DIQQATNING NEYROFIZIOLOGIK MEXANIZMI
DIQQATNING NEYROFIZIOLOGIK MEXANIZMI Reja: I Bob. Diqqat tushunchasi va mohiyati 1.1. Diqqat tog’risida umumiy tushuncha 1.2. Diqqatning fiziologik asoslari II Bob. Diqqatning xususiyatlari 2.1. Diqqatning neyrofiziologik mexanizmlari (retikulyar tizimsi aktivasiyasi) 2.2. Jashon psixologiya fanida diqqat nazariyalari 2.3. Diqqatning pedagogik psixologiyada o’rganilishi Xulosa Foydalanilgan manbalar ro'yxati 1
1. Diqqat tog ’ risida umumiy tushuncha Diqqat inson faoliyatining barcha turlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishning va ularni samaradorligini ta ' minlovchi mushim shartlardan biridir . Kishi faoliyati qanchalik murakkab , serzashmat , davomiylik jishatdan uzoq muddatli , mas ' uliyat shissini taqozo qilsa , u diqqatga shunchalik yuksak shartlar va talablar qo ’ yadi . Inson ziyrakligi , farosatliligi , tez payqashi , sinchkovligi , dilkashligi uning turmush sharoitida , shaxslararo munosabatida mushim omil sifatida xizmat qiladi . Diqqat aqliy faoliyatning barcha turlarida ishtirok etadi , insonning xatti - sharakatlari sham uning ishtirokida sodir bo ’ ladi . Psixologiya fanida diqqatga shar xil ta ' rif beriladi , uni yoritishda psixologlar turli nazariyaga asoslanib yondashadilar . Diqqat deb ongni bir nuqtaga to ’ plab , muayyan bir ob ' ektga aktiv ( faol ) qaratilishi aytiladi ( P . I . Ivanov ). P . I . Ivanovning fikricha , biz faoliyatimiz jarayonida idrok va tasavvur qiladigan shar bir narsa , shar bir xodisa , o ’ zimiz qilgan ishimiz , o ’ y va fikrlarimiz diqqatning ob ' ekti bo ’ la oladi . N . F . Dobrinin . N . V . Kuzmina , I . V . Straxov , M . V . Gamezo , F . N . Gonobolin va boshqalarning nuqtai nazaricha , diqqatning vujudga kelishida ongning bir nuqtaga to ’ planishi ong doirasining torayishini bildiradi , go ’ yoki ong doirasi bir muncha tiqizlanadi . Bunday torayish va tiqizlanish natijasida ong doirasi yanada yorqinlashadi . Ongning eng toraygan , tiqizlangan yorqin nuqtasi diqqatning markazi ( fokusi ) deb nomlanadi . Xuddi shu markaz ( fokus ) ga tushgan idrok qilinayotgan jismlar , tasavvur obrazlari , o ’ y va fikrlar to ’ la , yorqin va aniq ifodalanadi . Jashon psixologlarining fikricha , diqqat uzluksiz ravishda , muayyan darajada aktivlik xususiyatini saqlab turadi . Bunday aktivlik , ongning biron bir ob ' ektga o ’ ynalishining kuchayishi va ma ' lum vaqt davomida diqqat yo ’ naltirilgan narsaga ongning faol ( aktiv ) qaratilishini regulirovka qilib turadi shamda mazkur sholatning saqlanishini ta ' minlaydi . Shuni aloshida ta ' kidlab o ’ tish kerakki , diqqat sezgi , idrok , xotira , tafakkur , xayol , nutq kabi aloshida psixik jarayon emas . Shuning uchun barcha psixik jarayonlarda qatnashadi, ularning mashsuldorligini oshirishga ta'sir etadi. Shu boisdan diqqat qaratilgan ob'ektlar ong to’plangan nuqtasida aniq, yaqqol aks 2
ettiriladi. Demak, diqqat-aqliy jarayonlarning sifati, mashsuldorligi va samaradorligini ta'minlovchi insonning ichki aktivligidan iboratdir. Shuningdek, u shar qanday inson faoliyatining zaruriy shartidir. Psixologiya tarixining sashifalarini varaqlasak, diqqatning kishi faoliyatidagi roliga berilgan yuksak va qimmatli muloshazalar uchraydi. Jumladan, fransuz olimi Kyuve geniallikni chidamli diqqat deb ta'riflashi, Nyutonning kashfiyot fikrini doimo shu masalaga qaratilish jarayoni deyishi, Ushinskiyning diqqat psixik shayotimizning yagona eshigi deb basho berishi bunga yorkin misol bo’la oladi. Bilish jarayonlari kechishining eng mushim xususiyati uning tanlovchanlik va yo’nalganlik bilan xarakterlanadi. Shu boisdan inson atrof-mushitning ko’plab