logo

Darsdan tashqari o’ynaladigan harakatli o’yinlarni o’tkazish metodikasi

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

36.7548828125 KB
Darsdan tashqari o’ynaladigan harakatli o’yinlarni o’tkazish metodikasi
 Reja:
1. Darsdan tashqari o’ynaladigan harakatli o’yinlarni o’tkazish metodikasi. 
2. Maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi.
3. Saf va tartiblash mashqlarini o’rgatish. 
4. O’rta yoshdagi bolalarga beriladigan harakatli o’yinlar. 
5. Harakatlarga o’rgatish jarayonlarining asoslari.  Harakatli o’yinlar  maktabda jismoniy tarbiya metodi va vositasi  sifatida jismoniy
tarbiya darsida hamda sinfdan tashqari mashg’ulotlarda keng qo’llaniladi.Harakatli
o’yinlar   jismoniy   tarbiya   bo’yicha   maktab   dasturiga   mos   ravishda   1-9-sinflarda
gimnastika, engil atletika, sport o’yinlari, kurash va suzish bilan birga qo’shib olib
boriladi.Jismoniy   tarbiya   darslarida   harakatli   o’yinlar   dastur   talablariga   mos
ravishda   ta’limiy,   tarbiyaviy   va   sog’lomlashtirish   vazifalarini   hal   etishi   uchun
foydalaniladi.   Jismoniy   tarbiya   darslarida   o’tkaziladigan   o’yinlarni   boshqa
mashg’ulot   shakllaridan   farqi   shundaki,   bunda   diqqatni   eng   muhimi   o’yinning
ta’limiy va sog’lomlashtirish tomoniga, shuningdek, jismoniy tarbiya sifatiga ham
qaratish kerak. Dars uchun o’yin tanlashda, darsning vazifasini, o’quv materialini,
o’yinga kiruvchi harakat turlarini, o’yinning fiziologik yuklamasini, ishlash uchun
shartsharoitni hisobga olish zarur.Har bir o’yinda o’yin qatnashchilaridan bilim va
malakalarini namoyon qilishni talab qiladi, uni o’yin jarayonida takomillashtiradi.
Elementar   o’yinlarga   maxsus   tayyorgarlik   talab   qilinmaydi.   Biroq   murakkab
haraqatlardan tashkil topgan o’yinlar ham bor.  Masalan, quyidagi o’yinlarni (“To’p
sardorga”,   “To’p   o’rtadagiga”)   o’quvchilarga   taklif   qilish   mumkin   emas,   agarda
ular to’p oshirishni, uni ilib olishni  bilmasa va o’yin jarayon bilan to’qnashishda,
yaxshi   reaststiyaga   harakat   koordinatstiyasini   va   boshqa   zarur   bo’lgan   sifat   va
malakalarini   egalab   ololmaydi.Shug’ullanuvchilar   o’yinga   kiritilgan   murakkab
harakatlarni   maxsus   mashqlar   yordamida   o’zlashtiradilar.   Istisno   tariqasida
avvaldan   o’rgatishni   talab   qilmaydigan   elementar   va   tabiiy   harakatlar   bo’lishi
mumkin. Masalan, “Bo’ri zovurda” o’yinida yugurib kelib uzunlikka sakrash tabiiy
chiqadi. Jismoniy tarbiyaning boshqa vositalari o’rtasida o’yinning o’rni yoki joyi
aniqlansa,   ular   o’rtasidagi   ketma-ketlik   metodik   jihatdan   to’g’ri   bo’ladi.   Bu   esa
qo’yilgan vazifani yaxshilab hal etilgan darsning zichligini oshirishga va mashqni
to’g’ri   taqsimlashga   yordam   beradi.   Agar   darsning   asosiy   qismi   o’yinga
bag’ishlangan   bo’lsa,   bunda   ko’proq   harakatli   o’yinlar   bilan   kamroq
harakatlanadigan   o’yinlar   almashlab   olib   boriladi,   shu   bilan   birga   harakatning
xarakteri bo’yicha turli-tuman o’yinlar tanlab olinadi. Harakatli o’yinlarning darsni
hamma   qismlariga   kiritish   mumkin.   O’yin   mazmuni   shug’ullanuvchilarning tarkibiga   va   vazifasiga   bog’liqdir.   Darsni   tayyorlov   qismiga   kam   harakatli   va
murakkab   bo’lmagan   o’yinlarni   kiritilishi   tavsiya   qilinadi,   bu   o’quvchilarning
diqqatini   jamlashga   (“Guruh,   tik   tur!”,   “Og’ma   tayoq”)   yordam   beradi,   bular
o’rtacha   harakatdagi   o’yinlar   bilan   bajariladigan   umumrivojlantiruvchi
harakterdagi   mashqlardir   («taqiqlangan   harakat»).   Darsni   asosiy   qismda   tez
yugurish,   chap   berish   yoki   aldab   o’tish,   chidamlilik,   to’siqni   oshib   o’tish,   har   xil
sakrashlar,   qarshilikko’rsatish,   kurash,   qo’zg’aluvchan   va   qo’zg’almaydigan
nishonga   uloqtirish   bilan   bajariladigan   harakatli   o’yinlardan
foydalaniladi.Darsning   yakuniy   qismida   o’rtacha   kam   harakatchanlikka   oid
o’yinlar o’tkaziladi, u murakkab bo’lmagan o’yin qoidalari bilan diqqatni jamlash
uchun   o’tkaziladigan   o’yinlar,   darsni   asosiy   qismdagi   tezlik   bilan   beriladigan
yuklamadan   kiyin   faol   dam   olishga   yordam   beradi   (“Kim   keldi”,   “Guruh,   tik
tur!”).   Jismoniy   tarbiya   darslarida   harakatli   o’yinlarni   o’tkazish   metodi-kasining
o’ziga xosligi darsning zichligiga to’g’ri keladiganlarini saqlab qolish zarurligi va
qisqa   muddatlilik   bilan   bog’liqdir.   Jismoniy   tarbiya   mashg’ulotlarida   o’quvchilar
o’rganib   olgan   ko’proq   harakatli   o’yinlardan   foydalanish   mumkin.   1—2-sinf
o’quvchilari  uchun quyidagi  o’yinlarni  kiritish mumkin: “O’ylab top, bu kimning
ovozi?”,   “Kim   yaqinlashdi?”,   “Hamma   o’z   bayroqchasiga”,   “Bo’sh   o’rin”,
“Sakrabodom   chumchuqlar”,   “Polizdagi   quyonlar”,   “Taqiqlangan   harakat”   va
boshqalar.3-4-sinf   o’quvchilari   uchun:   “Guruh,   tiktur!”,   “Xo’rozlar   jangi”,
“Qorovul   va   izlovchilar”,   “Chiqib   ketish   bilan   qarmoqchi”   o’yini.5-9-sinf
o’quvchilari   uchun:   “Juft-juft   bo’lib   tortishish”,   “Doiraga   tort”,   “Taqiqlangan
harakat”   va   hokazo.   Maktab   kechalari   va   bayramlarda   o’tkaziladigan   o’yinlar
Maktabda o’tkaziladigan sport kechalari va bayramlari  o’quvchilarda tetik hamda
quvnoq kayfiyat yaratish uchun eng ta’sirli tadbir bo’lib hisoblanadi. Maktab sport
kechalari   va   bayramlarida   foydalaniladigan   harakatli   o’yinlar   bolalarni   tezda
tashkil   qiladi,   ular   engil   ruh   va   quvnoq   kayfiyatni   vujudga   keltiradi.Bayramda,
odatda, juda ko’p bolalar bo’ladi, shuning uchun ommaviy o’yinlardan foydalanish
tavsiya  qilinadi, musiqa  jo’rligida  bajarilsa   yana ham  maqsadga  muvofiq bo’ladi.
