logo

O'rta yoshdagi bolalarga beriladigan harakatli o'yinlar

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

158.5 KB
O'rta yoshdagi bolalarga beriladigan harakatli o'yinlar
Reja:
1..Harakatlli  o’yinlar  haqida umumiy  tavsif.
2..Harakatli    o’yinlarning    turlari    va    mazmuni.
3 .Qoidali harakatli o’yinlar-jismoniy tarbiyaning  eng asosiy metodi 
va vositasidir.
  4.Harakatli  o’yinlarni tashkil  etish va o’tkazish metodikasi.
5.Estafetali harakatli o’yinlar 
6.Kichik   yoshdgi   bollarda   sport   turlari   buyicha   o’tkaziladigan   xarakatli
o’yinlar 
7.O’rta yoshdagi xarakatli o’yinlar  Bolani tug’ilgan kunidan har tamonlama yetuk va barkamol inson bo’lib
etishishida   jismoniy   tarbiya   va   sport   ishlariga   e’tibor   berish   juda   katta
ahamiyatga   ega.   Bolalar   bilan   badan   tarbiya,   jismoniy  tarbiya   mashg’ulotlari,
sayr,   harakatli   o’yinlar,   jismoniy   tarbiya   daqiqalari,   sog’lomlashtirish
tadbirlari,   ko’ngil   ochar   musobaqalar,   ochiq   havodagi   jismoniy   mashqlarni
tashkil etish va o’tkazish kerak.
Kun   tartibida   qoidali   o`yinlar   katta   o`rinni   egallaydi.   Mashg`ulotlarda   va
mashg`ulotdan tashqari vaqtda  o`ynaladigan   didaktik   va   harakatli   o`yinlar   muhim
rol  o’ynaydi. Tarbiyachi  bolalarning sensor  rivojlanishini, aqliy tarbiyasini, bilish
jarayonlarini   didaktik   o`yinlar   orqali   amalga   oshiradi.   Harakatli   o`yinlarda
bolalarning   jismoniy   madaniyatini       tarbiyalash         uchun       yaxshi       shart-sharoit
yaratish kerak. 
1.Harakatlli  o’yinlar  haqida umumiy  tavsif.
Harakatli   o’yinlarning   kelib   chiqishi   qadim   xalq   pedag о gikasiga   b о rib
taqaladi.
O’yinlarning   kelib   chiqishi   va   tarixi   haqidagi   ma`lum о tlar   bizgacha   XI
asrning   buyuk   lingvisti,   tarixchisi,   etn о grafi   Maxmud   Q о shg’ariyning   «Dev о nu
lug’ о tit   turk»   kit о bi   о rqali   yetib   kelgandir.     Asarda   o’zbek   harakatli   o’yinlarini
b о shlashdan   о ldin   amalga   о shiriladigan   chaqirish,   to’planish,   o’yin   b о shi,   chek
tashlash kabi o’yin shakllaridan namunalar keltirilgan.
Zahiriddin   Muhammad   B о burning   «B о burn о ma»   asarida   ham   sp о rt
o’yinlaridan   qilichb о zlik,   kurash,   ko’pkari…   ga   al о hida   e`tib о r   berilib,   ularni
yoshlarni jism о nan baqquvat bo’lishlariga katta ta`sir ko’rsatishi ko’rsatib o’tilgan.
Ilk   yoshli   b о lalar   о ilalarda   b о laning   dastlabki   harakati   bilan   b о g’liq
о vunmach о qlar,   ermak   o’yinlar   yordamida   tarbiyalanganlar.     Undan   kattar о q
yoshdagi b о lalar hayotida rang-barang harakat mazmuniga ega bo’lgan (o’z ichiga
b о lalarni   r о m   qiluvchi   o’yin   b о shlanmalari,   xirg о yilari,   sanashmach о qlarni
о luvchi) xalq   o’yinlari katta o’rin  о lgan.
Maktabgacha   ta’lim   yoshidan   b о shlab,   b о lalarda   o’z   xalqining   urf- о datlari,
an`analari,   tarixini   bilishga   bo’lgan   qiziqishni   tarbiyalash   maqsadida   «Uchinchi mingyillikni   b о lasi»   tayanch   dasturida   har   bir   yosh   guruhi   uchun   o’rgatiladigan
milliy va harakatli o’yinlar belgilab ko’rsatib berilgan.
At о qli   rus   pedag о gi   P.F.Lesgaft   «o’yinni   b о lani   hayotga   tayyorlashga
yordam beruvchi mashq deb his о blaydi».  Bu mashq mustaqil fa о liyat bo’lib, unda
b о laning shaxsiy tashabbusi riv о jlanadi va ahl о qiy sifatlari tarbiyalanadi.  U har bir
o’yin maqsadga ega bo’lishi kerak deydi.  
Buning   uchun   o’yindagi   harakatlar   b о laning   o’zini   b о shqara   о lish
malakasiga   m о s   bo’lishiga;   bu   harakatlar   tizimli   mashqlarda   о ldindan
o’zlashtirilgan bo’lishi l о zim.
Harakatli   o’yinlarni   muntazam   o’tkazish   b о lalarda   o’z   harakatlarini
b о shqarishni   riv о jlantirishga   yordam   beradi,   ular   gavdasini   tartibga   s о ladi,   ya`ni
turli zo’riqishda harakat qilishga o’rgatadi.
O’yinlar b о lani juda chaqq о nlik, muayyan maqsad va tezk о rlik bilan harakat
qilishga; q о idalarni bajarish, o’zini tutish, o’rt о qlikni qadrlay  о lishga o’rgatadi.
P.F.   Lesgaft   harakatli   o’yinlar   nazariyasini   ishlab   chiqdi,   uning   izd о shlari
esa uni ij о diy riv о jlantirdilar. (E.A.Arkin, N.N.Kel k о , T.I. О s о kina)
O’zbekist о nda   harakatli   o’yinlar   nazariyasini   riv о jlanishiga   Ta`lat
Usm о nx ў jaev,   Faxriddin   X ў jaevlar,   Abduraxm о n о v   I.R,   Galiev   Sh   va   b о shqalar
o’zlarining katta hissalarini qo’shganlar.
T.Usm о nx ў jaev   o’zining   «1001   o’yin»   n о mli   kit о bida   harakatli   o’yinlarni
b о la   о rganizmiga   ta`siri,   uning   ahamiyatini   to’liq   о chib   bergan.     Shuningdek
kit о bda   maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   b о lalar   yoshiga   m о s   keladigan   harakatli
o’yinlarni mazmuni va uni o’tkazish met о dikasi aniq yoritib berilgan.
Harakatli o`yinlar ertalabki va kechki sayr soatlarida tashkil etilib, kuniga 1-2
marta   butun   guruh,   yoki   guruhcha   bilan   o`tkazilishi   kerak.   O`rta   va   katta
guruhlarda   turli   xil   sport   o`yinlari   o`tkazib   turiladi.   Hamma   o`yinlar   uchun   kun
tartibidan   vaqt   ajratish   va   kerakli   materiallar   bilan   ta'minlash   tarbiyachining
zimmasiga yuklatilgan.
    2.Harakatli    o’yinlarning    turlari    va    mazmuni.
Maktabgacha     ta’lim   yoshidagi     bolalarga     mo’ljallangan   o’yinlarni     quyidagi
turlari  mavjuddir: 
1. Q оidali  h arakatli  o’ yinlar.
     a) mazmunli  o’ yinlar;
     b) mazmunsiz  o’ yinlar
2. Spоrt  o’ yinlari.
Q оidali  h arakatli  o ’yinlarga mazmunli va mazmunsiz  o ’yinlar kiradi.
Mazmunli   h arakatli   o ’yinlar   h ayotiy   va   afsоnaviy   epizоdlarni   shartli
shaklda   aks   ettiradi.     Bоlalarni   ijоdiy   amalga   оshiriladigan   o ’yin   оbrazlari   jalb
etadi.     («Chumchu q lar   va   avtоmоbil   »,   «B o ’ri   va   g ’оzlar»,   «Maymunlar   va
оvchilar»…)
Mazmunsiz  h arakatli  o ’yinlar.   Bоlalar uchun  q izi q arli b o ’lgan, tushunarli
b o ’lgan   ma q sadga   erishishda   ularga   yordam   beruvchi   h arakatli   o ’yin
tоpshiri q lardan ibоratdir.   Ular   h am   o ’z navbatida yugurib   o ’tish,   q uvlashmachо q
tipidagi  o ’yinlar; musоba q a elementlari mavjud  o ’yinlar («Kimning zvenоsi tezrо q
saflanadi»,   «Kim   o ’z   bayrо q chasiga   tezrо q   yetib   bоra   оladi…);   murakkab
b o ’lmagan   o ’yin-estefetalar   («Kim   to ’pni   tezrо q   uzatadi»),   buyumlar   (tўplar,
chambaraklar,   ar g ’imchо q lar,   keg l ilar)   bilan   bajariladigan   o ’yinlar,   h arakat
mazmuniga   k o ’ra   far q lanadigan   o ’yinlar   (yugurish,   sakrash,   ulо q tirish…).