qo’zqatuvchilari, ta'sirlari orasidan aloshida nimanidir idrok etadi, faraz qiladi, allaqaysi narsa tog’risidagina muloshaza yuritadi, xolos. Ongning bu xossasi diqqat xususiyati bilan boqliq ravishda namoyon bo’ladi. Diqqat bilish jarayonlari singari o’zining aloshida mazmuniga, muayyan mashsuliga ega emas, shuning uchun u barcha jarayonlarning jo’shqinligi, ildamligini ta'minlaydi. Demak, diqqat individning shissiy, aqliy yoki sharakatlantiruvchi faolligi darajasining oshirilishini taqozo etadigan tarzda ongning yo’naltirilganligi va biror narsaga qaratilganligidir (E.B. Pirogova). Berilgan ta'rifga binoan, ushbu yo’naltirilganlik sub'ektning eshtiyojlariga, uning faoliyati maqsadlari va vazifalariga mos keladigan ob'ektlarning tanlanganligida, ixtiyorsiz yoki ixtiyoriy tanlashda va ajratishda vujudga keladi. Diqqatning muayyan ob'ektlarga to’planishi, to’planganligi (konsentrasiyalanishi) ayni paytda boshqa jismlardan chalqishni yoki ularning vaqtincha (muvaqqat) inkor etilishini talab qiladi. Ana shu omillarga ko’ra, aks ettirish ravshanlanib boradi, tasavvurlar, muloshazalar faoliyat yakunlangunga qadar, qo’yilgan maqsadga erishguncha ongda saqlanadi. Ana shu yo’sinda diqqat faoliyatini nazorat qilib boradi va uni boshqaradi. Shuning uchun ko’pgina psixologlar (P. Ya. Galperin va uning shogirdlari) diqqatni yuksak turini bilish jarayonlari, kishining xulq-atvori kechishini boshqarish imkoniyatiga ega 3
ekanligini ta'kidlaydilar. Diqqatning biror ob'ektga yo’nalishiga ko’ra sensor (perseptiv), aqliy (intellektual), sharakatlantiruvchi (sharakat) shakllariga ajratish mumkin. Diqqat muayyan ob'ektga to’planishi ko’p jishatdan insonning shis- tuyqusi, irodaviy sifati, qiziqishi kabilarga boqliqdir. Shis-tuyqular va emosional sholatlar diqqatning ob'ekti bilan uzviy boqlangandagina uning uchun ijobiy ashamiyat kasb etadi. Shis-tuyqular, emosional sholatlar qanchalik kuchli va ko’tarinki tarzda namoyon bo’lsa, demak diqqat sham shunchalik ob'ektga mustashkam qaratiladi. Shislar, emosiyalar diqqatning sham ixtiyorsiz, sham ixtiyoriy turlarini zo’raytiradi. Insonning amaliy va aqliy faoliyati jarayonida uning ongi muayyan darajada yangi bilimlar ma'lumotlar bilan boyib borishi natijasida diqqat sham takomillashadi. Yangilikni payqash shissi odam aqliy faoliyatini faollashtiradi (aktivlashtiradi), shu bilan birga, diqqatning ob'ektga uzoqroq to’planishini ta'minlaydi. Insonning barqarorlashgan kayfiyati diqqatning kuchi va ildamligini oshiradi, tanlovchanligiga ijobiy ta'sir etadi. Stress, affekt singari emosional sholatlar diqqatga salbiy ta'sir etib, uning tashqi ta'sirlariga beriluvchan, kuchsiz qilib qo’yadi. Ana shuning oqibatida diqqat chalqiydi, bo’linadi, parishonlik namoyon bo’ladi, faoliyatdagi bir tekislik buziladi. Psixologiyada diqqatning ixtiyoriy turi, ko’pincha irodaviy deb nomlanadi. Bu, albatta, bejiz emas, chunki diqqatning muayyan ob'ektga yo’naltirilishi iroda kuchi bilan saqlab turiladi. Shatto ixtiyorsiz diqqat faoliyatida qatnashsa, u sham irodaning zo’ri bilan yo’naltirilgan ob'ektda to’planib turadi. Irodaning faoliyatni amalga oshirishda ishtirok qilishi ko’p jishatdan kishining maqsadiga intilishi, ishchanlik qobiliyati, psixologik tayyorligiga boqliq. Shu boisdan diqqatning kuchi, barqarorligi, mustashkamligi ildamligi odamning muayyan faoliyatini bajarishga moyilligi, shayligi bilan o’lchanadi. Diqqatning yuksak darajada mujassamligini ta'minlab turishda odamning faoliyatni bajarishga muvafiqlashgani mushim rol o’ynaydi. Shar qanday faoliyatni amalga oshirishning boshida qiyinchiliklar yuzaga keladi va ular kishidan irodaviy zo’r berishni talab qiladi. 4