Musiqa   sadolari   ostida   o’tkaziladigan   o’yinlar   qiziqarli,   ularni   tashkil   qilish   va o’tkazish  engil  bo’ladi. Ommaviy o’yinlardan tashqari  o’yin-attrakstionlarni ham,
shu   bilan   birga   yaxshisi,   asosiy   tadbirlarni   boshlashdan   oldino’tkazish   mumkin
(konsert,   spektakl).   O’yin-attrakstionlar   bayramda   maktab   o’quvchilarini   tashkil
qilishga   yordam   beradi.   leqin   ommaviy   o’yinlar   va   raqslarni   asosiy   tadbirlardan
keyin   o’tkazish   tavsiya   qilinadi.   Ular   bilan   bir   vaqtda   sinf   hakamlarida   va
koridorlarda   o’yinattrakstionlarni   ham   tashkil   qilish   mumkin,   chunki   ommaviy
o’yinlar   va   raqsga   qiziqmaydigan   bolalar,   o’zlarini   kuchli,   epchillik,
merganliklarini   u   yoki   bu   attrakstionda   sinab   ko’rishlari   mumkin.O’yin-
attrakstionlari   katta   sinf   o’quvchilari   uchun   eng   yaxshi   «uch   kurashchi»   yoki
“Besh   kurashchi”   musobaqasini   tashkil   qilish   mumkin.   bunday   maqsad   uchun
mazmunan har xil bo’lgan kuch yoqi merganlikni, epchillikni, muvozanat saqlash
yoqi   fazoda   mo’ljal   olishni   bilishni   namoyon   qilishini   talab   qiladigan,   3   yoki   5
attrakstion   tanlab   olinadi:   “Uch   kurashchi”   yoki   “Besh   kurashchi”   bo’lishni
xohlaganlar   barcha   attrakstion   musobaqalarida   qatnashishlari   majbur   g’oliblarni
eng   yaxshi   3   kurashchi   yoki   5   kurashchi   deb   e’lon   qiladilar   va
mukofotlaydilar.O’rta   yoki   yuqori   sinf   o’quvchilari   uchun   bayramda   yakkama-
yakka   olishuv   o’yini   (xohlagan   ikki   kishi   epchillik,   merganlikda,   kuch
sinashadilar)   musobaqalarini   tashkil   qilish   mumkin.   Bunday   musobaqalarni
ommaviy   o’yin   va   raqslar   o’rtasidagi   tanaffuslarda   tashkil   qilishni   tavsiya
qilinadi.Bayramda   harakatli   o’yinlar   o’tkaziladigan   musobaqalarga   bag’ishlangan
bo’lishi mumkin hozirgi vaqtda juda ham ommaviylashib ketgan o’yinlar “Quvnoq
startlar”, “Bizlar bilan bajar”, “Bizga o’xshab bajar”, “Hammadan yaxshi bajar” va
boshqalar.Musobaqalarda   to’g’ridan-to’g’ri   uncha   ko’p   bo’lmagan   o’yin
qatnashchilarining   sonini   hisobga   olgan   holda   hech   qanday   tayyorgarlikni   va
trenirovka  qilishni  talab  qilmaydigan  ommaviy  o’yin  yoki   o’yin  attrakstionlardan
foydalanib   harakatli   o’yinlar   bo’yicha   ommaviy   musobaqalar   tashkil   qilish
mumkin.   Maktab   kechalari   va   bayramlari   eng   yaxshisi   dastlabki   tayyorkgarlikni
qo’rishni   talab   qiladigan   o’yinlarni   o’tkazish   maqsadga   muvofiq   bo’ladi,   ularda
qatnashish  uchun  barcha  bolalarning  jalb qilinishi   shart.  O’yin  qatnashchilarining
biri   attrakstion   uchun   o’yinchoqlar   tayyorlaydilar   (qum   solingan   xaltacha,   misli rasmlar)   boshqalari   esa   attrakstion   o’yinining   g’oliblarini   mukofotlaydilar,   3-
chilari   esa   o’yinni   o’tkazishga   tayyorgarlik   ko’radilar.  
2. Maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi.
O‘g‘il   bolalarda   (12   yosh)   jinsiy   yetilishning   boshlanishi   bilan   bo‘yning   oshishi
yiliga 6-10 sm, gavda og‘irligi 4,0 kg, ko‘krak qafasining aylanasi  esa 3-5 sm ga
yetadi.   Tana   uzunligining   o‘sishi,   ayniqsa,   12   yoshdan   16   yoshgacha   jadal
rivojlanadi,   gavda   vazni   o‘rtacha   25-35   kg   ni   tashkil   qiladi.   Shunday   qilib,
o‘smirlar   va   yoshlarning   notekis   jismoniy   rivojlanishi   ro‘y   beradi.   Gavda   vazni,
bo‘yning va ko‘krak qafasi  aylanasining  o‘sishi  tengsiz  proporsiyalarda  namoyon
bo‘ladi.   Barcha   yoshdagi   guruhlarda   vaznning   o‘sishi,   ko‘krak   qafasining
o‘sishidan ko‘ra ancha yuqori. O‘g‘il bolalarda mushaklarning ko‘ndalang hajmlari
va og‘irligining o‘sishidan gavda uzunligining oshish ustunligi ko‘proq. Mushaklar
massasi tana massasiga nisbati bo‘yicha 15 yoshda taxminan 33% ga yetadi, 17-18
yoshda esa 44% ni tashkil qiladi. Maktab yoshida tezkorlik sakrab-sakrab sentitiv
o‘sishning   ikki   davri   orqali   o‘tadi:   birinchisi   -8-10   yoshda,   ikkinchisi   13-   15
yoshda,   15-17   yoshda   yugurishning   tezkorlik   darajasi   hatto   birmuncha   pasayishi,
masofadan o‘tish tezligi  faqat  qadamlar uzunligi va oyoqlar kuchining ko‘payishi
hisobidan   o‘sishi   mumkin.   Bunday   tabiiy   qonuniyat   aynan   o‘xshash   yoshda
uslublar   va   vositalarni   tanlashni   talab   qiladi.   Qizlarda   mushak   kuchining   sakrab-
sakrab o‘sishi  10 dan 13 yoshgacha davrda kuzatiladi. 14 yoshda kuchning tabiiy
o‘sishi ularda sekinlashadi, 14-16 yoshlar o‘rtasida esa hatto pasayishi mumkin. 17
yoshda qizlarda kuchning ko‘rsatkichlari yana ko‘payadi, ammo nihoyatda kam.