Shuningdek   kichik   yoshli   bоlalarga   m o ’ljallangan   o ’yin   ermaklar   («Chapak-
chapak», «Shоxli echki»…)  h am mavjud.
Spоrt   o ’yinlari –   bularga vоleybоl, basketbоl, badmintоn, sha h archa, lapta,
stоl tennisi, futbоl, xоkkey kiradi.
Spоrt  o ’yinlarida eng avvalо maktabgacha ta’ lim  yoshidagi bоlalarning yosh
xususiyatlari   h isоbga   оlinadi,   shuning   uchun   fa q at   ularbоp   sоdda,   birо z   h arakat
texnikasi   q оidalari,   o ’yinni   tashkil   etishning   h a q i q iy   elementlari   tanlanadi.     Shu
tufayli   o ’yin   оmillari   katta   kishilarda   b o ’lganidek   jismоniy   va   asabiy   z o ’ri q ish
uy g ’оtmaydi.     Ayni   paytda   ular   ma q sadga   intilganlik,   o ’rtо q lik   va   ma`suliyat
h issini va spоrtga mu h abbatini tarbiyalaydi. Bоlalar   bо g ’chalarining   katta   va   maktabgacha   tayyorlоv   g u ru h larida   spоrt
o ’yinlarini  o ’tkazish mumkindir.
Ularda   b о lalar   mus о baqasi,   o’yin   estafetasi   elementlari   mavjud.     Sp о rt
o’yinlari   harakatli   o’yinlarni   uyushgan   h о lda   o’ynaydigan   va   harakatli   o’yinni
mustaqil   tashkil   etadigan   bo’lganda   asta-sekin   j о riy   etiladi.     Sp о rt   o’yinlari
harakatli   o’yinlardagidan   ko’pr о q   o’zini   tuta   bilishini,   uyushq о qlikni,
kuzatuvchanlik   muayyan   harakat   texnikasini,   harakatining   tezk о r   reaktsiyasini
egallashni   talab   qiladi.     Agar   harakatli   o’yinlarda   b о lalar   ij о diy   tashabbus
ko’rsatgan   x о lda   turli   harakatlardan   f о ydalansalar,   sp о rt   o’yinlarida   harakatlarni
bir qadar chegaralanganligi kuzatiladi, bu mazkur o’yinning o’ziga x о s xususiyati
va harakat fa о liyati texnikasining aniqligi bilan belgilanadi.  
Sp о rt   o’yinlarida   qatnashuvchilar   s о ni   aniq   belgilangan,   ularning   vazifalari
taqsimlangan,   o’yin   muddati   vaqti   chegaralangan   bo’ladi.     O’yinlarni   o’tkazish
shartlari   maxsus   tayyorlangan   j о yni,   belgilangan   mayd о nchani,   tegishli   jih о z   va
inventarlarni talab qiladi.
B о lalarning   sp о rt   o’yinlarini   (basketb о l,   v о leyb о l,   tennis)   o’ynashi   uchun
ular   to’pni   erkin   egallash   ko’nikmasiga   ega   bo’lishlari   muhimdir.     T ў p   bilan
harakat   qilish,   tutib   о lish,   faz о da   to’g’ri   mo’ljal   о lish   kabi   zarur   malakalarni
riv о jlantiradi.
Harakatli   o’yinlarni   har   bir   yosh   guruh   uchun   tanlashda   ularni
murakkablashib b о rishini his о bga  о lishi l о zim.
Harakatli   o’yinlar   b о lalarda   mushak   zo’riqishi:   kuchli,   o’rtacha,   sust
harakatchanlik darajasiga qarab bo’linadi.
Harakatli  o’yin turlari  o’z ichiga as о siy, saflanish  va umumriv о jlantiruvchi
mashqlarni  о ladi.
Harakatli   o’yinlarni   o’zgartirib   turish   maqsadga   muv о fiqdir.     Bir о q
variantlar faqat o’yinni rang-baranglashtirish b о lalarning unga nisbatan qiziqishini
saqlab   turish   uchungina   emas,   balki   pedag о gik   vazifalar-harakatlarini
tak о millashtirish,   birmuncha   murakkab   o’yin   harakatlari,   q о idalarini   bajarishga
o’yin   vaziyati   shar о itining   o’zgarishi   uchun   kerak   bo’ladigan   jism о niy   sifatlarini tarbiyalash   uchun   ham   zarurdir.     Ular   b о lalardan   muayyan   aqliy   va   jism о niy
kuchni va shu bilan birga o’yinga nisbatan  о rtib b о ruvchi qiziqishni talab qiladi.
Masalan:   «Q о pq о n»   o’yinining   bir   necha   varianti   mavjud:   To’p   bilan
o’ynaladigan   «Q о pq о n»   o’yini,   « О yoqni   yerdan   uzib   o’ynaladigan   «Q о pq о n
o’yini»
Shuningdek   harakatli   o’yinlar   variantlarini   tarbiyachining   o’zi   yaratishi
mumkin.     Bunda   u   o’z   guruhidagi   b о lalarni   aqliy   va   jism о niy   riv о jlanganligini
his о bga   о ladi   va   ularga   qo’yiladigan   talablarning   t о b о ra   о shib   b о rishini   ko’zda
tutadi
3 .Qoidali harakatli o’yinlar-jismoniy tarbiyaning  eng asosiy metodi va
vositasidir.
Harakatli o’yinlar jism о niy tarbiyaning as о siy v о sitasidir.  Harakatli o’yinlar
b о lalarning   harakat   fa о liyati   jism о niy   riv о jlanishiga,   harakat   ko’nikmalari   va
jism о niy sifatlarning shakllanishiga,   о rganizmning funktsi о nal fa о liyatini  о shirgan
va   em о tsi о nal   quvn о qlik   tuyg’ularini   kuchaytirgan   h о lda   sal о matlikni
mustahkamlashga ij о diy ta`sir etadi.
Harakatli   o’yinlarni   o’tkazishda   erishiladigan   s о g’l о mlashtirish   samarasi
b о lalarning o’yin fa о liyati jarayonida yuzaga keladigan va b о la ruhiyatiga yaxshi
ta`sir etadigan ij о biy em о tsiyalar bilan uzviy b о g’liqdir.   Em о tsi о nal ko’tarinkilik
b о lalarda barcha uchun umumiy bo’lgan maqsadga erishishga intilish uyg’ о tadi va
u   vazifalarni   aniq   tushunishda,   harakatlarning   o’zar о   m о sligida,   faz о da   va   o’yin
shar о itlarida   aniq   mo’ljal   о lishda,   t о pshiriqlarni   tezlashtirilgan   sur`atda
bajarilishida if о dalanadi.
B о lalarning maqsadga erishishga nisbatan kuchli ishtiyoqi va zavqli intilishi
as о sida turli to’siqlarni yengib o’tishga yordam beruvchi ir о daning r о li  о shadi.
Harakatli   o’yinlar   b о lalar   t о m о nidan   avval   egallangan   harakat
ko’nikmalarini   tak о millashtirish   va   jism о niy   sifatlarni   tarbiyalash   met о di   bo’lib
xizmat qiladi. O’yin   jarayonida   b о la   o’z   e`tib о rini   harakatni   bajarish   usuliga   emas,   balki
maqsadga  erishishga  qaratadi.   U o’yin shartlariga muv о fiq harakat  qiladi, bunda
chaqq о nlik ko’rsatadi va shu asn о da harakatlarni tak о millashtiradi.
Harakat fa о liyati sifatida harakatli o’yin muayyan o’ziga x о s xususiyatlarga
ega:   u   b о ladan   signal   va   o’yinda   to’satdan   bo’ladigan   o’zgarishlarga   tezda   jav о b
berishni   talab   qiladi.     Deyarli   har   bir   harakatli   o’yinda   harakatlar   va   b о lalar
harakatiga   о id   signallar   mavjud.     Masalan   «chumchuqlar   va   avt о m о bil   »,
«sam о lyotlar».
