DASTURIY INJINERING FANIDAN “BANK KREDIT BO’LIMI” MB NI LOYIHALASHTIRISH MAVZUSIDA BAJARGAN 32v
![Kirish
Biz axborot asrida yashamoqdamiz. Hozirgi kunda axborotni boshqarish
juda muhim tushunchaga aylanib bo’ldi. Axborot dunyosidagi eng asosiy
vazifa – uni qayta ishlashdir. Axborotni qayta ishlash esa eng murakkab
jarayonlardan biridir. Umuman olganda, ma’lumotlarni qayta ishlash
deganda, ular ustida bajariladigan amallar – saqlash, uzatish, tahrirdan
o’tkazish kabilarni tushunishimiz mumkin. Axborotlar ustida amallar
bajarish uchun ularni bir joyga to’plash muhim hisoblanadi. Axborotlar
miqdori oz bo’lmaganligi sababli bu jarayon, albatta, kompyuterlar
yordamida amalga oshirilmoqda. Axborotlarning bir joyga jamlanishi
“ma’lumotlar bazasi” tushunchasini vujudga keltirdi.
Ma’lumotlar bazasi texnologiyalarining paydo bo’lishi va rivojlanishi
tarixini tor ma’noda qarab chiqaylik. Chunki bu tushuncha tarixi
tushunchasi keng ma’noda, insoniyat ma’lumotlarni saqlaydigan va ishlov
beradigan har qanday vositalar tarixiga umumlashtiriladi.
Ma’lumotlar bazasi tarixi tor ma’noda ma’lumotlar bazalarini an’anaviy
(zamonaviy) ma’noda ko’rib chiqadi. Ushbu tushuncha paydo bo’lishiga
1955-yilda dasturlashtiriladigan yozuv uskunalari paydo bo’lgani bilan
bog’lash mumkin. Bu vaqtda dasturiy ta’minot fayllarga asoslangan
yozuvlarni qayta ishlash modelini qo’llab-quvvatlar edi. Ma’lumotlarni
saqlash uchun perfokartalardan foydalanilgan [1]. Internet tarmog’ining
ma’lumotlar bazasi 1960-yillarning o’rtalarida paydo bo’ldi. Ma’lumotlar
bazasidagi operatsiyalar terminallar yordamida interaktiv ravishda qayta
ishlandi. Keyingi muhim qadam Edgar Koddning ishi tufayli 1970-
yillarning boshlarida relyatsion ma’lumotlar modelining paydo bo’lishi
bilan bog’liq. Kodd ishi amaliy ma’lumotlar bazasi texnologiyasini
matematika va mantiq bilan chambarchas bog’lash uchun yo’l ochdi.
“Ma’lumotlar bazasi” atamasi 1960-yillarning boshlarida paydo bo’lgan,
3](/data/documents/93408b16-4259-4b90-81ab-84066c32190c/page_3.png)
![va boshqalar) ushbu saqlanadigan maydonning alohida nusxasi mavjud
bo‘ladi.
Yozuv – bu tegishli saqlanadigan maydonlar to‘plamidir. Bunday holda,
saqlangan yozuvning nusxasi saqlanadigan maydonlarning tegishli
nusxalari guruhidan iborat.
Fayl - bu bir xil turdagi saqlangan yozuvlarning barcha mavjud
nusxalari to‘plami. Oddiylik uchun har qanday berilgan fayl faqat bitta
turdagi saqlanadigan yozuvlarni o‘z ichiga olishi mumkin deb qabul
qilinadi. Ushbu soddalashtirish keyingi mulohazalarga jiddiy ta’sir
ko‘rsatmaydi. Ma’lumotlar bazasini loyihalash uchun axborot va
ma’lumotlar o‘rtasidagi farqni tushunib olish kerak.
Axborot - bu ma’lumotlarning ma’nosini ochib berish uchun qayta
ishlash natijasidir. Axborotdan qaror qabul qilish uchun asos sifatida
foydalanish mumkin. Masalan, OTM professor-o‘qituvchilari haqidagi
ma’lumotlarning qisqacha tavsifi attestatsiya organlariga OTM uchun
attestatsiyani o‘tkazish yoki o‘tkazmaslikni belgilashda foydali bo‘lgan
tushunchalarni beradi. Ushbu misoldan ko‘rinib turibdiki, ma’lumot o‘z
vaqtida va aniq ma’lumotlarni talab qiladi. Bunday ma’lumotlar to‘g‘ri
yaratilishi va ularga kirish va qayta ishlash oson bo‘lgan formatda
saqlanishi kerak. Bundan tashqari, har qanday asosiy manba kabi
ma’lumotlar muhiti ehtiyotkorlik bilan boshqarilishi kerak.