O‘g‘il bolalarda 8 dan to 15 yoshgacha kuchning ravon o‘sishi ro‘y beradi. 15 dan
17 yoshgacha esa barcha mushak guruhlarining absolut kuch ko‘rsatkichlari keskin
sakrashi   ta’kidlanadi,   18   yoshda   mushak   kuchning   jadal   o‘sishi   ancha   pasayadi,
ba’zida   esa   batamom   to‘xtaydi..   Chaqqonlikni   (yoki   koordinatsion   qobiliyat)
tarbiya   7   dan   to   12-13   yoshgacha   eng   ko‘p   darajada   e’tibor   beriladi.   Shunga
qaramasdan,   koordinatsiyaga   ega,   lapashang   o‘smirlar   chaqqon   yuqori
koordinatsiyaga   ega   bo‘lgan   tengqurlari   bilan   unchalik   teng   emas.   Maktab yoshidagi bolalarning organizmi ikki muhim xususiyatga ega, ularni bilish maktab
o‘qituvchisiga   jismoniy   sifatlarni   tarbiyalash   masalalarini   muvafaqqiyatli
yechishga imkon beradi: 
Ilmiylik   vazifalari   boshlang‘ich   ta’lim   yoshida   harakat   ko‘nikma   va   malakalarini
egallash   bilimining   tashkil   topishi,   shuningdek,   chiniqish,   shaxsiy   gigiyena,
harakat   tartibi   to‘g‘risida,   inson   salomatligi   uchun   jismoniy   mashqlar   ahamiyati
haqida bilimlarni egallash bilan bog‘liq. Bu yoshda vujudga kelgan shartli aloqalar
tizimi ancha mustahkamligi bilan farq qiladi va kelajak hayotida harakat sifatlariga
ta’sir   ko‘rsatadi.   Jismoniy   sifatlarning   rivojlanishi   –   boshlang‘ich   ta’limda
jismoniy tarbiyaning oldida turgan muhim vazifalardan biridir. Eng ko‘p darajada
bu tezkorlik va chaqqonlik sifatlariga tegishlidir, chunki kichik sinflarda o‘rgatish
aynan   shu   sifatlar   jadal   rivojlanishi   uchun   eng   kulay   bo‘lgan   davr   bilan   mos
keladi.Chidamlilikni   rivojlantirishda   asosiy   vazifa   bolalar   organizmining   aerobli
imkoniyatlarini   oshirishga   ko‘maklashish   va   shu   asosida   umumiy   chidamlilikni
ta’minlashdan   iboratdir.   Kuchni   rivojlantirish   vazifasi   eng   avvalo   gavdani
shakllantirish   va   rivojlantirishida   qoloq   mushak   guruhlarini   mustahkamlash   bilan
bog‘liq.   Kichik   yoshdagi   maktab   o‘quvchilarida   egiluvchanlikni   yoshning
tabiiyligi   bilan   muvofiqlikda   to‘qimalar   elastikligining   kamayishi   va   mushaklar
massasining   oshishi   ko‘rsatkichlari   pasaymasligi   uchun   optimal   chegaralarda
saqlab   turish   kerak.   Jismoniy   tarbiya   va   sportga   qiziqish   uyg‘otish   vazifasini
boshlang‘ich   ta’limda   yechish   kerak.   Chunki   bolalikda   o‘rganilgan   odat,   juda
mustahkamdir.   Bolalarda   jismoniy   mashqlarga   turg‘un   qiziqish   faqat   ularga
quvonch   olib   kelgan   mashg‘ulotlardagina   bo‘lishi   mumkin.   7.3.   Uslublarning
xususiyatlari   Boshlang‘ich   ta’lim   yoshidagi   o‘quvchilar   bilan   ishlashda   mashq
usulini   jalb   qilishning   ba’zi   bir   xususiyatlari:   –   o‘rgatish   vaqtida   afzal   ko‘rishni
amaliy mashqqa berish kerak, uni unsurlarga bo‘lib yuborish bajarishga qiziqishni
pasaytiradi;   –   ayni   bir   xil   mashqni   ko‘p   marta   takrorlash   bolalarni   charchatadi,
ammo   busiz   harakat   ko‘nikmasini   shakllantirib   bo‘lmaydi.   Boshlang‘ich   ta’lim
yoshidagi   o‘quvchilarni   muvafaqqiyatli   o‘rgatish   uchun   mashqni   o‘zgartirish,
bajarilish   sharoitini   yaxshilash,   dastlabki   holatini,   harakatning   yo‘nalishini   va hokazolarni   o‘zgartirish   zarur;   –   metodik   usul   sifatida   bevosita   yordam   (yoki
o‘tkazish)   dan   foydalanish   kerak.   Bu   usul   6   yoshdagi   bolalarni   o‘rgatish   uchun
zarur; 49 – mashg‘ulotlarda uzoq davom etgan tanaffuslar ta’lim jarayoniga salbiy
ta’sir   qiladi,   yangi   mashqni   ketma-ket   3-4   darslarda   o‘rganish   kerak,   so‘ngra   esa
ayrim   unsurlarini   aniqlash   bilan   keyingi   mashg‘ulotlarda   vaqti-vaqti   bilan
takrorlash;   –   boshlang‘ich   ta’lim   maktab   o‘quvchilarini   o‘rgatish   vaqtida
ko‘rgazmali   qurollar   bilan   ta’minlash   uslublaridan   foydalanish   xususiyatlari;   –
ko‘rsatishni   nafaqat   pedagogning   o‘zi   bajarishi,   balki   ta’limning   borishida
namoyish   qiluvchi   sifatida   mashqni   yaxshi   bajargan   bolani   tanlash   maqsadga
muvofiqdir.   Bu   boshqa   bolalarni   mashqning   yengilligiga   ishontiradi,   ularning
faoliyatini   faollashtiradi,   harakatni   uzlashtirish   jarayonini   jadallashtiradi;   –   tabiiy
ko‘rsatishdan   tashqari   ko‘rgazmali   qurollardan   ham   foydalanilsa   bo‘ladi.   Bunda
bolalar   bajara   oladigan   mashqlar   yoki   maketlar,   diafilmlar   va   boshqalar,   buyoqli
rangli   tasvirlangan   bo‘lishi   kerak.   Ko‘rgazmali   qurolning   aniqligi,   barchaga
jozibadorligi   bilan   mashqning   tuzilish   asosini,   uning   asosiy   unsurlarini   ajratib
ta’kidlash   kerak;   –   kattaroq   ko‘rgazmalikka   ko‘maklashuvchi   metodik   usul   –
predmetli   mo‘ljallardan   foydalanish.   Bolalar   bilan   ishlash   vaqtida   quyidagi
predmetlarni   qo‘llash   maqsadga   muvofiqdir:   bayroqchalar,   rangli   fishkalar,
tayoqchalar,   chambaraklar,   osib   qo‘yilgan   koptokchalar,   xalqalar,   shuningdek,
polga,   devorga,   asfaltga,   yulakchalarda   bo‘yoq   yoki   bo‘r   bilan   yozilgan
ko‘rsatkichlar.   Masalan,   tog‘li   joylarda   chang‘ida   yurishni   o‘rgatish   vaqtida
an’anaviy   bayroqlar   o‘rnida   g‘aroyib   jonivorcha   ko‘rinishida   belgisi   qo‘llaniladi.
Jismoniy   tarbiya   amaliyotida   qattiq   gapirish   nutqi   bilan   mashqning   bajarilishini
birga   olib   borish   usulidan   muvafaqkiyatli   foydalaniladi.   Ayniqsa,   u   guruhli
mashg‘ulotlarda tez-tez foydalaniladi. 50 – Faoliyatni baholash – muhim metodik
usuldir.   U   bolalar   faolligiga   ko‘maklashadi.   Bolalar   mashqlarni   bajarayotib   dadil
bo‘lishi  kerak,  bunda urinishi  va muvaffaqiyati  baholangan bo‘ladi. Boshlang‘ich
ta’lim   o‘quvchilarini   jismoniy   tarbiyalash   jarayonida   chaqqonlikni   rivojlantirish
uchun   foydalaniladigan   metodik   usullar   qatoriga   quyidagilarni   tavsiya   etish
mumkin.   A)   mashqlar   bajarilishi   vaqtida   noan’anaviy   boshlang‘ich   va   oxirgi holatlarni   qo‘llash;   b)   mashqlarni   «oynali»   tarzda   bajarish;   v)   muvozanat
mashqlarini bajarish. Boshlang‘ich ta’lim yoshidagi o‘quvchilarda egiluvchanlikni
tarbiyalash odatdagidek, baquvvat muskullar yo‘qligi, to‘qimalar muloyimligining
yuqori   darajasi   va   boshqa   omillar   munosabati   bilan   qiyinchilik   tug‘dirmaydi.