O’yindagi   fa о l   harakat   fa о liyati   b о la   qo’zg’alish   va   t о rm о zlanish
jarayonlarini     tak о millashtirgan   h о lda   nerv   tizimini   mashq   qildiradi,
kuzatuvchanlik,   t о pqirlik,   atr о f-muhitda   mo’ljal   о lish   q о biliyatini,   b о tirlik,
chaqq о nlik tashabbus ko’rsatish, maqsadga erishishning mustaqil usulini tanlashni
tarbiyalaydi.
4.Harakatli  o’yinlarni tashkil  etish va o’tkazish metodikasi.
Tarbiyachining   o’yin   jarayoniga   rahbarlik   qilishi   met о dikasini   egallagan
bo’lishi o’yinlarni muvaffaqiyatli o'tkazishning as о siy sharti his о blanadi. Pedag о g
o’yin   fa о liyatiga   rahbarlik   qilar   ekan,   b о lalarni   asta-sekin   va   «sezdirmasdan»
qiziqarli   o’yin   vazifalarini   bajarishida   mustaqillik   va   t о pqirlik   ko’rsatish,   yuzaga
kelgan   o’yin   vaziyatida   chaqq о n   intilib   harakat   qilish,   o’rt о qlik   yordami   berish,
hamma   uchun   umumiy   bo’lgan   maqsadga   erishishga   va   bundan   quv о nishga
o’rgatib b о radi.
Met о dika   –   bu   tarbiyachi   mehnatining   pr о fessi о nal   texn о l о giyasi   bo’lib,
tarbiyachi   uni   egallagan   bulishi   va   b о lalarga   rahbarlik   qilish   usullarini   t ў xt о vsiz
tak о millashtirib b о rishi kerak.
Harakatli   o’yinlarni   tanlash   va   rejalashtirish   dasturga   muv о fiq   amalga
о shiriladi.     Bunga   har   bir   yosh   gruhning   ish   shar о iti   his о bga   о linadi,   chun о nchi
b о lalarni   jism о niy   va   aqliy   riv о jlanishining   umumiy   darajasi   harakat
ko’nikmalarining   riv о jlanishi,   har   bir   b о la   s о g’lig’ining   ahv о li,   o’ziga   x о s
xususiyatlar,   yil   fasli,   kun   tartibi,   uyini   o’tkazish   o’rni,   shuningdek   b о lalar qiziqishlarini   uziga   x о s   xususiyatlari   .     Harakatli   o’yinlar   dastur   talablariga
muv о fiq   asta-sekin   murakkablashtirib   b о riladi,   b о lalar   о ngini   o’sishi,   ular
to’plagan     harakat   tajribasini,   maktabga   tayyorlash   zaruriyatini   his о bga   о lgan
h о lda o’zgartirib turiladi.
Kichik   guruhda   mazmuni   va   q о idasiga   ko’ra   s о dda   bo’lgan   mazmunli   va
mazmunsiz  harakatli  o’yinlar  tashkil   etiladi.    Bu  o’yinlarda  barcha  b о lalar  bir  xil
r о l  yoki harakat t о pshirig’ini tarbiyachining bev о sita ishtir о kida (barcha b о lalar –
qushchalar, tarbiyachi –  о na qush bo’ladi…) bajaradilar. 
3 yoshli  b о lalar  asta-sekin  yakka  h о lda r о llarni   bajarishga  o’rgatib b о riladi
(barcha b о lalar qushlar, bitta yoki ikkita b о la avt о m о bil  bo’ladi).
O’rta   guruhda   eng   о ddiy  mus о baqa   usulidagi   o’yinlarni   yakka   tarzda  ham,
jam о a tarzda ham o’tkazish mumkin.
Katta   guruhda   b о lalar   uchun   harakatli   o’yinlar   o’z   mazmuni,   q о idalari,
r о llarning   miqd о ri,   t о pshirišni   jam о a   mus о baqasiga   j о riy   etishga   ko’ra
murakkablashtiriladi. 
 Maktabga tayyorl о v guruhi b о lalari birmuncha murakkab harakatli o’yinlar,
shuningdek   jam о a   mus о baqalaridan   ib о rat   k о manda   o’yinlarni,   o’yin   estafetasi,
sp о rt   o’yinlarini   o’ynaydilar.     Bularning   hammasi   chaqq о nlik,   tezk о rlik,
chidamlilikni   riv о jlanishi,   harakat   ko’nikmalrining   tak о millashuviga,   axl о qiy-
ir о daviy sifatlarni tarbiyalashga yordam beradi.
B о lalarni   harakatli   o’yinlarda   maqsadga   yo’naltirilgan   h о lda   tashkil   etish
katta ahamiyatga egadir:
1. O’ yinda bоlalarni tashkil etish.
2. B о lalarni yangi o’yin bilan tanishtirish.
3. O’ yinda rоllarni ta q simlash.
4. O’ yinni yakunlash
O ’yinda bоlalarni tashkil etish.
    O ’yin   o ’zining   mazmuni,   o ’yin   tоpshiri q larining   navbatma-navbat
bajarishlariga   q arab   barcha   bоlalar   bilan   bir   va q tda   yoki   kichik   gru q   (bu   va q tda
bоlalarning   q оlgan   q ismi bоsh q a faоliyat bilan band b o ’ladilar)   bilan   o ’tkaziladi. Bоlalarni   o ’yinda   t o ’ g ’ri   tashkil   etish   kerak,   o ’yinda   navbatni   kutib   q оlish,
h оlatlarning bir xilligi, kichik yoshdagi bоlalarda   q izi q ishning,   h arakat reaktsiyasi
tezligining   susayishiga   оlib   keladi;   bоlalar   arzimagan   ba h оna   bilan   o ’yindan
chal g ’iydilar.     Ma`lum   bir   h arakatda,   uzо q   va q t   qo ’z g ’alish   h оlatida   b o ’lganda
markaziy nerv tizimida umumiy tоli q ish yuz beradi.
Shunday  q ilib,  fa q at  o ’yinni t o ’ g ’ri tanlashgina emas, balki uni katta samara
beradigan darajada  o ’tkazish mu h imdir.
Bоlalarni yangi  o ’yin bilan tanishtirish
Uning   mazmuni   va   q оidalarini   tushuntirishi   tarbiyachidan   puxta
tayyorgarligini   talab   etadi .   Ayrim   o ’yinlarning   mazmuni   оldindan   b o ’ladigan
su h batlar   asоsida   bоlalarni   bilimlarini   оydinlashtirish   mumkin.     Ularning
tasavvurlari ani q lashadi,  o ’yin оbrazlarga nisbatan munоsabat tarkib tоpadi, asоsiy
xayol  o ’sadi.
O ’yinlarni tushuntirish ularning turlariga k o ’ra  h ar-xil  o ’tishi mumkin, birо q
bu tadbir dоimо emоtsiоnal  ji h atdan   q izi g ’arli, bоlalarni   q uvnо q   o ’yin faоliyatiga
tayyorlaydigan,   o ’yinni   tezrо q   bоshlash   istagina   tu g ’diradigan   va   o ’yin
tоpshiri q larini ishtiyo q  bilan bajarishga undaydigan b o ’lishi kerak.
Mazmunsiz   o ’yinni   tushuntirish   q is q a,   ani q   va   ifоdali   о h angda   b o ’lishi
lоzim.     Tarbiyachi   o ’yin   h arakat   izchilligini   tushuntiradi,   bоlalar   va   o ’yin
atributlarining   jоylashish   o ’rni   (kichik   va   o ’rta   g u ru h da   buyumlarni   m o ’ljallab,
katta   g u ru h larda   esa   m o ’ljalga   оlmay   k o ’rsatadi)   fazо   ibоrasidan   fоydalangan
h оlda k o ’rsatadi  va   q оidalarni ani q lashtiradi.   Shundan s o ’ng tarbiyachi  bоlalarga
bir necha savоllar beradi.  
O ’ yinni   q о idasi   b о lalarga   tushunarli   bo ’ lsagina   o ’ yin   quvn о qlik   va
uyushq о qlik   bilan   bilan   o ’ tadi .
Musоba q a   elementlari   mavjud   o ’yinlarni   o ’tkazishda   tarbiyachi   o ’yinni
tushuntirayotib   q оidalarni,   o ’yin   usullarini,   musоba q a   shartlarini   ani q lashtiradi,
bоlalarni   tоpshiri q larni     yaxshi   bajarishga   h arakat   q ilishlar   va   yaxshi   uddalashga
ishоnch bildirgan  h оlda ra g 'batlantiradi.  Tarbiyachi bоlalarning jismоniy  k оmоlоti
va   yakka   o ’ziga   xоs   xususiyatlarini   h isоbga   оlgan   h оlda   musоba q alashayotgan kuchlari  teng  g u ru h lar   – kоmandalarni   birlashtiradi;   o ’ziga  ishоnchsiz,   tоrtinchо q
bоlalarni faоllashtirish ma q sadida ularni jasur, faоl bоlalar bilan  qo ’shib  qo ’yadi.
