan 10-30 kun keyin tuxum kuya boshlaydi. Xasharotning birinchi nasli odatda 200-250 ta, ik kinchi na c l 250 ta, uchinchi na c li 200 ta tuxum kuyadi.(1,2) Birinchi yoshdagi lichinkalar chikkan joyidan xar tomonga o‘ rmalab ketsa xam, kurt daraxtning bir shaxi yoki kushni shoxla ri doirasidagi yakin masofadagina aktiv xarakatlana oladi xolos. Yangi o‘simliklarga asosan passiv yul bilan: tut k o‘ chati, bargi, transport vositalari kiyim-kechak, sabzavot xamda mevalar bilan xam tarkalishi mumkin. Kurash choralari. Markaziy Osiyoda komstok kurtini bir Kancha yirt q ichlar y o‘q kilib turadi. Bularning ichida oltin kuzlarning lichinkalari. 1945 yildan boshlab komstok kurtiga karshi chet eldan kelti-rilgan psevdafikus paraziti ishlatilmokda. 1950 yildan boshlab biologik kurash metodi komstok kurtini yukotish tadbirlari kompleksida asosiy bulib soldi. Psevdafikus fakat bir xil ovkat yeydigan parazit bulib, komstok kurtining lichinkalari va katta yoshli urgochilarining ichiga tuxum kuyadi. Uning bitta urgochisi 20 tagacha kurtning ichi ga 140 taga yakin tuxum

kuyadi. Parazit tuxum kuygach 5-7 kuni kurt ulib koladi, tanasining yonidagi usiklari va dum iplari y o‘ koladi, kurt tanasi burtib yuzidan kotadi, sarik uzunchok mumiyaga aylanadi, keyin kul ranggiga kirib koladi. Psevdafikus O‘zbekistonda 7-8 ta janubiy kismlarda 11 nasl beradi. Psevdafikus yoki tabiiy sharoitda-komstok kurti xayot kechiradigan joylarda yoki laboratoriyalarda kupaytiriladi. Agrotexnik kurash choralari asosan begona utlarni vegetatsiya mavsumining boshidan oxirigacha yukotib turish; kuzgi-kishki tinchlik davrida daraxtlar tupi bachkilarni gumon kilingan da-raxtlarni ildiz buyin atrofidagi bachkilarni yulib tashlash. Komstok kurti tushgan daraxt tanalari erta kuklamda kirgich va kattik chutka bilan kurib kolgan p o‘ stlok tangachalaridan toza-lanadi va chikkan axlat darx o l yokiladi. Kimyoviy preparatlardan-malofos 50 % k.e. 1-3 l/ga, zalon 35 k.e. 1-2 kg/ ga va boshkalar. Yapon qo‘ n g‘ azi — Ror illia japonica Newn Tarkalishi. Yapon kungizi Xitoy, Koreya yarim oroli, Yapo niya, Kanada, AKSh da tarkalgan. AKSh da karantin ob’ekt xisoblanadi. MDX, da yagona Kunashir orolida uchraydi. Boshka davlatlardan yoki Kunashir orolidan o‘ tib, MDX, ning Kavkaz, Urta Osiyo, Primore ulkasiga, Ukrainaga va Yevropaning janubiy rayonlari iklimiga moslashish va zarar yetkazishi mumkin. Zararlanadigan o‘simlik lar: 300 turdan ortikmevali, sabzavot va poliz, o‘ rmon va dekorativ daraxt va butalarini, gazon o‘ tlarini zararlaydi. Yetuk qo‘ n g‘ izlar mevalarni, gullarni, barglarni zararlaydi; lichinkalari ildizni kemiradi.

Kunashir orolida Yapon qo‘ n g‘ izining parazita , va lichinkalarini paraziti —R rosena sibirita F ( Diptera tachinidae )lar aniklangan. Kunashir orolida Yapon qo‘ng‘izini soni unchalik k o‘ p emas, bu xolat yuk o ridagi parazitlarni ta’siridan b o‘ lishi mumkin. Imagosi tanasining uzunligi 7-11 mm, eni 4-7 mm, kanot usti missimon jigar rangda. K,anotining chetlari va urtasi yashil. Kornining kanot ustligi bilan yopilmagan kismida 5 tadan yoni-dagi va 2 ta ortki ok t o‘q bilan k o plangan do g‘ lari bor. M o‘ ylovlari 9 bugimli, oyok l ari yashil. Erkagklari ning bilagidagi 2 ta tishchasi o‘ tkirlashgan va kiskargan x ol da. Panjalaridagi 4 ta barmo g‘ i bir xil. Ur g‘ ochilarini panjalaridagi tishchalari orkaga kuchli egilgan. Panjasining birinchi b o‘g‘ign i qo lgan 3 ta burinlaridan uzunrok..(2) Tuxumi ellipssimon formada, kalaysimon tovlanuvchi, 1 mm diametrda. Lichinkasi. Yangi paydo b o‘ lgan lichinkaning uzunligi 1,5 mm b o‘ lsa, katta yoshdagilari 25 mm gacha yetadi. Lichinkaning sistema tik belgisi- qor nining anal segmenti tomonida V rakamiga o‘ xshagan belgisi bor. G‘ umbagi och-jigar rangda, uzunligi 14 mm gacha, beshikchada buladi. Xayot kechirishi. 2-3 yoshli lichinkalar tuprokning ichki katlamida kishlab chitsadi. Kuzda ular yerning 20-40 sm chukurligga kirib ozikutnishdan t o‘ xtaydi, baxorda tuprokning yuza kismiga k o‘ tarilib o‘ simliklarni ildizi bilan oziklanishini davom et-tiradi. Ozik l anib b o‘ lgandan s o‘ ng lichinkalar «beshikchalar» yasaydi va uning ichida G‘ umbakka aylanadi. 10-20 kundan keyin Rumbagining rivojlanishi t o‘ xtaydi, G‘umbak k o bi g‘ i yorilib qo‘ n g‘ iz paydo b o‘ ladi, lekin qo‘ n g‘ iz bir necha kun beshikchaning ichida k o ladi.