Madomiki,   chidamlilikni   tarbiyalash   charchash   fonida   mashqlarni   bajarish   bilan
bog‘liq   ekan,   u   holda   ular   yangi   materialni   o‘rgangandan   keyin   darsning   oxirida
yoki   tezlik   va   chaqqonlik   mashqlarini   bajargandan   keyin   shug‘ullanishlari   kerak.
Chidamlilikni   tarbiyalash   maqsadida   mashqni   ko‘p   marta   va   bir   xil   tarzda
takrorlash   kichik   yoshdagi   maktab   o‘quvchilarini   qiziqtirmaydi,   bunda
shug‘ullanishga   ehtiyojni   rag‘batlantiruvchi   usullar   qo‘llash   zarur,   buning   uchun
o‘yin   va   musobaqa   uslublarini   qo‘llash   o‘rinlidir.   7.4.   Umumiy   o‘rta   ta’lim
o‘quvchilari bilan o‘tkaziladigan jismoniy tarbiya 7.4.1. Vazifalari O‘smirlarni har
xil   hayotiy   vaziyatlarda   malakani   qo‘llashga,   ya’ni   ularni   amaliy   bajarishga
o‘rgatish   zarur.   O‘smirlar   harakatlarni   bajarish   vaqtida   zo‘r   berib   ongli
boshqarishni   bilishlari   kerak.   51   Jismoniy   tarbiya   sohasidagi   bilimlar   jismoniy
mashqlar   bajarilishi   vaqtida   xavfsizlikni   ta’minlash   va   mashg‘ulotlar   vaqtida
gigiyenik   qoidalarga   rioya   qilish,   organizm   uchun   jismoniy   mashqlarning
ahamiyatini   tushunish,   jarohatlanganda   birinchi   yordam   ko‘rsatish   va   o‘z-o‘zini
nazorat   qilishning   asosi   bilan   tanishtirish   va   boshqalardan   iborat.   Jismoniy
sifatlarni   rivojlantirishida   jismoniy   tarbiyaning   vazifasi   o‘smirlarning   sensitiv
davrlari   mavjudligiga   mo‘ljallangan   bo‘lishi   kerak,   ular   ta’limning   4-8   sinflar
davriga   to‘g‘ri   keladi.   Bir   xil   hollarda   erishilganni   to‘xtatib   turish   talab   qilinsa,
boshqalarida   esa   jadal   o‘sishga   ko‘maklashishdir.   Qarab   chiqilayotgan   yoshda
tarbiyalovchi   vazifasi   jismoniy   mashqlar   mashg‘ulotlariga   tegishlicha
motevatsiyasini   ta’minlashning   axloqiy   asoslari   va   ehtiyojlari   shakllanishi,
qiziqishni  mustahkamlash,  o‘smirlarda  maktab jamoasi, sinf  oldidagi  burchini  his
etishni tarbiyalaydi. 7.5. Uslublarning xususiyatlari O‘smirlar jismoniy tarbiyasida
qo‘llaniladigan   ogzaki   va   ko‘rgazmali   uslublarni,   kichik   yoshdagi   maktab
o‘quvchilarida   ishlatiladigan   uslublar   bilan   taqqoslash   kelajakda   o‘z   rivojini
topadi.   Bolalar   qancha   katta   bo‘lsa   (qarab   chiqilayotgan   o‘rtacha   maktab   yoshi chegarasida),   texnikani   ko‘prok   mufassal   o‘zlashtirishga   imkon   beradi   va   ta’lim
jarayonini   jadallashtiradi.   Harakatni   mukammallashtirish   maqsadida   va
o‘zgaruvchan   vaziyatda   ularni   qo‘llashni   o‘rganish   uchun   o‘yin   uslubi   keng
qo‘llaniladi.   O‘smirlar   uchun   musobaqaga   intilish   xarakterlidir.   Shu   bilan   birga,
ular   ko‘pincha,   o‘zining   imkoniyatini   ortiqcha   baholashga   moyildir.   Ta’lim
jarayonida   bu   intilish   o‘rganilgan   texnikaning   bajarilishi   musobaqaga
yo‘naltirilgan   bo‘lishi   va   albatta,   natijani   aniqlashi   mumkin.   52   5-9-sinflardagi
darslarda   tezlik   o‘quv   materialini   egallashning   borishida   ham,   qo‘shimcha
mashqlar   yo‘li   bilan   ham   rivojlanadi.   Dastur   materialini   taqsimlash   vaqtida
birinchi   chorak   uchun   odatdagidek,   yengil   atletika   va   sport   o‘yinlari   bo‘limiga
ajratiladi.   Bu   yerda   o‘rganilanadigan   materialning   o‘zi   tezlikni   rivojlantirish
vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Ikkinchi chorakda kurashning unsurlari va gimnastika
bo‘limidagi materiallar o‘rganiladiki, ular tezlik imkoniyatlarining o‘sishiga teskari
ko‘maklashadi.   Bu   yerda   tezkorlik   kuch   xarakterining   sakrab   o‘tish   turidagi
mashqlar seriyasi, estafetalar, arg‘amchi bilan mashqlar va milliy o‘yinlarni darsga
kiritish   maqsadga   muvofiqdir.   Maktab   o‘quvchilarida   tezkorlik   qobiliyatini
rivojlantirishning katta zaxirasi jismoniy mashq va o‘yinlar mustaqil mashg‘ulotlar
xizmat   qilishi   mumkin.   O‘yinlar   zaxirasining   ko‘payishi   ularning   uyushtirish
unsurlarini   o‘rgatish   –jismoniy   tarbiya   o‘qituvchisining   ishidir.   O‘smirlar
kuchining   rivojlanishi   uchun   maksimal   takrorlash   mashqini   6-8   marta   tavsiya
qilish   mumkin.   Kuch   mashqini   egiluvchanlik   mashqi   bilan   navbatma-navbat
almashtirib turish maqsadga muvofiqdir. Egiluvchanlikni tarbiyalash yangilikning
unsurlari   mavjud   bo‘lishining   majburiy   shartidir.   Yangi   harakatlar
o‘zlashtiriladigan   bo‘lsa,   ular   uzluksiz   bo‘lishi   kerak.   Bu   esa   o‘rgatish
qobiliyatning   yuqori   darajada   ta’minlanganligini   bildiradi.   Chaqqonlik
rivojlantirishning   muqarrar   shartidir.   Umumiy   chidamlilikni   oshirish   maqsadida
mashqning o‘zgaruvchan va bir xil tekisligi uslublaridan foydalanish kerak. Yuqori
sinflardagi   yigit   va   qizlarda   jismoniy   sifatlarni   tarbiyalash   vazifasi   ularning
rivojlanishidagi   biologik   qonuniyatlar   munosabatidan   farq   qiladi.   Ilgari   ta’kidlab
o‘tilganidek,   qizlarda   chidamlilik   va   kuchning   ijobiy   o‘sishi   14   53   yoshda to‘xtaydi, ayni vaqtda yigitlarda bu sifatlar  bir  necha yillar  davomida rivojlanadi.