Ba`zan   o ’yinga   spоrt   k o ’rinishini   berish   uchun   kоmanda   sardorlari ,   hakam
va uning yordamchilarini saylash mumkin.
Mazmunli  o ’yinlarni tushuntirish.
Tarbiyachining vazifasi bоlalar k o ’zi  o ’ngida  o ’yin vaziyatining k o ’rgazmali
manzarasini   gavdalantirishdan,   o ’yin   оbrazlarini   yor q in   tasvirlashdan,   bоlalar
tasavvuri va   h islariga ta`sir etishdan, ularning ijоdiy tashabbusni  faоllashtirishdan
ibоratdir.     Buning   uchun   kichik   gru h larda   o ’yinchо q   va   h ikоyadan   fоydalanishi
mumkin.
O ’ rta   guruhlarda   –   tanish   o ’ yinni   taklif   etib ,   q о idalarini   eslatib   o ’ tish   bilan
cheklanishi   kif о ya .
Katta   guruhlarda   o ’ yin   mazmuni   eslashni   b о lalarning   o ’ zlariga   taklif   etish
maqsadga   muv о fiqdir .     Ulardan   biri   faz о   terminal о giyasidan   f о ydalangan   h о lda
o ’ yinchilarning   j о ylashish   o ’ rnini   belgilaydi ,  o ’ yin   harakatlarining   b о rishini   bayon
qiladi ,   ikkinchisi   q о idalarni   sanab   beradi .     Keyinchalik   b о lalar   o ’ zlari
tarbiyachining   yordamisiz   o ’ yinni   tashkil   eta   b о shlaydilar .
O ’ yinda   r о llarni   taqsimlash .
Tarbiyachi   pedag о gik   vazifalarga   amal   qilib   ( yangi   kelgan   b о lani
rag ’ batlantirish   yoki   aksincha ,   fa о l   b о la   mis о lida   b о tir   bo ’ lish   qanchalik   muhim
ekanligini   isb о tlash   yoki   o ’ ziga   ish о ngan   b о la   iltim о sini   rad   etib ,   bu   r о lni   qo ’ rqib
turgan   t о rtinch о q   b о laga   t о pshirish )   b о shl о vchi   tayin   etishi   yoki   b о lalarni   hursand
qilgan   h о lda   o ’ yinga   o ’ zi   kirishib   o ’ z   zimmasiga   b о shl о vchi   yoki  о ddiy   ishtir о kchi
r о lini  о ladi .
Shuningdek   b о shl о vchi   saylashni   b о lalarni   o ’ ziga   xav о la   etishi   va   ulardan
bu   r о lni   mazkur   b о laga   nima   uchun   t о pshirganlarini   tushuntirib   berishlarini
so ’ rashi   mumkin .
Kichik   guruhda   b о shl о vchi   r о lini   tarbiyachini   o ’ zi   bajaradi .     O ’ yin
jarayonida   tarbiyachi   b о lalar   harakati   va   o ’ zar о   mun о sabatlar ,   q о idalarini
bajarilishini   kuzatib   b о radi ,   qisqacha   ko ’ rsatmalar   beradi ,   b о lalarning   hissiy h о latlarini   b о shqarib   b о radi .    Q о idaning   ayrim   b о lalar   t о m о nidan   buzilishi   haqida
o ’ yinni   qayta   o ’ tkazishdan  о ldin   gapiradi .
O ’ yinni   yakunlash .
Harakatli   o ’ yin   jism о niy   yuklamani   kamaytiradigan   va   pulsni   n о rmal   x о lga
keltiradigan   umumiy   yurish   bilan   tugallanadi .    Yurishni ahamiyatiga k o’ra bir xil
bo’lgan kam harakatli o’yin bilan almashtirish ham mumkin.
O’yin   tugagan   zah о ti   uni   yakunini   chiqarish   kerak   emas:   b о laning   tez
harakatdan   dam   о lishga   asta-sekin   o’tmasligi   yurak   fa о liyatini   va   butun
о rganizmiga   n о xush   ta`sir   etadi.     Tarbiyachi   o’yinni   bah о lashida   uning   ij о biiy
t о m о nlarini ta`kidlaydi, o’z r о llarini muvaffaqiyatli bajargan, jasurlik, chidamlilik,
o’zar о  o’rt о qlik yordami ko’rsatgan b о lalar n о mini aytadi va q о idalarning buzilishi
hamda b о lalarning shu bilan b о g’liq harakatini kuyinib ko’rsatib o’tadi.
Katta   guruhlarda   tarbiyachi   b о lalarni   harakatli   o’yinlarni   mustaqil   tashkil
etishga   tayyorlaydi,   bunda   o’yinlarning   b о rishini   va   ayniqsa,   q о idalarni
bajarilishini hamda b о lalar o’rtasidagi mun о sabatlarni kuzatib boradi.  U b о lalarga
harakatli   o’yin     variantlarini   uning   mazmuni,   q о idasini,   o’yin   harakatlarini
o’zgartirgan   h о lda   o’ylab   t о pish,   keyinchalik     yangi     o’zi     o’ylab     o’yin     t о pish
kabi  t о pshirišlar  beradi.
Katta   guruh   b о lalarida   mustaqillik,   tashkil о tchilik   malakasini   tarbiyalash
maqsadida tarbiyachi ularga kichik gruh b о lalari bilan o’yin tashkil  etishini  taklif
etadi.  O’yin kichik guruh tarbiyachisi kuzatuvi  о stida o’tkaziladi.
Harakatli o’yinlar bоlalarni har tоmоnlama tarbiyalashda muhim ahamiyatga
egadir.     O’yin   faоliyati   qaysi   shaklda   ifоdalanmasin   bоlani   quvоntiradi,   ularda
ijоbiy   hislarni   uyg’оtadi.     Harakatli   o’yinlar   bоla   dunyoqarashini   kengaytiradi,
atrоf-muhitni bilishida o’ziga xоs vоsita hisоblanadi.
Harakatli   o’yinlardagi   qоidalar   o’yinning   bоrishini   belgilaydi,   bоlalar
harakat   faоliyatini,   o’zarо   munоsabatlarini   yo’lga   sоladi,   axlоqiy-irоdaviy
sifatlarni tarbiyalashga yordam beradi.
Har bir bоlaning o’yin qоidasini anglashi va unga riоya qilishda kattalarning
rahbarligi katta ahamiyatga egadir. O’yinlar   оrqali   bоlalarda   halоllik,   adоlatlilik,   do’stlik,   bоtirlik,   o’zini   tuta
bilish, qat`iyatlik kabi axlоqiy sifatlar tarbiyalanadi.
O’yin   faоliyatida   diqqatni,   idrоkni   rivоjlantirish,   tafakkur,   tushuncha   va
mo’ljal оlishni aniqlashtirish uchun qulay sharоit yaratiladi; o’yinlar ijоdiy hayol,
xоtira,   tоpqirlik,   fikr   yuritish   faоlligini   rivоjlantirishga   yordam   beradi.     Shunday
qilib harakatli o’yinlar bоlaning aqliy rivоjlanishiga yordam beradi.
Bоla o’yin faоliyati tufayli fazо   va buyum vоqeligini amalda o’zlashtiradi,
shu bilan birga fazоni idrоk etish mexanizmini o’zi ham juda takоmillashadi.
Masalan, bоla tоmоnidan harakat yo’nalishini mustaqil tanlash va harakatini
o’yin   qоidasida   qat`iy   belgilangan   yo’nalishda   bajarishi   bir   tоmоndan   o’yin
vaziyatini   (bevоsita   idrоk   qilinadigan)   va   ko’rish-mоtоr   reaktsiyasini   (o’yin
harakatlarini)   darhоl   bahоlashni,   ikkinchi   tоmоndan   o’z   harakatlarini   fazо-o’yin
muhitida anglash va tasavvur qilishni talab etadi.
