Buyuk Britaniya va Fransiya yangi zamon davrida 1. Sanoat sohasidagi birinchilikning boy berilishi. 2. XIX asr so’ngi choragida liberallar va konservatorlar hukmronligi. 3. «Isyonkor Irlandiya» va gomrul masalasi. 4. Ijtimoiy – siyosiy harakatlar. 5. Tashqi siyosati va xalqaro ahvoli. 6. Leyboristlar partiyasining tashkil topishi. 7. Birinchi jahon urushi arafasida mamlakatning ijtimoiy – iqtisodiy ahvoli.

Sanoat sohasidagi birinchilikning boy berilishi . XIX asrning 70 – yillarida Buyukbritaniya sanoat, qishloq xo’jaligi, savdo va moliya sohalarida boshlangan «buyuk turg’unlik» davrini boshdan kechirdi. Britaniya industiriyasining hukmronligi barham topdi. Yigirma yil o’tgandan so’ng inqiroz chetlab o’tilib, ishlab chiqarish o’sa boshladi. 1870 – 1914 yillar davomida Buyukbritaniyada ishlab chiqarish 2 barobar o’sgan bo’lsa, dunyo miqiyosida u 4 barobar oshgan. Bir vaqtlar jahonda ishlab chiqarilayotgan sanoat mahsulotlarining 1/3 Angliya zimmasiga to’g’ri kelgan bo’lsa, ushbu ko’rsatgich 1/7 ni tashkil etdi. 80 – yillar boshida AQSh, XX – asr boshlarida esa Germaniya Angliyani ortda qoldirdi.1896 yilda E. Vilyamning «Germaniyada tayyorlangan» nomli kitobi nashr etildi. Unda maullif nemis tilida yorliqlar bitilgan sanoat mahsulotlarining har qadamda uchrashini kuyunchaklik bilan ma’lum qilgan. Mamlakat aholisi orasida proteksion siyosat yuritish tarafdorlari ko’payaverdi. Proteksion siyosat xom ashyo, oziq – ovqat va arzon ishchi kuchiga ega bo’lgan yosh kapitalistik davlat uchungina yaroqli edi. Ammo Angliya ularning hyech qaysisiga ega emas edi. Himoyalovchi soliqlarni joriy qilish narxlarning ko’tarilishini anglatar edi, bu esa nafaqat iste’molchilarning balki xom-ashyoni chetdan keltiruvchi fabrikachilarni ham tashvishga solmoqda edi. Bu davrga kelib Angliyada ishlab chiqarishning konsentrasiyalashuvi, moliya kapitali qudratining va chetga kapital chiqarishning o’sishi muhim ahamiyatga ega bo’ldi. 1902 yilda D.Gabsonning «Imperializm» nomli kitobi nashr qilindi. Ushbu kitobda imperializmning mohiyati ochib berildi. Angliya ishlab chiqarishning konsentrasiyalashuvi bo’yicha ortda qolayotganligiga qaramasdan, moliya sohasida u hamon oldinda edi. Dunyoning «tijoratchi» mamlakatida chet el investisiyalari 1862 – 1900 yillar davomida 150 mln. dan 2 milliard funt sterlingga o’sdi. Bu tashqi savdodan olinadigan daromadlardan 5 barobar ortiq bo’ldi. Biroq, sanoatning mashinasozlik, kemasozlik, mexanik dastgohlar ishlab chiqarish kabi sohalari bo’yicha Angliya yetakchi davlat bo’lib qolmoqda edi.