Bo‘g‘imlarda harakatchanlik qizlarda yigitlarnikidan ko‘ra yuqori. Bundan tashqari
yigitlar   katta   kuchga   ega   bo‘lgan   mashqlardan   ko‘p   foydalansa,   egiluvchanlikka
salbiy   ta’sir   ko‘rsatishi   mumkin  
3.   Saf   va   tartiblash   mashqlarini   o’rgatish.   Saf   mashqlari   -   bu
shug‗ullanuvchilarning   ma‘lum   bir   safda   birgalikda   yoki   yakka   harakatlaridan
iborat.   Saf   mashqlari   yordamida   mashg‗ulotni   tashkil   etish   marom   va   sur‘at
hissiyotini tarbiyalash masalalari muvaffaqiyatli hal qilinadi, jamoa bo`lib mehnat
qilish   malakalari   shakllantiriladi.   Bu   mashqlar   kishi   qaddi-qomatini   to`g‗ri
shakllantirish   vositasi   hamdir.   Saf   mashqlari   aniq   ijro   etilishiga   bo`lgan
talabchanlik,   intizomlilik   va   uyushqoqlikni   tarbiyalaydi.  
Saf mashqlari to`rtta guruhga bo`linadi: 
Saf usullari. 
Saflanish va qayta saflanish. 
Joydan - joyga ko`chish. 
Orani ochish va yaqinlashtirish. 
Saf  - shug‗ullanuvchilaming birgalikda harakatlanishi  uchun belgilangan qoidaga
ko`ra joylanishidir. Mashg‗ulotda safni o`qituvchi va talabalar gumh xalfasi, o`quv
bo`linmalarining   boshliqlari   va   navbatchilar   odatda   yoki   belgilangan   signal   bilan
beriladigan   bevosita   buyruq   va   topshiriqlar   orqali   boshqaradilar.  
Saflarning   asosiy   nomlari   va   uning   joylanishi   Zich   saf   -   shug‗ullanuvchilaming
qatorda   bir-biridan   kaft   kengligida   (tirsaklar   o`rtasi)   oralig‗   ida   yoki   ketma-ket
qatorda bir-biridan oldinga uzatilgan qo`l uzunligidagi masofada joylashgan safdan
iborat. Orasi ochiq saf - shug‗ullanuvchilaming qatorda bir qadam yoki o`qituvchi
belgilagan   oraliqda   joylanishidan   iborat   safdir.   Saf   usullari   -   turgan   joyda   ijro
etiladigan saf harakatlardan iborat. Bu mashqlaming ahamiyati eng avvalo shundan
iboratki, ular yordamida intizomlilik va uyushqoqlik tarbiyalanadi. 
«Saflaning!» - bu buyraqqa ko`ra shug‗ullanuvchilar safga turadilar.  «Rost-lan!» - bu buyruqqa ko`ra saf tik turish holatini qabul qiladi.  U gimnastikada
asosiy tik turish holatiga to`g‗ri keladi. 
«Tekislan!», «Chapga qarab tekislan!», « O`rtaga qara!». 
«To`xta!»- bu buyraqqa ko`ra harakat (mashq) to`xtatiladi. 
«Erkin»   -   bu   buyruqqa   ko`ra   shug‗ullanuvchilar   turgan   joylaridan   jilmasdan,   bir
oyoqni tizzadan bo`shatib, erkin turadilar. 
«   O`ng   (chap)   oyoqda   erkin   tur!»-   shug‗ullanuvchi   o`ng   (chap)   oyoqni   o`ngga
(chapga)   bir   qadam   jildirib,   gavda   og‗irligini   ikkala   oyoqqa   taqsimlaydi   va
qo`llarini orqada tutadi. 
«Tarqal!»   -   shug‗ullanuvchilar   safdan   chiqib,   zalda   (maydonchada)   erkin
joylashadi. 
«Tartib   bo`yicha-   Sana!»,   «Bir-ikkiga   -   sanang!»,   «Uchtalab   (to`rt,   besh   va
hokazo)-   sanang!»   va   boshqalar.   Hisob   o`ng   qanotdan   boshlanadi.   o`z   raqamini
aytayotgan   shug‗ullanuvchi   ayni   vaqtda   boshini   tez   chap   tomondagi
shug‗ullanuvchiga   qarab  buradi  va  keyin  dastlabki   holatga  qaytadi.  Safni   oxirida
turuvchi bir qadam oldinga odimlab, «sanash tugadi» deb o`z joyiga turadi. 
Turgan joyda burilishlar (buymqlar « o`ng-ga», «Chap-ga», «Ort-ga», 
«Yarim   o`ng-ga»)   Ayrim   hollarda   buyraqlar   topshiriqlar   bilan   almashtirilishi
mumkin,   biroq   qayd   etilgan   mashqlar   turgan   joyda   burilishlardan   tashqari
buyraqqa   ko`ra   ijro   etilishi   lozim.   Bir   qatordan   ikki   qatorga   saflanish.   Dastlab
«birinchi»   va   «ikkinchiga»   sanab   chiqilgandan   keyin,   «Ikki   qatorga   saflan!»
buyrug‗i beriladi, bu buyruqqa ko`ra ikkinchi raqamdagilar chap oyoqni bir qadam
orqaga   qo`yadilar   (hisob   -   «bir),   o`ng   oyoqni   juftlamasdan   bir   qadam   o`ngga
qo`yadilar   (hisob   -   «ikki»)   va   birinchi   turganning   orqasiga   o`tgan   holda   chap
oyoqni   juftlaydilar   (hisob-  
«uch»).   Bir   qatordan   uch   qatorga   saflanish.   Dastlab   sanab   chiqilgandan   keyin
quyidagi   buymq   beriladi:   «Uch   qatorga-   saflan!».   Bu   buyraqqa   ko`ra   ikkinchi
raqamdagilar   joyida   turadilar   birinchi   raqamdagilar   o`ng   oyoq   bilan   bir   qadam
orqaga,   chap   oyoqni   juftlamasdan   turib   bir   qadamni   yonga   qo`yadilar   va   o`ng
oyoqni   juftlab,  ikkinchi   raqamdagilami   orqasiga   o`tadilar.   Uchinchi   raqamdagilar chap oyoq bilan bir qadam oldinga, o`ng oyoqni juftlamasdan yonga qadamlaydilar
va   chap   oyoqni   juftlab,   ikkinchi   raqamdagilaming   oldiga   o`tib   turadilar.
Avvalgidek saflanish uchun quyidagi buyraq beriladi: «Bir qatorga saflan!». Qayta
saflanish   saflanishga   teskari   tartibda   bajariladi.   Qatordan   qirra   bo‘lib   qayta
saflanish.  
Guruhda   dastlabki   («6-3   joyda,   6—4-2-   joyda»   va   hokazo)   sanoq   o`tkazilgandan
so`ng   quyidagi   buyraq   beriladi:   «Sanoq   bo`yicha   -   qadam   bos!»
shug‗ullanuvchilar sanoq bo`yicha zarur bo`lgan odimni tashlab, so`ng oyoqlarini
juftlaydilar.   O`qituvchi   birinchi   qator   to`xtaguncha   sanab   turadi.   Sanoq   «6-3
joyda»   -   deb   sanalganda   7   gacha;   «9-6-3   joyida»   deb   sanalganda   10   gacha   olib
boriladi.  