Ma’lumotlarni boshqarish - bu ma’lumotlarning to‘g‘ri yaratilishi,
saqlanishi va olinishiga qaratilgan qoidalar [6]. Ma’lumotlar muhim rol
o‘ynashini hisobga olib, ma’lumotni boshqarish har qanday biznes, davlat
idorasi, xizmat ko‘rsatish tashkiloti yoki xayriya faoliyatining asosiy
yo‘nalishi ekanligi biz to‘liq anglashimi lozim.
Ma’lumotni samarali boshqarish odatda kompyuter ma’lumotlar
bazasidan foydalanishni talab qiladi. Ma’lumotlar bazasi bu quyidagilar
to‘plamini saqlaydigan umumiy, birlashtirilgan kompyuter tuzilmasi:
8](/data/documents/93408b16-4259-4b90-81ab-84066c32190c/page_8.png)
![ Tashqi foydalanuvchi ma’lumotlari, ya’ni oxirgi foydalanuvchini
qiziqtirgan muhim faktlar;
Metadata (ma’lumotlar haqidagi ma’lumotlar [6]), ular orqali oxirgi
foydalanuvchi ma’lumotlari birlashtiriladi va boshqariladi.
Metadata ma’lumotlar xarakteristikalarini va ma’lumotlar bazasida
topilgan ma’lumotlarni bog‘laydigan munosabatlar to‘plamini tavsiflaydi.
Masalan, meta-ma’lumotlar komponenti har bir ma’lumot elementining
nomi, har bir ma’lumot elementida saqlanadigan qiymatlar turi (raqamlar,
sana yoki matn) va ma’lumotlar elementini bo‘sh qoldirish mumkinligi kabi
ma’lumotlarni saqlaydi. Metadata ma’lumotlarning qiymati va ishlatilishini
to‘ldiruvchi va kengaytiradigan ma’lumotlarni taqdim etadi. Qisqa qilib
aytsak, metadata ma’lumotlar bazasida ma’lumotlarning yanada to‘liq
tasvirini taqdim etadi.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) bu ma’lumotlar
bazasi tuzilishini boshqaruvchi va unda saqlanadigan ma’lumotlarga
kirishni boshqaradigan dasturlar to‘plami. Qaysidir ma’noda ma’lumotlar
bazasi juda yaxshi tashkillashtirilgan elektron topshirish kabinetiga
o‘xshaydi, unda kuchli dasturiy ta’minot (MBBT) kabinet tarkibini
boshqarishga yordam beradi.
Ma’lumotlar bazasining turlari. Har bir ma’lumotlar bazasi ma’lum
bir ma’lumot to‘plamini saqlaydi va ma’lum maqsadda foydalaniladi. Yillar
o‘tishi bilan, ma’lumotlar bazalaridan texnologiya va innovatsion
foydalanish rivojlanib borgan sari ma’lumotlar bazalarini tasniflashda turli
xil usullar qo‘llanilmoqda. Masalan, ma’lumotlar bazalari qo‘llab-
quvvatlanadigan foydalanuvchilar soni, ma’lumotlar joylashgan joyda,
saqlanadigan ma’lumotlar turi, ma’lumotlardan maqsadli foydalanish va
ma’lumotlar tuzilish darajasi bo‘yicha tasniflanishi mumkin.