XIX asrning ikkinchi yarmida ko’mir qazib olish 15 marotaba o’sdi. Yiliga 58 mln. tonna, ko’mir qazib olindi. Angliyaning milliy boyligi 16,5 milliard funt sterling bo’lib, bu yosh raqobatchi davlat Germaniyanikidan ko’p marta ortiq edi. XIX asr oxirlaridagi bir necha yil davom etgan iqtisodiy o’sishdan so’ng Angliyada yana turg’unlik davri boshlandi. Bug’ kemalarining takomillashuvi natijasida okean orti (AQSh, Kanada va Argentina) da arzon g’alla keltirilishi Angliyada nafaqat g’alla narxini, balki qishloq xo’jaligning boshqa mahsulotlar narxlari ham tushirib yuborildi. Muzxonali (refrejeratorli) kemalarning paydo bo’lishi Avstraliya va Yangi Zelandiyadan millionlab qo’y to’shlarini olib kelish imkonini berdi. Konserva mahsulotlari va margarin ishlab chiqarila boshladi. Chorak asr davomida 45 xildagi oziq – ovqat mahsulotlarining narxi 40% ga arzonlashdi. Ammo shunga qaramasdan, London aholisining 1/3 qismi qashshoqlikda yashamoqda edi. XIX asr so’nggi choragida liberallar va konservatorlar hukmronligi. Mamlakatdagi ijtimoiy – iqtisodiy o’zgarishlar islohotlarining o’tkazilishini talab qilmoqda edi. Liberallar partiyasining Vilyam Gladston boshchiligidagi hukumati 1870 yilda boshlang’ich ta’lim tizimini qayta tashkil etdi. Mahalliy soliqlar va davlat byudjeti hisobidan maktablar ochildi. 1871 yilda armiya qayta tashkil qilinib, yollanma – askarlarning harbiy xizmat muddati 12 yilda 6 yilga qisqartirildi. Zobitlik mansablarning sotib olinishiga chek qo’yildi va endi u harbiy qobiliyatga qarab beriladigan bo’ldi. Gladston hukumati davlat xizmati qabul qilinuvchilar uchun imtihon joriy qildi va bilimsizlarni ma’muriyat tarkibiga kirishning oldi olindi. Saylovlarda yashrin ovoz berish tartibi joriy qilindi. 1871 yil tred – yunionlarga yuridik shaxs huquqi berildi. Liberallar hukumatiga Gladstonning spirtli ichimliklar, birinchi navbatda pivo iste’mol qilinishini cheklashga qaratilgan «antialkogol» siyosati muvaffaqiyatsizlik keltirdi. Parlamentda vino va pivo ishlab chiqaruvchilarning mavqyei baland bo’lib, ular spirtli ichimliklarni iste’mol qilish har kimning shaxsiy ishi ekanligini targ’ib qildilar. 1874 yilgi parlament saylovlarida liberallar mag’lubiyatga uchradi.

Hokimiyatga konservatorlar partiyasining Benjamin Dizraeli boshchiligidagi hukumati keldi. Konservatorlar partiyasi endi pome щ chiklardan iborat eski torlar partiyasi emas edi. Konservatorlar hukumati din va monarxiyani mustahkamlashdek an’anaviy siyosatiga xalqning yashash sharoitini yaxshilash tadbirini ham kiritdi. 1874 yilda qabul qilingan tadbirkorlar va ishchilar to’g’risidagi qonun shartnomalarning buzilishi va ish tashlashlar uchun hyech qanday jazo belgilanmadi. Natijada narozilik kamayishlarini muvaffaqiyatli o’tkazish uchun imkoniyatlar paydo bo’ldi. Oziq – ovqat mahsulotlarining sifati ustidan davlat nazorati o’rnatildi. Munsipalitetlarga qimmat bo’lmagan uy joylar qurish huquqi berildi. Konservatorlar mazkur tadbirlar bilan mo’tadil islohotlarni amalga oshirdilar. 1880 yil hukumatlarning navbatdagi almashinuvi ro’y berdi. Konservatorlar hukumatining mustamlakachilik siyosatidagi omadsizliklar (Afg’onistonda ingliz harbiy korpusining tor – mor etilishi, Janubiy Afrikada zuluslarga qarshi urushdagi mag’lubiyat) Dizraeli hukumatini iste’foga chiqardi. Qayta hokimiyatga kelgan Gladston Dizraelini xristianlikning manfaatlarini xavf ostida qoldirganlikda, xalqni sharmandalik va uqibat girdobiga tushirganlikda ayibladi. 