Qayta saflash uchun quyidagi buyruq beriladi: « O`z joyingga qadam bos!», safdan
chiqqanlaming hammasi orqaga burilib, o`z joylariga qaytadilar, joylariga yetgach,
yana   orqaga   buriladilar.   O`qituvchi   safga   oxirgi   qator   turib,   orqaga   burilgunga
qadar («bir», «ikki» deb) sanab turadi. Qatordan bo`linmalarning qanotini ilgarilab,
ketma-ket   qatorga   saflash.   Dastlab   uchtadan,   to`rttadan   va   hokazo   sanoqqa
sanalgandan   keyin,   quyidagi   buyraq   beriladi:   «Bo`linmalar   3-4   va   hokazo   qator
boiib,   chap   (o`ng)   yelkani   ilgarib   yuring!».   Bu   buyruqqa   ko`ra   sanab   chiqilgan
boiinmalar   tekislikni   saqlagan   holda   ketma-ket   qator   hosil   boiganga   qadar
belgilangan   qanot   bilan   ilgarilab   yuradilar.   Ikkinchi   buyruq:   «Guruh   -   to`xta!»  
Yana   qayta   saflanish   uchun   quyidagi   buyruqlar   beriladi:  
«Ort-ga!»   «Bo‘linmalar   bir   qatorga   o   ‘ng   (chap)   yelkani   ilgarilab   qadambos!»  
«Guruhto   ‘xta!»   So`nggi   buyraq   shug‗ullanuvchilar   qatordagi   o`z   joylariga
yetganda.   Orani   ochish-saf   oralig‗i   yoki   masofasini   uzoqlashtirish   usullari.  
Yaqinlashtirish-orasi   ochilgan   safni   zichlashtirish   usullari.  
Orani ochish(Saf nizomi bo`yicha olingan). Buyruq: « O`ngga (chapga, o`rtadan va
chapga) ikki ( va hokazo) qadamga-orani oching!». Agar qadamlar soni aytilmasa,
oraliq   bir   qadamga   ochiladi.   Orani   ochish   boshlagan:   kishidan   tashqari,   hamma
o`ng   tomonga   (chapga,   o`ngga   va   chapga)   burilib,   yonida   turuvchi   bilan   uning
orasida   talab   qilingan,   masofa   hosil   boigunga   qadar   yuradi   va   saf   oldi   tomon burilishadi. Buyruq berilgandan keyin o`qituvchi hamma shug‗ullanuvchilar safda
o`z joyiga turgimga qadar «bir- ikki» deb sanab turadi. Orani yaqinlashtirish uchun
quyidagi   buyruq   beriladi:   «Chapga(   o`ngga,   o`rtaga)-   yigiling!».   Hamma
harakatlar   teskari   tartibda   bajariladi.Shu   orani   ochish   va   yaqinlashtirish   yugurib
bajarilishi mumkin. Buyruq berishda «yugurib» so`zi qo`shiladi. 
Juftlama  qadamlar   bilan  orani   ochish.  «  O`rtadan   (o`ngga,  chapga)  ikki   qadamga
juftlama   qadamlar   bilan   -   orani   oching!»   buyruq   berilgandan   keyin,   o`qituvchi
orani ochish tugagunga qadar «bir- ikki» deb sanab turadi. Orani ochishni chetdagi
qatorlar   (yoki   qator)   boshlaydi.   Keyinchalik   navbatma-   navbat   har   ikki   sanoqdan
keyin,   qolgan   qatorlar   orani   ochadilar.   Orani   yaqinlashtirish   uchun   quyidagi
buyruq   beriladi:   «   0   ‗rtalikka   (o`ngga,   chapga)   juftlama   qadamlar   bilan-
yig‗iling!».   Hamma   qator   baravariga   yaqinlasha   boshlaydi.   O`qituvchi
yaqinlashish   tugagunga   qadar   «bir-   ikki»   deb   sanab   turadi.   Topshiriq   bo   ‘yicha
orani ochish. Masalan: «Bir- biringizdan ikki qadam masofada turing!», «Qoilarni
yonga uzatib orani oching!» va hokazo. 
4.   O`qituvchi   qatorlarda   zarur   bolgan   masofaga   qo`ygan   boshlovchilarga   qarab
orani   ochish   mumkin.  
5.   Yoysimon   ochilish.   Mashqlarning   bu   guruhi   darsda   o‘tiladigan
umumrivojlantiruvchi yoki boshqa mashqlami bajarish oldidan qulay joylashtirish
va   mashqlami   o`rganishni   osonlashtirish   maqsadida   qo‘llaniladi.  
Buyruq:   ―Yoysimon   tashqariga   -   Qadam   bos!  ‖
4. O’rta yoshdagi bolalarga beriladigan harakatli o’yinlar.  
O‘rta   maktab   yoshidagi   o‘quvchilar   bilan   o‘tkaziladigan   darslarda   xarakatli
o‘yinlar jismoniy tarbiyaning boshqa vositalariga o‘rin bera boshlaydi. Ammo ana
shu   yoshdagi   bolalarga   mos   xar   xil   xarakatli   o‘yinlar   xam   uyushtirib   turiladi.
O‘qituvchi   xarakatli   o‘yinlarini   o‘tkazishda   V-VII   sinf   o‘quvchilarining   yosh
xususiyatlari   ularning   organizmi   tezroq   o‘sishi   bilan   ifodlanishi   unutilmasligi   va
shuning   uchun   darslarda   o‘tkaziladigan   mashg‘ulotlar   vaqtida   uyushtiriladigan
mashg‘ulotlarni   o‘yinlarni   asta-sekin   murakkablashtirib,   maqsadga muvofiklashtirib   berishi   lozim.   O‘yin   jarayonida   mazkur   yoshdagi   o‘quvchilar
xaddan tashqari og‘ir jismoniy harakat qilmasligi va o‘qituvchi ularning xar biriga
tegishlicha munosabatda bo‘lishi zarur. V-VII sinflarda foydalaniladigan xarakatli
o‘yinlar   miqdori   ancha   kam   bo‘lib,   ularning   materiallari   xajmi   ta'lim   tarbiyaviy
vazifalardan   kelib   chiqadi.   Mazkur   sinflarda   o‘tkaziladiigan   xarakatli   o‘yinlar
tashkiliy   jixatdan   xam   harakatlarning   mazmuni   jixatdan   xam   bir   muncha
murakkabroq   bo‘ladi.   Bunda   sport   elementlarini   o‘z   ichiga   olgan   o‘yinlarga
shuningdek   sport   o‘yinlariga   kengrok   o‘rin   beriladi.   V-VII   sinflarda   xarakatli
o‘yinlarni   darsning   ikkinchi   va   uchunchi   qismlarida   o‘tkazish   tavsiya   etiladi.
Darsning asosiy qismida o‘quvchilarni bironta murakkab sport o‘yinini o‘rgatishga
tayyorlash   uchun   darsning   tayyorgarlik   qismiga   ba'zi   o‘yinlarni   kiritish   mumkin.
Xarakatli o‘yinlar orqali sport o‘yinlariga tayyorlashdir, bunday o‘yinlarda bironta
sport   o‘yinni   texnikasi   va   taktikasining   elementlari   takomillashtiriladi.   Ishlab
chiqilgan metodikaga asosan xarakatli o‘yinlardan foydalaniladigan darslar chorak
oxirida   kaniqo‘l   oldidan   tekshirish   me'yorlariga   baxo   qo‘yilganidan   keyin
o‘tkaziladi.   Darsning   puxtaroq   bo‘lishiga   erishish   shuningdek,   orttirilgan
ko‘nikmalarni   mustaxkamlash   va   o‘quvchilarga   beriladigan   nagruzkani   oshirish
maqsadida   o‘yinlardan   darsning   asosiy   qismi   so‘ngida   foydalanish   mumkin.