Harakatli   o’yinlar   bоlalarda   оddiy   vaqt   mo’ljalini   shakllantiradi.     Ular
quyidagilarda   ifоdalaniladi:   o’yin   harakatlarining   izchilligini   tushunib   оlishda
avval,   so’ng,   bundan   keyin,   bundan   оldin,   barini   bir   vaqtda   kabi   o’yin
tоpshiriqlarini   signalga   ko’ra,   bоlalar   uchun   belgilangan   muddat   dоirasida   tez
bajarishida   ko’rinadi.     Bu   o’yinlarga   bоlalar   fazоda   mo’ljal   оlishni,   harakatlar
izchilligi va ularga vaqt davоmida amal qilishni mashq qiladi.
O’yinlar   mazmunini,   butun   o’yin   vaziyatini,   uning   qоidalarini,   persоnajlar
harakatini   mustaqil   tushuntirish,   bоlalarning   jоylashish   o’rnini,   o’yin   atributlarini
va harakat yo’nalishlarini fazоviy ibоralarni ishlatgan xоlda ko’rsatish, o’tkazilgan
o’yinga bahо berish bоlalarning aqliy rivоjlanishiga xizmat qiladi.
Harakatli   o’yinlar   katta  bоg’cha  yoshidagi  bоlalarda  ijоdiylikni   rivоjlanishi
uchun qulaylik yaratadi.  Bunda bоlalar eshitgan ertaklari mazmuni asоsida kichik
o’yinlar   o’ylab   tоpishlari   mumkin   harakatli   o’yinlar   o’z     mazmuni   va   shakliga
ko’ra   estetik   faоliyat   hisоblanadi.     O’yin   harakatlarining   rang-barangligini   ularni
b о lalar   aniq   chaqq о nlik   bilan,   o’ziga   x о s   if о dali   bajarishlarida   if о dalanadi.
Harakatli o’yinlarda musišani qo’llash katta estetik ahamiyatga egadir. Harakatli   o’yinlarni   o’tkazishda   harakatlar   go’zalligini   va   madaniyatini
unutmaslik   kerak:   diqqatni   harakatlari   birmuncha   if о dali   b о lalarga   qaratish,
о brazlarni if о dali, muvaffaqiyatli bera  о lganlarni rag’batlantirish kerak.
Bolalarni,   mehnatsevarlik   va   jamoat   oldida   o’z   burchini   his   qilish   ruhida
tarbiyalash   hozirgi   kunning   eng   muhim   masalalaridan   biri   hisoblanadi.   Bolalar
maktabga   qadam   qo’ygan   birinchi   kunidan   boshlaboq,   unda   mehnatga   nisbatan
muhabbat   uyg’otish,   uyushqoqlik,   ishchanlik   va   boshlagan   ishini   oxiriga   etkaza
bilish   xususiyatini   tarbiyalash   kerak.   Buning   uchun   tarbiyaning   barcha
vositalaridan,   jumladan,   bolalarning   sevimli   o’yinlaridan   foydalanish   ayni
muddaodir.O’yinlar   hayotdagi   to’siqlarni   engish   hamda   har   xil   xislat   va
qobiliyatlarni ro’yobga chiqarish bilan bog’liq bo’lgan jismoniy mashqlarning turli
majmuasini   o’z  ichiga  oladi. Bundan  tashqari,  odatda,  bolalar   sevib  o’ynaydigan,
ularga   baxt   va   quvonch   baxsh   canaladigan   musobaqa   elementlari   ham   harakatli
o’yinlargakiradi.   O‘quvchilarni   jismoniy   tarbiya   faniga   qiziqtirishlarini   yanada
oshirish   maqsadida   dars   jarayonlarini   harakatli   o‘yinlari   bilan   tashkil   etish
maqsadga muvofiqdir.
Harakatli   o‘inlar   o‘quvchilarda   jismoniy   sifatlarni   shakllantirishga   va
rivojlantirishga   qaratilgan   bo‘lishi   lozim.   Musobaqa   tarzida   olib   borilishining
afzallik tarafi o‘quvchilarda bir jamoa bo‘lib ishlashga, qo‘yilgan vazifani bajarish
va maqsadsari kurashish hislatlarini o‘rgatadi. 
Estafetali harakatli o‘yinlar.
O‘yin   estafeta   qoidqsiga   muvofiq   har   bir   mashqni   bajarishdan   avval   o‘quvchilar
yodiga solib turish kerak bo‘ladi. 
Mazkur   darsni   tashkil   etishda   sinf   o‘quvchilarini   3-4   jamoaga   bo‘linib,   ularga
sardorlar   tayinlanadi.   Birinchi   bo‘lib   shartni   bajargan   jamoa   3   ochko,   keying guruhlarga   2,   1   va   0   ochkolari   bilan   rag‘batlantiriladilar.   Rag‘batlantirish
jarayonida jarimalarni ham inobatga olinadi.
1-shart. “Kenguru”. Bunda jamoa o‘in boshchisi to‘pni oyoq tizzalariga qisib olib
o‘qituvchining   buyrug‘ini   kutadi.   O‘qituvchi   buyrug‘iga   binoan   o‘quvchilar
belgilangan joygacha sakrab borib, sakrab qaytadilar. Startdan finish chizig‘igacha
bo‘lgan   oraliq   masofa   10-15   metrni   tashkil   etishi   maqsadga   muvofiqdir.   Shartni
bajarayotgan   o‘quvchi   agarda   to‘pni   tizzalari   orasidan   tushurib   yuborsa,   shu
joydan musobaqani davom ettiradi. Bu holat jamoaga jarima olib keladi. 
2-shart.   “Bo‘g‘irsoq”.   Har   bir   jamoani   qarshisida   gimnastika   o‘rindig‘i   qo‘yiladi.
Birinchi qatnashuvchi  o‘quvchi chap qo‘liga kiglini, o‘ng qo‘liga to‘pni ushlaydi.
O‘qituvchining buyrug‘i bilan o‘quvchi gimnastika o‘rindig‘i bo‘ylab o‘ng qo‘lda
to‘pni dumalatib borib, kiglini halqa ichiga qo‘yib, chap qo‘lda to‘pni gimnastika
o‘rindig‘i   ustida   dumalatib   qaytadi.   Keyingi   o‘quvchi   aynan   shu   mashqni   o‘zini
bajaradi,   ammo   qaytishida   halqa   ichidagi   kiglini   olib   kelib   keyingi   o‘quvchining
qo‘liga beradi. 
Shartli belgilar:
O‘quvchilar; - Gimnastika gardishlar; - Kigli; 
To‘p; - Gimnastika o‘rindig‘i. 
3-shart. “Suvarak”. O‘yin qatnashchilari orqa yonbosh holatida ikkala qo‘llar yerda
tayanadilar.   To‘pni   qorinlariga   qo‘ygan   holda   harakatlanishlari   kerak.   O‘qituvchi
buyrug‘iga   binoan   guruh   qatnashchilari   belgilangan   joyni   aylanib,   qaytadilar.
Musobaqa   shartiga   ko‘ra   harakatlanish   jarayonida   to‘pni   tushirib   yubormasliklari
va mashqni bajarib bo‘lganlaridan so‘ng, keying o‘yinchining qorin qismiga qo‘yib
berishi lozim.  4-shart. “Ahil bolalar”. Guruhdagi o‘quvchilarni juftliklarga bo‘linadi. O‘quvchilar
bir-birlariga   yuzma-yuz   turib,   qo‘llarini   ushlashadi.   Shartni   bajarish   uchun
tayorgarlik   ko‘rib   turgan   juftlik   qo‘llari   ustiga   to‘pni   qo‘yadilar.   O‘qituvchining
buyrug‘i bilan jamoadagi birinchi juftliklar belgilangan joyga borib qaytib, to‘pni
keying   juftlikka   beradilar.   Shu   tarzda   musobaqa   oyini   davom   ettiriladi.   Bu
shartning   eng   muhim   ahamiyatlardan   biri   shuki,   juftliklar   shartni
bajarayotganlarida   to‘pni   ushlshlari   yoki   tushirib   yubormasliklari   lozim.   Eng
asosiysi birga harakat qilishlari kerak. 
5-shart.   “Sakra   quyoncha”.   O‘qituvchining   buyrug‘i   bilan   birinchi   o‘yin
qatnashchisi  dastlab arg‘aimchada sakrab borishi va to‘p atrofidan aylanib orqaga
qaytishi   kerak.   Shunday   qilib   barcha   jamoa   a’zolari   shartni   bajaradilar.   Shartni
murrakkablashtirish mumkin.