1884 yilda Gladston hukumati saylov huquqini kengaytirdi. Saylovchilar soni 3 mln. dan 5 mln. ga ko’paydi. Saylov okruglari qayta tashkil qilinib, ularning tengsizligi tugatildi. Islohotchilik harakati kuchayib boraverdi. 80 yillarning o’rtalarida liberallar vakili Jozef Chemberlin tomonidan tuzilgan radikal dastur daromad solig’i joriy qilish, yashash sharoitlarini yaxshilash, bepul kutibxona va kasalxonalar tarmog’ini tashkil etish, badiiy galeriya va istirohot bog’larini yaratishni ko’zda tutgan edi. «Isyonkor Irlandiya» va gomrul masalasi Irlandiyani davlatchilik atributlaridan mahrum etilishi va parlamentda kuchlar nisbatdagi adolatsizliklar va marjonlar orolidagi keskinlik Gladston hukumati e’tiborini ushbu masalaga qaratdi. 40 – 50 yillarda agrar inqiroz Irlandiya iqtisodini izdan chiqardi. Okean ortidan arzon g’allaning keltirilishi g’alla

xo’jaligining rentabilligini tushirib yubordi. Qarovsiz qolgan yerlar iqlimining namligi tufayli o’tloqlarga aylanib chorvachilikka ixtisoslashtirildi. Irlandiya Angliya shaharlarini go’sht bilan ta’minlay boshladi. 1881 yildan boshlab 30 yil davomida Irlandiyada dehqonlar tomonidan yerni sotib olishiga doir 5 ta agrar qonun qabul qilindi. Nihoyat, I jahon urushi arafasida Irlandiyada katta yer egaligi tugatilib mayda fermer xo’jaliklari qaror topdi. Irlandiya xalqining o’z – o’zini anglashi va milliy mustaqillik uchun kurashi kuchaydi. 1886 yilda irlandlar parlamentga ichki boshqaruv huquqi talabidan iborat birinchi gomrulni taqdim etdilar. Gomrul Dublin shahrida ikki palatali parlamentni tiklash, ma’muriy hokimiyatni mahalliy kengashlarga berilishini ta’minlashi lozim edi. Biroq qurolli kuchlar, moliya, tashqi siyosat kabi boshqaruvlarning asosiy vakolatlari London qo’lida qolmoqda edi. Ko’pdan ko’p muhokamalardan so’ng birinchi va 1892 yilda ikkinchi gomrul ham ingliz parlamenti tomonidan rad etildi.Irlandiyadagi iqtisodiy o’sish va ingliz bozorlari bilan aloqalarning kuchayishi milliy ozodlik kurashini susaytirdi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida mustamlakachiliklarga jismoniy qarshiliklarsiz jami palatasida o’z vakillarini chaqirib olish va boshqa tinch yo’llar bilan kurashuvchi shin – feyn (biz o’zimiz) harakati paydo bo’ldi. Irlandiyadagi keskinlikning sabablaridan yana biri Olster muammosi edi. Orolning Shimoliy – Sharqiy qismi – Olsterdagi oltita graflikda anglo – shotland bosqinchilarning avlodlari yashar edi. Ular protestantlik mazhabida bo’lib, iqtisodiy yaxshi ta’minlangan va ijtimoiy jihatdan yuqori mavqyega ega edilar. Olsterlik anglo – shatlandlar gomrulga ashaddiy qarshilik ko’rsatib kelganlar. Ularning sajdagohi XVII asr oxirlarida orolni bosib olgan qirol Vilyam III Oranski nomi bilan ataluvchi Oranjichilar ordeni tashkil qilgan. Ijtimoiy – siyosiy harakatlar Butun Yevropani qamragan sosialistik g’oya va qarashlardan Buyuk Britaniya ham bebahra qolmadi. Ayniqsa 70-80 yillardagi «buyuk turg’unlik» davrida sosializmga e’tibor kuchaydi. 1884 yilda tashkil topgan sosial – demokratik fedirasiya sosialistik qarashlarni yoqlab chiqdi. U o’zining matbuot organi «Jastis» («Adolat») gazetasida kapitalizmni tanqid qildi va uni ag’darish yo’llarini targ’ib