5.   Harakatlarga   o’rgatish   jarayonlarining   asoslari.  
Boshlang‘ich     tushunchalar:     harakatlanish     mahorati,     harakatlar     ko‘nikmasi,     hara
katlar  
malakasi     va     ko‘nikmlarining     ahamiyati,     ko‘nikma     va     malaka     harakatni     bajaris
hning     turli     darajalari   sifatida   va   tushunish   vazifasi   sifatida;
ko‘nikma   va   malakalarini   shakllantirish.       Dastlabki     o‘rgatish     bosqichi:     xatti-
harakatlar     bilan     tanishish:     vazifalari,     harakat     haqida  
tasavvurini   shakllantirish   jarayonida   (o‘qitish     masalalarini   tushunib     etish,   masalal
ar   loyihasini     tuzish,   harakatni   bajarishga   urinish);   o‘qitish   metodlaridan
foydalanish.      
Chuqurlashtirib     o‘rgatish     bosqichi:     harakatlanish     mahoratini     yuzaga     keltirish     a  
 takomillashtirish     bosqichi     (harakatlanish     faoliyati,     masalalari     o‘ziga     xos     belgil ari);     o‘qitish  
metodlaridan     foydalanish     xususiyatlari;     harakatlar     xatolarini     olidini     olish     va     t
uzatish,  
harakatlanish     xatolarini     mohiyatini     tushunish,     xatolarini     guruhlarga     ajratish,     xa
tolar     paydo     bo‘lishi   sabablari   anglash   va   uning   oldini   olish    
choralari,     xatolarini     tuzatish     usullari,     harakatlar     samaraliligini     baholash     mezon
i     (ahamiyatini     alohida   va   umumiy   baholash);   o‘qitish
printsplarini   amalga   oshirishning o‘ziga xosliklari.

Darsdan tashqari o’ynaladigan harakatli o’yinlarni o’tkazish metodikasi Reja: 1. Darsdan tashqari o’ynaladigan harakatli o’yinlarni o’tkazish metodikasi. 2. Maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi. 3. Saf va tartiblash mashqlarini o’rgatish. 4. O’rta yoshdagi bolalarga beriladigan harakatli o’yinlar. 5. Harakatlarga o’rgatish jarayonlarining asoslari.

Harakatli o’yinlar maktabda jismoniy tarbiya metodi va vositasi sifatida jismoniy tarbiya darsida hamda sinfdan tashqari mashg’ulotlarda keng qo’llaniladi.Harakatli o’yinlar jismoniy tarbiya bo’yicha maktab dasturiga mos ravishda 1-9-sinflarda gimnastika, engil atletika, sport o’yinlari, kurash va suzish bilan birga qo’shib olib boriladi.Jismoniy tarbiya darslarida harakatli o’yinlar dastur talablariga mos ravishda ta’limiy, tarbiyaviy va sog’lomlashtirish vazifalarini hal etishi uchun foydalaniladi. Jismoniy tarbiya darslarida o’tkaziladigan o’yinlarni boshqa mashg’ulot shakllaridan farqi shundaki, bunda diqqatni eng muhimi o’yinning ta’limiy va sog’lomlashtirish tomoniga, shuningdek, jismoniy tarbiya sifatiga ham qaratish kerak. Dars uchun o’yin tanlashda, darsning vazifasini, o’quv materialini, o’yinga kiruvchi harakat turlarini, o’yinning fiziologik yuklamasini, ishlash uchun shartsharoitni hisobga olish zarur.Har bir o’yinda o’yin qatnashchilaridan bilim va malakalarini namoyon qilishni talab qiladi, uni o’yin jarayonida takomillashtiradi. Elementar o’yinlarga maxsus tayyorgarlik talab qilinmaydi. Biroq murakkab haraqatlardan tashkil topgan o’yinlar ham bor. Masalan, quyidagi o’yinlarni (“To’p sardorga”, “To’p o’rtadagiga”) o’quvchilarga taklif qilish mumkin emas, agarda ular to’p oshirishni, uni ilib olishni bilmasa va o’yin jarayon bilan to’qnashishda, yaxshi reaststiyaga harakat koordinatstiyasini va boshqa zarur bo’lgan sifat va malakalarini egalab ololmaydi.Shug’ullanuvchilar o’yinga kiritilgan murakkab harakatlarni maxsus mashqlar yordamida o’zlashtiradilar. Istisno tariqasida avvaldan o’rgatishni talab qilmaydigan elementar va tabiiy harakatlar bo’lishi mumkin. Masalan, “Bo’ri zovurda” o’yinida yugurib kelib uzunlikka sakrash tabiiy chiqadi. Jismoniy tarbiyaning boshqa vositalari o’rtasida o’yinning o’rni yoki joyi aniqlansa, ular o’rtasidagi ketma-ketlik metodik jihatdan to’g’ri bo’ladi. Bu esa qo’yilgan vazifani yaxshilab hal etilgan darsning zichligini oshirishga va mashqni to’g’ri taqsimlashga yordam beradi. Agar darsning asosiy qismi o’yinga bag’ishlangan bo’lsa, bunda ko’proq harakatli o’yinlar bilan kamroq harakatlanadigan o’yinlar almashlab olib boriladi, shu bilan birga harakatning xarakteri bo’yicha turli-tuman o’yinlar tanlab olinadi. Harakatli o’yinlarning darsni hamma qismlariga kiritish mumkin. O’yin mazmuni shug’ullanuvchilarning

tarkibiga va vazifasiga bog’liqdir. Darsni tayyorlov qismiga kam harakatli va murakkab bo’lmagan o’yinlarni kiritilishi tavsiya qilinadi, bu o’quvchilarning diqqatini jamlashga (“Guruh, tik tur!”, “Og’ma tayoq”) yordam beradi, bular o’rtacha harakatdagi o’yinlar bilan bajariladigan umumrivojlantiruvchi harakterdagi mashqlardir («taqiqlangan harakat»). Darsni asosiy qismda tez yugurish, chap berish yoki aldab o’tish, chidamlilik, to’siqni oshib o’tish, har xil sakrashlar, qarshilikko’rsatish, kurash, qo’zg’aluvchan va qo’zg’almaydigan nishonga uloqtirish bilan bajariladigan harakatli o’yinlardan foydalaniladi.Darsning yakuniy qismida o’rtacha kam harakatchanlikka oid o’yinlar o’tkaziladi, u murakkab bo’lmagan o’yin qoidalari bilan diqqatni jamlash uchun o’tkaziladigan o’yinlar, darsni asosiy qismdagi tezlik bilan beriladigan yuklamadan kiyin faol dam olishga yordam beradi (“Kim keldi”, “Guruh, tik tur!”). Jismoniy tarbiya darslarida harakatli o’yinlarni o’tkazish metodi-kasining o’ziga xosligi darsning zichligiga to’g’ri keladiganlarini saqlab qolish zarurligi va qisqa muddatlilik bilan bog’liqdir. Jismoniy tarbiya mashg’ulotlarida o’quvchilar o’rganib olgan ko’proq harakatli o’yinlardan foydalanish mumkin. 