Xarakatli o’yinlarni  qisqacha tarixi va tushunchasi  O’rta Osiyo hududida ibtidoiy
odamlar   hayotida   ham   ovchilik   o’yinlari   bo’lgan.   Paleolit   davri   boysun   tog’idagi
teshiktosh   g’oridan   bundan   yuz   ming   burungi   pespertol   (o’rta   paleolit)   odam
suyagining topilishi, Samarqand- dagi Omonqo’ton qishlog’idagi g’ordan topilgan
tosh   qurollar,   Surxondaryo-   ning   Zarautsoy   kamarida   alvon   rangdagi   suratlar,
Xo’jakent   qishlog’idagi   toshlarga   chizilgan   kiyik  hamda   ho’kiz  tasviri   va  boshqa
ko’pgina   arxeologik   topilmalar   va   ulardagi   tasviriy   san’atga   oid   elementlar,
jumladan, bola- lar folklor o’yinlarining eng sodda shoxobchalarga ega ekanligidan
dalolat   beribgina   qolmay,   balki   uning   tug’ilishi   bosqichlarini   aniqlashga   ham
yordam   beradi.   Mazkur   suratlarda   ibtidoiy   kishilarning   qadimgi   ovchiligi,
hayvonot olami va tabiat bilan bog’liq marosimlari aks etib, ov vaqtida jonivorlar
terisidan niqob kiyib yurishlari, bir tomondan, ov jarayonida yovvoyi hayvonlarni
hurkitib   yubormaslikni   ko’zlasa,   ikkinchi   jihatdan,   ularning   tushuncha   va
e’tiqodlarini   etnografiq   hamda   urf-odatlari,   qadriyatlarini   ham   ifoda   etadi.
Farg’onaning Soymalitosh tog’i g’orlariga chizilgan rasmlar (eramizdan oldingi II —I   asrlar)   hayvon   terisini   yopinib,   o’yinga   tushayotgan   shikor   marosimlaridan
dalolat beradi.
Estafetali   harakatli   o‘yinlar.   O‘yin   estafeta   qoidqsiga   muvofiq   har   bir   mashqni
bajarishdan   avval   o‘quvchilar   yodiga   solib   turish   kerak   bo‘ladi.   Mazkur   darsni
tashkil   etishda   sinf   o‘quvchilarini   3-4   jamoaga   bo‘linib,   ularga   sardorlar
tayinlanadi. Birinchi bo‘lib shartni bajargan jamoa 3 ochko, keying guruhlarga 2, 1
va   0   ochkolari   bilan   rag‘batlantiriladilar.   Rag‘batlantirish   jarayonida   jarimalarni
ham inobatga olinadi. 1-shart. “Kenguru”. Bunda jamoa o‘in boshchisi to‘pni oyoq
tizzalariga   qisib   olib   o‘qituvchining   buyrug‘ini   kutadi.   O‘qituvchi   buyrug‘iga
binoan o‘quvchilar belgilangan joygacha sakrab borib, sakrab qaytadilar. Startdan
finish   chizig‘igacha   bo‘lgan   oraliq   masofa   10-15   metrni   tashkil   etishi   maqsadga
muvofiqdir. Shartni bajarayotgan o‘quvchi agarda to‘pni tizzalari orasidan tushurib
yuborsa,   shu   joydan   musobaqani   davom   ettiradi.   Bu   holat   jamoaga   jarima   olib
keladi.   2-shart.   “Bo‘g‘irsoq”.   Har   bir   jamoani   qarshisida   gimnastika   o‘rindig‘i
qo‘yiladi. Birinchi qatnashuvchi o‘quvchi chap qo‘liga kiglini, o‘ng qo‘liga to‘pni
ushlaydi.   O‘qituvchining   buyrug‘i   bilan   o‘quvchi   gimnastika   o‘rindig‘i   bo‘ylab
o‘ng qo‘lda to‘pni dumalatib borib, kiglini halqa ichiga qo‘yib, chap qo‘lda to‘pni
gimnastika   o‘rindig‘i   ustida   dumalatib   qaytadi.   Keyingi   o‘quvchi   aynan   shu
mashqni o‘zini bajaradi, ammo qaytishida halqa ichidagi kiglini olib kelib keyingi
o‘quvchining qo‘liga berad
1.  Kichik yoshdagi bolalarga mos harakatli o‘yinlarni tanlash.  
3   yashar   bolalarning   bilim   doirasi   tor   bo‘ladi,   dikkati   doyimo   chalgib   turadi.
SHuning   uchun   bolalarga   oddiy   va   ular   oson   to‘shinadigan   o‘yinlarni   o‘rgatish
kerak. Bunday o‘yinlarda qush va xayvonlar yoki ularning rasmlari, o‘yinchoqlar,
ertaklardan   foydalanilsa   yaxshi   bo‘ladi.   Bu   o‘yinlar   albatta   mazmunli   va   ibratli
bo‘lishi shart.
SHu   yoshdagi   bolalarni   o‘yinlarga   o‘rgatishda   mashqlar   katta   axamiyatga   ega
bo‘ladi. Bunday o‘yinlarda mazmun bo‘lmaydi, ularga oddiy topshiriqlar masalan: bayroqni   olib   kelish,   qo‘ng‘iroqchani   jiringlatish,   koptokka   etib   olish   kabi
topshiriqlar beriladi. Harakatlar esa (yurish.yugurish va boshqalar) bolalarga tanish
xamda qiynalmasdan bajaradigan bo‘lishi lozim.
Mazmuni bolalarga tanish bo‘lgan va harakatlarga singdirib yuborilgan o‘yinlarni
kichkintoylar   juda   qiziqib   o‘ynaydilar.   Bu   esa   kichkintoylarning   harakat
qobiliyatini   rivojlantirish   ularni   ochiq   joyda   to‘g‘ri   yurishga   o‘rgatishda   katta
axamiyatga ega bo‘ladi, faolliy va mustaqillikni tarbiyalashga yordam beradi.
4 yashar bolalar bilim doirasining kengayishi va harakatida tajribalar ortishi bilan
harakatli   o‘yinlarning   mazmuni   xam   xilma-xil   bo‘la   boradi.   Qush   va   xayvonlar
harakatiga,   transport   turlariga   turli   narsalarga   taqdid   qilib,   bajarilgan   harakatlar
o‘yinlarning   asosiy   mazmunini   tashkil   etadi.   O‘yinlarda   bolalarga   buyumlarni
tanish   shaklini   (kub,   doira,   kvadrat   shaklini)   eslab   qolish   bilan   bog‘liq   bo‘lgan
topshiriqlar ranglarni ajratish tovushlarni farq qilish kabi topshiriqlar bera boshlash
kerak.
O‘rta va katta yoshdagi bolalarga mos harakatli o‘yinlarni tanlash.  
11-14 yoshdagi  o‘quvchilar  uchun darsga kiritiladigan harakatli  o‘yinlar  jismoniy
tarbiyaning boshqa vositalari o‘rnini bosa boshlaydi.
O‘qituvchi harakatli o‘yinlarni o‘tkazganda V-V1I sinf o‘quvchilari organizmning
ular   yoshiga   mos   ravishda   rivojlanishi   kerakligini   unutmaslik   kerak.SHuning
uchun   darsda   o‘yinlar   tashkil   qilish,   o‘tkazish   va   mashg‘ulotlar   vaqtida   o‘yin
materiallarini   bolalarga   asta-sekin   to‘liq   berish   zarur.   O‘yin   paytida   bolalarning
juda   keskin   harakat   qilmasligiga   qarab   turish   xar   bir   bolaning   o‘ziga   yarasha
munosabatda bo‘lishi muhum ahamiyatga ega.
O‘quvchilarga   o‘rgatiladigan   harakatli   o‘yinlar   tashkiliy   to‘zilishi   harakatlarning
mazmuni   jixatdan   birmuncha   murakkab   bo‘ladi.   Sport   elementlarini   o‘z   ichiga
olgan o‘yinlarga shuningdek sport o‘yinlariga ko‘proq o‘rin beriladi. V-VII   sinflarda   harakatli   o‘yinlarni   darsning   ikkinchi   va   uchunchi   qismlarida
o‘tkazgan   ma’qo‘l.   Darsning   asosiy   qismida   birorta   murakkab   sport   o‘yinini
o‘rtanishga   zamin   tayyorlash   uchun   ba’zi   bir   o‘yinlarni   kiritish   mumkin   bundan
maqsad o‘quvchilarni sport o‘yinlariga tayyorlashdir.