Foydalanuvchilar soni ma’lumotlar bazasi bitta foydalanuvchi yoki ko‘p
foydalanuvchi sifatida tasniflanganligini aniqlaydi. Bitta foydalanuvchi
9](/data/documents/93408b16-4259-4b90-81ab-84066c32190c/page_9.png)
![2.2 SQL operatorlari yordamida jadvallarni
hosil qilish va jadvallarga ma’lumotlar kiritish
Bank table
CREATE TABLE [dbo] . [Banks] (
[Id] INT IDENTITY ( 1 , 1 ) NOT NULL,
[BankName] NVARCHAR ( 45 ) NOT NULL,
[BankAddres] NVARCHAR ( 255 ) NOT NULL,
[BankPhone] INT NOT NULL,
CONSTRAINT [PK_Banks] PRIMARY KEY CLUSTERED ( [Id]
ASC )
);
Part table
CREATE TABLE [dbo] . [Parts] (
[Id] INT IDENTITY ( 1 , 1 ) NOT NULL,
[Name] NVARCHAR ( 45 ) NOT NULL,
[EmplCOunt] INT NOT NULL,
[BankId] INT NULL,
CONSTRAINT [PK_Parts] PRIMARY KEY CLUSTERED ( [Id]
ASC ),
CONSTRAINT [FK_Parts_Banks_BankId] FOREIGN KEY
( [BankId] ) REFERENCES [dbo] . [Banks] ( [Id] )
);
26](/data/documents/93408b16-4259-4b90-81ab-84066c32190c/page_26.png)
![Employee table
CREATE TABLE [dbo] . [Employees] (
[Id] INT IDENTITY ( 1 , 1 ) NOT NULL,
[FirstName] NVARCHAR ( 45 ) NOT NULL,
[LastName] NVARCHAR ( 45 ) NOT NULL,
[Phone] INT NOT NULL,
[Addres] NVARCHAR ( 255 ) NOT NULL,
[Email] NVARCHAR ( 100 ) NOT NULL,
[PartId] INT NULL,
CONSTRAINT [PK_Employees] PRIMARY KEY CLUSTERED
( [Id] ASC ),
CONSTRAINT [FK_Employees_Parts_PartId] FOREIGN KEY
( [PartId] ) REFERENCES [dbo] . [Parts] ( [Id] )
);
Client table
CREATE TABLE [dbo] . [Clients] (
[Id] INT IDENTITY ( 1 , 1 ) NOT NULL,
[FirstName] NVARCHAR ( 45 ) NOT NULL,
[LastName] NVARCHAR ( 45 ) NOT NULL,
[Phone] INT NOT NULL,
[Phone2] INT NOT NULL,
[Addres] NVARCHAR ( 255 ) NOT NULL,
[Addres2] NVARCHAR ( 255 ) NOT NULL,
[CreditType] NVARCHAR ( 45 ) NOT NULL,
[CreditAmount] INT NOT NULL,
27](/data/documents/93408b16-4259-4b90-81ab-84066c32190c/page_27.png)
![[Email] NVARCHAR ( 100 ) NOT NULL,
CONSTRAINT [PK_Clients] PRIMARY KEY CLUSTERED ( [Id]
ASC )
);
ClientEmpoyee table
CREATE TABLE [dbo] . [ClientEmployee] (
Id INT NOT NULL IDENTITY ,
[ClientsId] INT NULL,
[EmployeesId] INT NULL,
CONSTRAINT [FK_ClientEmployee_Clients_ClientsId] FOREIGN
KEY ( [ClientsId] ) REFERENCES [dbo] . [Clients] ( [Id] ) ON DELETE
CASCADE ,
CONSTRAINT [FK_ClientEmployee_Employees_EmployeesId]
FOREIGN KEY ( [EmployeesId] ) REFERENCES [dbo] . [Employees] ( [Id] )
ON DELETE CASCADE ,
CONSTRAINT [PK_ClientEmployee] PRIMARY KEY ( [Id] )
);
ClientPart table
CREATE TABLE [dbo] . [ClientPart] (
Id Int not null IDENTITY ,
[ClientsId] INT NULL,
28](/data/documents/93408b16-4259-4b90-81ab-84066c32190c/page_28.png)
![[PartsId] INT NULL,
CONSTRAINT [FK_ClientPart_Clients_ClientsId] FOREIGN KEY
( [ClientsId] ) REFERENCES [dbo] . [Clients] ( [Id] ) ON DELETE
CASCADE ,
CONSTRAINT [FK_ClientPart_Parts_PartsId] FOREIGN KEY
( [PartsId] ) REFERENCES [dbo] . [Parts] ( [Id] ) ON DELETE CASCADE ,
CONSTRAINT [PK_ClientPart] PRIMARY KEY ( [Id] )
2.3 SQL operatorlari yordamida jadvallarga
yozuvlar qo’shish
1-jadval. “Bank” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv
qo’shish
INSERT INTO Bank VALUES ( 'AgroBank', 'Samarqand shahar
Beruniy kuchasi',2294514);
2-jadval. “Part” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv
qo’shish
INSERT INTO Part VALUES ( 'Kredit', 10, 2);
3-jadval. “Employee” jadvaliga INSERT operatori yordamida
yozuv qo’shish
INSERT INTO Employee VALUES ( ‘Zebiniso’, Muxsinova’,
997789626, 'Samarqand shahar Beruniy kuchasi', ‘Zebo9626@mail.ru'’,2);
29](/data/documents/93408b16-4259-4b90-81ab-84066c32190c/page_29.png)
DASTURIY INJINERING FANIDAN “BANK KREDIT BO’LIMI” MB NI LOYIHALASHTIRISH MAVZUSIDA BAJARGAN KURS ISHI 1
MUNDARIJA Kirish …………………………………………………….…….3 I. NAZARIY QISM 1.1. Malumotlar bazasi tushunchasi …..………………..…..5 1.2. “Bank kredit bo`limi” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish .. …………….….18 II. AMALIY QISM 2.1. Jadvallarning o`zaro bog`lanishi …………..……......……23 2.2. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va jadvallarga ma’lumotlar kiritish …………………………….....…26 2.3. SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shish……………………………………………………...…….29 Xulosa……………………..……………………………..…….31 Foydalanilgan adabiyotlar……………………………..………32 2
Kirish Biz axborot asrida yashamoqdamiz. Hozirgi kunda axborotni boshqarish juda muhim tushunchaga aylanib bo’ldi. Axborot dunyosidagi eng asosiy vazifa – uni qayta ishlashdir. Axborotni qayta ishlash esa eng murakkab jarayonlardan biridir. Umuman olganda, ma’lumotlarni qayta ishlash deganda, ular ustida bajariladigan amallar – saqlash, uzatish, tahrirdan o’tkazish kabilarni tushunishimiz mumkin. Axborotlar ustida amallar bajarish uchun ularni bir joyga to’plash muhim hisoblanadi. Axborotlar miqdori oz bo’lmaganligi sababli bu jarayon, albatta, kompyuterlar yordamida amalga oshirilmoqda. Axborotlarning bir joyga jamlanishi “ma’lumotlar bazasi” tushunchasini vujudga keltirdi. Ma’lumotlar bazasi texnologiyalarining paydo bo’lishi va rivojlanishi tarixini tor ma’noda qarab chiqaylik. Chunki bu tushuncha tarixi tushunchasi keng ma’noda, insoniyat ma’lumotlarni saqlaydigan va ishlov beradigan har qanday vositalar tarixiga umumlashtiriladi. Ma’lumotlar bazasi tarixi tor ma’noda ma’lumotlar bazalarini an’anaviy (zamonaviy) ma’noda ko’rib chiqadi. Ushbu tushuncha paydo bo’lishiga 1955-yilda dasturlashtiriladigan yozuv uskunalari paydo bo’lgani bilan bog’lash mumkin. Bu vaqtda dasturiy ta’minot fayllarga asoslangan yozuvlarni qayta ishlash modelini qo’llab-quvvatlar edi. Ma’lumotlarni saqlash uchun perfokartalardan foydalanilgan [1]. Internet tarmog’ining ma’lumotlar bazasi 1960-yillarning o’rtalarida paydo bo’ldi. Ma’lumotlar bazasidagi operatsiyalar terminallar yordamida interaktiv ravishda qayta ishlandi. Keyingi muhim qadam Edgar Koddning ishi tufayli 1970- yillarning boshlarida relyatsion ma’lumotlar modelining paydo bo’lishi bilan bog’liq. Kodd ishi amaliy ma’lumotlar bazasi texnologiyasini matematika va mantiq bilan chambarchas bog’lash uchun yo’l ochdi. “Ma’lumotlar bazasi” atamasi 1960-yillarning boshlarida paydo bo’lgan, 3