1—2-sinf o’quvchilari uchun quyidagi o’yinlarni kiritish mumkin: “O’ylab top, bu kimning ovozi?”, “Kim yaqinlashdi?”, “Hamma o’z bayroqchasiga”, “Bo’sh o’rin”, “Sakrabodom chumchuqlar”, “Polizdagi quyonlar”, “Taqiqlangan harakat” va boshqalar.3-4-sinf o’quvchilari uchun: “Guruh, tiktur!”, “Xo’rozlar jangi”, “Qorovul va izlovchilar”, “Chiqib ketish bilan qarmoqchi” o’yini.5-9-sinf o’quvchilari uchun: “Juft-juft bo’lib tortishish”, “Doiraga tort”, “Taqiqlangan harakat” va hokazo. Maktab kechalari va bayramlarda o’tkaziladigan o’yinlar Maktabda o’tkaziladigan sport kechalari va bayramlari o’quvchilarda tetik hamda quvnoq kayfiyat yaratish uchun eng ta’sirli tadbir bo’lib hisoblanadi. Maktab sport kechalari va bayramlarida foydalaniladigan harakatli o’yinlar bolalarni tezda tashkil qiladi, ular engil ruh va quvnoq kayfiyatni vujudga keltiradi.Bayramda, odatda, juda ko’p bolalar bo’ladi, shuning uchun ommaviy o’yinlardan foydalanish tavsiya qilinadi, musiqa jo’rligida bajarilsa yana ham maqsadga muvofiq bo’ladi. Musiqa sadolari ostida o’tkaziladigan o’yinlar qiziqarli, ularni tashkil qilish va

o’tkazish engil bo’ladi. Ommaviy o’yinlardan tashqari o’yin-attrakstionlarni ham, shu bilan birga yaxshisi, asosiy tadbirlarni boshlashdan oldino’tkazish mumkin (konsert, spektakl). O’yin-attrakstionlar bayramda maktab o’quvchilarini tashkil qilishga yordam beradi. leqin ommaviy o’yinlar va raqslarni asosiy tadbirlardan keyin o’tkazish tavsiya qilinadi. Ular bilan bir vaqtda sinf hakamlarida va koridorlarda o’yinattrakstionlarni ham tashkil qilish mumkin, chunki ommaviy o’yinlar va raqsga qiziqmaydigan bolalar, o’zlarini kuchli, epchillik, merganliklarini u yoki bu attrakstionda sinab ko’rishlari mumkin.O’yin- attrakstionlari katta sinf o’quvchilari uchun eng yaxshi «uch kurashchi» yoki “Besh kurashchi” musobaqasini tashkil qilish mumkin. bunday maqsad uchun mazmunan har xil bo’lgan kuch yoqi merganlikni, epchillikni, muvozanat saqlash yoqi fazoda mo’ljal olishni bilishni namoyon qilishini talab qiladigan, 3 yoki 5 attrakstion tanlab olinadi: “Uch kurashchi” yoki “Besh kurashchi” bo’lishni xohlaganlar barcha attrakstion musobaqalarida qatnashishlari majbur g’oliblarni eng yaxshi 3 kurashchi yoki 5 kurashchi deb e’lon qiladilar va mukofotlaydilar.O’rta yoki yuqori sinf o’quvchilari uchun bayramda yakkama- yakka olishuv o’yini (xohlagan ikki kishi epchillik, merganlikda, kuch sinashadilar) musobaqalarini tashkil qilish mumkin. Bunday musobaqalarni ommaviy o’yin va raqslar o’rtasidagi tanaffuslarda tashkil qilishni tavsiya qilinadi.Bayramda harakatli o’yinlar o’tkaziladigan musobaqalarga bag’ishlangan bo’lishi mumkin hozirgi vaqtda juda ham ommaviylashib ketgan o’yinlar “Quvnoq startlar”, “Bizlar bilan bajar”, “Bizga o’xshab bajar”, “Hammadan yaxshi bajar” va boshqalar.Musobaqalarda to’g’ridan-to’g’ri uncha ko’p bo’lmagan o’yin qatnashchilarining sonini hisobga olgan holda hech qanday tayyorgarlikni va trenirovka qilishni talab qilmaydigan ommaviy o’yin yoki o’yin attrakstionlardan foydalanib harakatli o’yinlar bo’yicha ommaviy musobaqalar tashkil qilish mumkin. Maktab kechalari va bayramlari eng yaxshisi dastlabki tayyorkgarlikni qo’rishni talab qiladigan o’yinlarni o’tkazish maqsadga muvofiq bo’ladi, ularda qatnashish uchun barcha bolalarning jalb qilinishi shart. O’yin qatnashchilarining biri attrakstion uchun o’yinchoqlar tayyorlaydilar (qum solingan xaltacha, misli

rasmlar) boshqalari esa attrakstion o’yinining g’oliblarini mukofotlaydilar, 3- chilari esa o’yinni o’tkazishga tayyorgarlik ko’radilar. 2. Maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi. O‘g‘il bolalarda (12 yosh) jinsiy yetilishning boshlanishi bilan bo‘yning oshishi yiliga 6-10 sm, gavda og‘irligi 4,0 kg, ko‘krak qafasining aylanasi esa 3-5 sm ga yetadi. Tana uzunligining o‘sishi, ayniqsa, 12 yoshdan 16 yoshgacha jadal rivojlanadi, gavda vazni o‘rtacha 25-35 kg ni tashkil qiladi. Shunday qilib, o‘smirlar va yoshlarning notekis jismoniy rivojlanishi ro‘y beradi. Gavda vazni, bo‘yning va ko‘krak qafasi aylanasining o‘sishi tengsiz proporsiyalarda namoyon bo‘ladi. Barcha yoshdagi guruhlarda vaznning o‘sishi, ko‘krak qafasining o‘sishidan ko‘ra ancha yuqori. O‘g‘il bolalarda mushaklarning ko‘ndalang hajmlari va og‘irligining o‘sishidan gavda uzunligining oshish ustunligi ko‘proq. Mushaklar massasi tana massasiga nisbati bo‘yicha 15 yoshda taxminan 33% ga yetadi, 17-18 yoshda esa 44% ni tashkil qiladi. Maktab yoshida tezkorlik sakrab-sakrab sentitiv o‘sishning ikki davri orqali o‘tadi: birinchisi -8-10 yoshda, ikkinchisi 13- 15 yoshda, 15-17 yoshda yugurishning tezkorlik darajasi hatto birmuncha pasayishi, masofadan o‘tish tezligi faqat qadamlar uzunligi va oyoqlar kuchining ko‘payishi hisobidan o‘sishi mumkin. Bunday tabiiy qonuniyat aynan o‘xshash yoshda uslublar va vositalarni tanlashni talab qiladi. Qizlarda mushak kuchining sakrab- sakrab o‘sishi 10 dan 13 yoshgacha davrda kuzatiladi. 14 yoshda kuchning tabiiy o‘sishi ularda sekinlashadi, 14-16 yoshlar o‘rtasida esa hatto pasayishi mumkin. 17 yoshda qizlarda kuchning ko‘rsatkichlari yana ko‘payadi, ammo nihoyatda kam. O‘g‘il bolalarda 8 dan to 15 yoshgacha kuchning ravon o‘sishi ro‘y beradi. 15 dan 17 yoshgacha esa barcha mushak guruhlarining absolut kuch ko‘rsatkichlari keskin sakrashi ta’kidlanadi, 18 yoshda mushak kuchning jadal o‘sishi ancha pasayadi, ba’zida esa batamom to‘xtaydi.. Chaqqonlikni (yoki koordinatsion qobiliyat) tarbiya 7 dan to 12-13 yoshgacha eng ko‘p darajada e’tibor beriladi. Shunga qaramasdan, koordinatsiyaga ega, lapashang o‘smirlar chaqqon yuqori koordinatsiyaga ega bo‘lgan tengqurlari bilan unchalik teng emas. Maktab