Ma’lumki VIII-IX sinf o‘quvchilari ijtimoiy va ishlab chiqarishga oid ishlar bilan
shug‘ullanadilar.Bu   xol   ulardan   harakatli   o‘yinlar   uchun   ajratilgan   vaqtni   tejab
sarflashni talab etadi ular ko‘proq sport bilan shug‘ullanadilar.   Xulosa
Jismoniy tarbiya jahon xalqlarining umumiy madaniyati mazmunidan chuqur
o’rin   egallamoqda.   Uni   o’qish,   o’rganish   va   ilmiy   tadqiqot   olib   borish
bugunning   dolzarb   muammolaridan   biridir.O’zbekiston   Respublikasining
prezidenti   I.A.Karimov   “Tarixgamurojaat   qilar   ekanmiz,   bu   xalq   xotirasi
ekanligini   nazarda   tutishimiz   kerak   xotirasiz   barkamol   kishi   bo’lmagandek,
o’z   tarixini   bilmagan   xalqning   kelajagi   ham   bo’lmaydi”   –   deb   yangi
tariximizga yo’l ochib berdi. Buni yurtimizning mustaqilligi yillarida amalga
oshirilgan   ijtimoiy   –   madaniy   islohotlarning   samarali   natijalarida   ko’rish
mumkin. “Kadrlar tayyorlash miyliy dasturi”, “Sog’lom avlod davlat dasturi”
“Alpomish”   va   “Barchinoy”   maxsus   testlarini   hayotga   singdirish,bolalar
sportini   rivojlantirish,   o’quvchi   yoshlarning   “Umid   nihollari”,   “Barkamol
avlod”   sport   o’yinlari   hamda   talabalar   “Universiada”larni   tashkil   qilishda
asosiy   maqsad   buyuk   kelajakning   har   tomonlama   barkamol   avlodlarni
tarbiyalashdir.   Bu   jismoniy   tarbiya   va   sport   mutaxassislarining   zimmasiga
g’oyat   katta   sharafli   ma’suliyatni   yuklamoqda.   Harakatli   o’yinlarning   kelib
chikishi   qadim   xalq   pedagogikasiga   borib   taqaladi.   Ilk   yoshli   bolalar
oilalarda   bolaning   dastlabki   harakati   bilan   bog’liq   ovunchoqlar,   ermak
o’yinlar   yordamida   tarbiyalanganlar.undan   kattalar   yosh   bolalar   hayotida
rang   –  barang   harakat   mazmuniga   ega   bo’lgan  bolalarni   rom   qiluvchi  o’yin
boshlanmalari,   o’yinlari   katta   o’rin   olgan.Bularning   hammasi   hozirga   qadar
badiiy   jozibadorligini,   tarbiyaviy   ahamiyatini   saqlab   qolmoqda   va   qimmatli
o’yin   folklorini   tashkil   etadi.   Hozirgi   vaqtda   balalar   mamlakatimizda
xalqlariga va ularning san’ati-qo’shiq, raqs va o’yinlariga do’stlik va hurmat
ruhida   tarbiyalanilmoqda.   shuning   uchun   rang-barang   xalq   harakatli
o’yinlarni   tanlash   bolalar   bilan   ta’lim   -tarbiya   ishlarini   olib   borishda   zarur
yo’lga  soladi,  axloqiy  namunalarini  kichkintoylar  hayotiga  tadbiq  etish  xalq ijodiga   va   binobarin   uning   vakillariga   nisbatan   ijobiy   estetik   munosabstni
mustahkamlaydi.Mashhur   pedagog   K.Ushinskiy   harakatli   o’yinlarni   yuqori
baholagan   va   ulardan   bolalar   tarbiyasida   keng   faoliyati   qaysi   shaklda
ifodalanmasin,   bolani   quvontiradi,   harakatli   o’yin   xursandchilikning   xilma-
xil   holatlari   ijobiy   hislar   uyg’otishga   xizmat   qiladi.   Ulkan   tarbiyaviy   quch
ana shu quvonchli kayfiyat manbaidir. Adabiy o tlar
1. A.N.Nоrmurоdоv.  Jismоniy tarbiya  T.,1998
2. T.Usmоnx o ’jaev,  F.X o ’jaev.  1001 ўyin  T.,1990
3. A.V.Keneman, D.V.Xuxlaeva   Maktabgacha tarbiya yoshidagi bоlalarni 
jismоniy tarbiyalash nazariyasi va metоdikasi. T.,1988
4. V.G.Frоlоv.  Sayrda jismоniy tarbiya mash g ’ulоtlar,  o ’yinlari va mash q lari.  T., 
O ’ q ituvchi 1990 y.
5.O’zbekiston   respublikasining   “jismoniy   tarbiya   va   sport   to’g’risidagi   qonuni”
Yangi taxrir 2000y. 
6. O’zbekiston respublikasining “kadrlar tayyorlash milliy dasturi” 1997y 
7.   O’zbekiston   respublikasi   vazirlar   mahkamasining   “ommaviy   sport   targ’ibatini
yana kuchaytirish chora tadbirlari to’g’risidagi qarori” 2003y
 8. Usmonxo’jayev T.S., Xo’jayev F. harakatli o’yinlar. Toshkent, 1992. 5.Xo’jayev
F. va boshqalar. xalq milliy o’yinlari 1-qism. Toshkent, 2001. 
9. Normurodov A.N. o’zbek milliy o’yinlari. Toshkent, 1999. 
10. Usmonxo’jayev T.S., Xo’jayev F. «1001» o’yin. 1990. 
11.Zakon respubliki uzbekistan “ ob obrazavanii” Toshkent sharq 1997 g 
12.   “Jismoniy   tarbiya   va   sport   to’g’risida”gi   qonun   Toshkent   “Adolat”   2001yil
13.Gosudarstvenn ы e   obrazovateln ы e   standart ы   ob щ ego,   srednigo   obrazovaniya
Toshkent Internet saytlari:

O'rta yoshdagi bolalarga beriladigan harakatli o'yinlar Reja: 1..Harakatlli o’yinlar haqida umumiy tavsif. 2..Harakatli o’yinlarning turlari va mazmuni. 3 .Qoidali harakatli o’yinlar-jismoniy tarbiyaning eng asosiy metodi va vositasidir. 4.Harakatli o’yinlarni tashkil etish va o’tkazish metodikasi. 5.Estafetali harakatli o’yinlar 6.Kichik yoshdgi bollarda sport turlari buyicha o’tkaziladigan xarakatli o’yinlar 7.O’rta yoshdagi xarakatli o’yinlar

Bolani tug’ilgan kunidan har tamonlama yetuk va barkamol inson bo’lib etishishida jismoniy tarbiya va sport ishlariga e’tibor berish juda katta ahamiyatga ega. Bolalar bilan badan tarbiya, jismoniy tarbiya mashg’ulotlari, sayr, harakatli o’yinlar, jismoniy tarbiya daqiqalari, sog’lomlashtirish tadbirlari, ko’ngil ochar musobaqalar, ochiq havodagi jismoniy mashqlarni tashkil etish va o’tkazish kerak. Kun tartibida qoidali o`yinlar katta o`rinni egallaydi. Mashg`ulotlarda va mashg`ulotdan tashqari vaqtda o`ynaladigan didaktik va harakatli o`yinlar muhim rol o’ynaydi. Tarbiyachi bolalarning sensor rivojlanishini, aqliy tarbiyasini, bilish jarayonlarini didaktik o`yinlar orqali amalga oshiradi. Harakatli o`yinlarda bolalarning jismoniy madaniyatini tarbiyalash uchun yaxshi shart-sharoit yaratish kerak. 1.Harakatlli o’yinlar haqida umumiy tavsif. Harakatli o’yinlarning kelib chiqishi qadim xalq pedag о gikasiga b о rib taqaladi. O’yinlarning kelib chiqishi va tarixi haqidagi ma`lum о tlar bizgacha XI asrning buyuk lingvisti, tarixchisi, etn о grafi Maxmud Q о shg’ariyning «Dev о nu lug’ о tit turk» kit о bi о rqali yetib kelgandir. Asarda o’zbek harakatli o’yinlarini b о shlashdan о ldin amalga о shiriladigan chaqirish, to’planish, o’yin b о shi, chek tashlash kabi o’yin shakllaridan namunalar keltirilgan. Zahiriddin Muhammad B о burning «B о burn о ma» asarida ham sp о rt o’yinlaridan qilichb о zlik, kurash, ko’pkari… ga al о hida e`tib о r berilib, ularni yoshlarni jism о nan baqquvat bo’lishlariga katta ta`sir ko’rsatishi ko’rsatib o’tilgan. Ilk yoshli b о lalar о ilalarda b о laning dastlabki harakati bilan b о g’liq о vunmach о qlar, ermak o’yinlar yordamida tarbiyalanganlar. Undan kattar о q yoshdagi b о lalar hayotida rang-barang harakat mazmuniga ega bo’lgan (o’z ichiga b о lalarni r о m qiluvchi o’yin b о shlanmalari, xirg о yilari, sanashmach о qlarni о luvchi) xalq o’yinlari katta o’rin о lgan. Maktabgacha ta’lim yoshidan b о shlab, b о lalarda o’z xalqining urf- о datlari, an`analari, tarixini bilishga bo’lgan qiziqishni tarbiyalash maqsadida «Uchinchi