garchi dastlab bu tushuncha sun’iy intellekt tizimlari nuqtai nazaridan tor ma’noda tushunilgan bo’lsa-da, 1964-1965-yillarda SDC tomonidan tashkil qilingan simpoziumlarda joriy etilgan. Ushbu atama zamonaviy ma’noda faqat 70-yillarda keng qo’llanilgan. Ma’lumotlar bazasi deganda, ma’lumotlarni shunday o‘zaro bog‘langan to‘plamini tushunamizki, u mashina xotirasida saqlanib, maxsus Ma’lumotlarni bazasini boshqarish tizimi to‘ldi - rilishi, o‘zgartirilishi, takomillashtirilishi mumkin. Hech bir inson inkor qilolmaydiki , hozirgi kunda axborot texnologiyalari asrida yashayapmiz. Vaholanki , o`zimizga tegishli yoki ish faoliyatimizga tegishli ko`pgina axborotlarni elektron tarzda olib yuramiz. Qolaversa, dunyo aholisining kattagina qismi kundalik hayotda ulkan hajmdagi axborotlar maj- mui bo`lgan internet tarmog‘idan foydalanadi . Biz foydalanadigan axborot hajmi kattalashib borgan sari uni boshqarish murakkablashib boraveradi . Savol kelib chiqishi tabiiyki , qanday qilib internet tarmog‘idagi qidiruv saytlari biz qidirgan axborotni sekundlar ichida minglab muqobillari bilan birga topib beradi ? Qanday qilib normativ-huquqiy hujjatlar to`plamidan iborat elektron axborot tizimlari bizning so`rovga mos hujjatlarni bir lahzada topib beradi . Javob oddiy, bularning hammasi berilganlar bazasini bosh qa- rish tizimlari (keyingi o`rinlarda BBBT) orqali amalga oshiriladi . BBBT uchun ko`p dasturiy ta’minotlar ishlab chiqilgan, misol uchun SQL Server, Oracle, MySQL, MS Access va h.k. Bugungi dunyoda ma’lumotlar har xil va keng tarqalgan. 4
I. NAZARIY QISM 1.1 Ma’lumot bazasi tushunchasi Baza bu – ishlov berilmagan elementlar bo`lib, ularning ichiga matn, son, tasvir, audio va videolar kirishi mumkin. Masalan, matn klaviaturada kiritiladi , ovoz kompyuter mikrofoni orqali , fototasvirlar raqamli kamera, video va uning ovozi esa raqamli videokamera orqali yoziladi hamda kompiyuterning xotirasigasaqlanadi. Axborot – bu ishlov berilgan ma’lumotdir. Aniqrog ’֥ i tashkiliy , aniq, sifatli va foydali ma lumotlardir. Undan tashqari axborot ‟ hujjatlari audio ko`rinishida, tasvir va video ko`rinishda bo`lishi mumkin. Masalan, muloqot aloqasi (ya ni yozilgan ovoz) elektron xat ‟ shaklida, do`stga, oila a’zolariga ularni eshitish uchun yuborilgan bo`lishi mumkin. Yana bir misol , do`stlar raqamli kamerada olingan fotorasmni Veb sahifada ko`rishi mumkin. Veb kamerada real vaqt rejimida video konferentsiya shaklida ko`rib, gaplashish mumin bo`ladi . Kompyuterlar axborotlarni ma’lumotlar bazasi asosida ishlov beradi. Masalan, universitetning ma’lumotlar bazasi deganda, o`quv xonalari , o`quv fanlari , o`quv soatlari , o`qituvchilar va talabalar haqidagi ma’lumotlarni o`z ichiga oluvchi baza tushuniladi . Talaba darsga kelganda, bazani boshqaruvchi maxsus xodim kompьyuterga bir nechta elementlar kiritib, uni darsga kiri -shiga ruxsat beradi. Maxsus xodim undan tashqari talabaning fototasvirini kompьyuterga kiritish uchun raqamli kameradan ham foydalanadi . Bu talaba haqidagi rasm va boshqa malumotlar kompьyuterning asosiy xotira qurimasi qattiq disk (HHD)da saqlanadi . Keyin esa kompyuter yangi ishlov berilgan talaba haqidagi ma lumotni chop etish uchun printerga yuboradi. Talabaning ‟ ID raqami shaxsini tasdiqlovchi hujjati yakunlangandan keyin ma’lumotlar bazasini boshqarish dasturiy ta’minoti yordamida diskning 5