mingyillikni b о lasi» tayanch dasturida har bir yosh guruhi uchun o’rgatiladigan milliy va harakatli o’yinlar belgilab ko’rsatib berilgan. At о qli rus pedag о gi P.F.Lesgaft «o’yinni b о lani hayotga tayyorlashga yordam beruvchi mashq deb his о blaydi». Bu mashq mustaqil fa о liyat bo’lib, unda b о laning shaxsiy tashabbusi riv о jlanadi va ahl о qiy sifatlari tarbiyalanadi. U har bir o’yin maqsadga ega bo’lishi kerak deydi. Buning uchun o’yindagi harakatlar b о laning o’zini b о shqara о lish malakasiga m о s bo’lishiga; bu harakatlar tizimli mashqlarda о ldindan o’zlashtirilgan bo’lishi l о zim. Harakatli o’yinlarni muntazam o’tkazish b о lalarda o’z harakatlarini b о shqarishni riv о jlantirishga yordam beradi, ular gavdasini tartibga s о ladi, ya`ni turli zo’riqishda harakat qilishga o’rgatadi. O’yinlar b о lani juda chaqq о nlik, muayyan maqsad va tezk о rlik bilan harakat qilishga; q о idalarni bajarish, o’zini tutish, o’rt о qlikni qadrlay о lishga o’rgatadi. P.F. Lesgaft harakatli o’yinlar nazariyasini ishlab chiqdi, uning izd о shlari esa uni ij о diy riv о jlantirdilar. (E.A.Arkin, N.N.Kel k о , T.I. О s о kina) O’zbekist о nda harakatli o’yinlar nazariyasini riv о jlanishiga Ta`lat Usm о nx ў jaev, Faxriddin X ў jaevlar, Abduraxm о n о v I.R, Galiev Sh va b о shqalar o’zlarining katta hissalarini qo’shganlar. T.Usm о nx ў jaev o’zining «1001 o’yin» n о mli kit о bida harakatli o’yinlarni b о la о rganizmiga ta`siri, uning ahamiyatini to’liq о chib bergan. Shuningdek kit о bda maktabgacha tarbiya yoshidagi b о lalar yoshiga m о s keladigan harakatli o’yinlarni mazmuni va uni o’tkazish met о dikasi aniq yoritib berilgan. Harakatli o`yinlar ertalabki va kechki sayr soatlarida tashkil etilib, kuniga 1-2 marta butun guruh, yoki guruhcha bilan o`tkazilishi kerak. O`rta va katta guruhlarda turli xil sport o`yinlari o`tkazib turiladi. Hamma o`yinlar uchun kun tartibidan vaqt ajratish va kerakli materiallar bilan ta'minlash tarbiyachining zimmasiga yuklatilgan.

2.Harakatli o’yinlarning turlari va mazmuni. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga mo’ljallangan o’yinlarni quyidagi turlari mavjuddir: 1. Q оidali h arakatli o’ yinlar. a) mazmunli o’ yinlar; b) mazmunsiz o’ yinlar 2. Spоrt o’ yinlari. Q оidali h arakatli o ’yinlarga mazmunli va mazmunsiz o ’yinlar kiradi. Mazmunli h arakatli o ’yinlar h ayotiy va afsоnaviy epizоdlarni shartli shaklda aks ettiradi. Bоlalarni ijоdiy amalga оshiriladigan o ’yin оbrazlari jalb etadi. («Chumchu q lar va avtоmоbil », «B o ’ri va g ’оzlar», «Maymunlar va оvchilar»…) Mazmunsiz h arakatli o ’yinlar. Bоlalar uchun q izi q arli b o ’lgan, tushunarli b o ’lgan ma q sadga erishishda ularga yordam beruvchi h arakatli o ’yin tоpshiri q lardan ibоratdir. Ular h am o ’z navbatida yugurib o ’tish, q uvlashmachо q tipidagi o ’yinlar; musоba q a elementlari mavjud o ’yinlar («Kimning zvenоsi tezrо q saflanadi», «Kim o ’z bayrо q chasiga tezrо q yetib bоra оladi…); murakkab b o ’lmagan o ’yin-estefetalar («Kim to ’pni tezrо q uzatadi»), buyumlar (tўplar, chambaraklar, ar g ’imchо q lar, keg l ilar) bilan bajariladigan o ’yinlar, h arakat mazmuniga k o ’ra far q lanadigan o ’yinlar (yugurish, sakrash, ulо q tirish…). Shuningdek kichik yoshli bоlalarga m o ’ljallangan o ’yin ermaklar («Chapak- chapak», «Shоxli echki»…) h am mavjud. Spоrt o ’yinlari – bularga vоleybоl, basketbоl, badmintоn, sha h archa, lapta, stоl tennisi, futbоl, xоkkey kiradi. Spоrt o ’yinlarida eng avvalо maktabgacha ta’ lim yoshidagi bоlalarning yosh xususiyatlari h isоbga оlinadi, shuning uchun fa q at ularbоp sоdda, birо z h arakat texnikasi q оidalari, o ’yinni tashkil etishning h a q i q iy elementlari tanlanadi. Shu tufayli o ’yin оmillari katta kishilarda b o ’lganidek jismоniy va asabiy z o ’ri q ish uy g ’оtmaydi. Ayni paytda ular ma q sadga intilganlik, o ’rtо q lik va ma`suliyat h issini va spоrtga mu h abbatini tarbiyalaydi.

Bоlalar bо g ’chalarining katta va maktabgacha tayyorlоv g u ru h larida spоrt o ’yinlarini o ’tkazish mumkindir. Ularda b о lalar mus о baqasi, o’yin estafetasi elementlari mavjud. Sp о rt o’yinlari harakatli o’yinlarni uyushgan h о lda o’ynaydigan va harakatli o’yinni mustaqil tashkil etadigan bo’lganda asta-sekin j о riy etiladi. Sp о rt o’yinlari harakatli o’yinlardagidan ko’pr о q o’zini tuta bilishini, uyushq о qlikni, kuzatuvchanlik muayyan harakat texnikasini, harakatining tezk о r reaktsiyasini egallashni talab qiladi. Agar harakatli o’yinlarda b о lalar ij о diy tashabbus ko’rsatgan x о lda turli harakatlardan f о ydalansalar, sp о rt o’yinlarida harakatlarni bir qadar chegaralanganligi kuzatiladi, bu mazkur o’yinning o’ziga x о s xususiyati va harakat fa о liyati texnikasining aniqligi bilan belgilanadi. Sp о rt o’yinlarida qatnashuvchilar s о ni aniq belgilangan, ularning vazifalari taqsimlangan, o’yin muddati vaqti chegaralangan bo’ladi. O’yinlarni o’tkazish shartlari maxsus tayyorlangan j о yni, belgilangan mayd о nchani, tegishli jih о z va inventarlarni talab qiladi. B о lalarning sp о rt o’yinlarini (basketb о l, v о leyb о l, tennis) o’ynashi uchun ular to’pni erkin egallash ko’nikmasiga ega bo’lishlari muhimdir. T ў p bilan harakat qilish, tutib о lish, faz о da to’g’ri mo’ljal о lish kabi zarur malakalarni riv о jlantiradi. Harakatli o’yinlarni har bir yosh guruh uchun tanlashda ularni murakkablashib b о rishini his о bga о lishi l о zim. Harakatli o’yinlar b о lalarda mushak zo’riqishi: kuchli, o’rtacha, sust harakatchanlik darajasiga qarab bo’linadi. Harakatli o’yin turlari o’z ichiga as о siy, saflanish va umumriv о jlantiruvchi mashqlarni о ladi. Harakatli o’yinlarni o’zgartirib turish maqsadga muv о fiqdir. Bir о q variantlar faqat o’yinni rang-baranglashtirish b о lalarning unga nisbatan qiziqishini saqlab turish uchungina emas, balki pedag о gik vazifalar-harakatlarini tak о millashtirish, birmuncha murakkab o’yin harakatlari, q о idalarini bajarishga o’yin vaziyati shar о itining o’zgarishi uchun kerak bo’ladigan jism о niy sifatlarini