logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. Diqqatning samaradorligiga ta’sir ko’rsatuvchi omillar

Diqqatning samaradorligiga ta’sir ko’rsatuvchi omillar

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

658.279296875 KB
Скачать
MAVZU; Diqqatning samaradorligiga ta’sir ko’rsatuvchi omillar REJA ; Kirish l-bob : Bilish jarayonlar. Diqqat tushunchasi 1.1 Diqqatning funksiyalari va turlari 1.2 Diqqatning xususiyatlari . Bo’luvchanligi ko’chuvchanligi va ko’lami ll-bob: Diqqatning fiziologik asoslari 2.1 Diqqatning shaxsda rivojlanishi va buzilishi 2.2 Diqqatning kuchi va barqarorligini ta’min etadigan shart –sharoitlar Xulosa Kurs ishida foydalanilgan adabiyotlar DIQQATNING PSIXIK FUNKSIYALARI Diqqat deb ongimizni bir nuqtaga to‘plab, ma’lum narsa va hodisalarga faol yo‘naltirilishiga sezish jarayonida, idrok qilishda, xotira, xayol va tafakkur jarayonlarida har doim ishtirok etadi. Demak, diqqat barcha aks ettirish jarayonlarimizning doimiy yo‘ldoshidir. Diqqat inson faoliyatining barcha turlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishni va ulaming samaradorligini ta ’minlovchi muhim shartlardan biridir. Kishi faoliyati qanchalik murakkab, serzahmat, davomiylik jihatdan uzoq muddatli, mas’uliyat hissini taqozo qilsa, u diqqatga shunchalik yuksak hartlar va talablar qo‘yadi. Inson ziyrakligi, farosatliligi, tez payqashi, sinchkovligi, dilkashligi uning tur- Ixtiyoriy diqqat - ongning oldindan belgilangan maqsadga muvofiq irodaviy va asabiy faollik ko'rsatgan holda muayyan obyektga yo'nalishi va unga to‘planishdan iborat diqqat turi. Ixtiyoriydan keyingi diqqat - diqqatning muayyan obyektga, avvalo, ixtiyoriy ravishda qaratilib,so‘ngra uning ahamiyati tushunilgan sari o‘z-o‘zidan qaratilib boriladigan (avtomatlashgan) diqqat turi. Ushbu tushuncha psixologiya faniga N.F. Dobrinin tomonidan kiritilgan. Diqqat chalg‘ishi - ma’lum bir faoliyat jarayonida diqqatning bir obyektdan boshqa bir obyektga ixtiyorsiz ravishda o‘tib turishidan iborat salbiy xususiyati. Diqqatning hajmi - diqqatning bir vaqtning o‘zida qamrab olishi mumkin boigan mustaqil obyektlar miqdori bilan belgilanadigan xususiyati. Diqqatning hajmi eksperimental sharoitda 2-6 mustaqil obyektga tengdir. Diqqatning obyektlari o‘rtasida qanchalik yaqin bogianishlar mavjud bo‘lsa, uning hajmi shunchalik keng boiadi va aksincha. Diqqat obyekti - ongimiz atrofdagilardan ajratib olgan holda yo‘naltirilgan va faol to'plangan narsa yoki hodisa. Diqqat obyekti faqat obyektiv narsalar emas, balki subyektiv hodisalar, o‘z histuyg'ularimiz, fikrlarimiz, xayol yoki xotira tasavvurlarimiz va boshqa shu kabilar ham boiishi mumkin. Ixtiyorsiz diqqat - ongimizning oldindan belgilangan maqsadsiz ravishda muayyan obyektga yo‘naltirilishi va unga to‘planishidan iborat diqqat turi. Ixtiyorsiz diqqat obyektlari narsa va hodisalaming odatdan tashqari holati, belgisi, sifati va boshqalardir. mush sharoitida, shaxslararo munosabatida muhim omil sifatida xizmat qiladi. Diqqat aqliy faoliyatning barcha turlarida ishtirok etadi, insonning xatti-harakatlari ham uning ishtirokida sodir bo‘ladi. Psixologiya fanida diqqatga har xil ta’rif beriladi, uni yoritishda psixologlar turli nazariyaga asoslanib yondashadilar. Diqqat deb ongni bir nuqtaga to‘plab, muayyan bir obyektga aktiv (faol) qaratilishiga aytiladi (P.I.Ivanov). P.I.Ivanovning fikricha, biz faoliyatimiz jarayonida idrok va tasawur qiladigan har bir narsa, har bir hodisa, o‘zimiz qilgan ishimiz, o‘y va fikrlarimiz diqqatning obyekti bo‘la oladi. Diqqatsizlik - diqqatni obyektga yo‘naltira va to‘play olmaslik, atrofdagi kishilarga nisbatan diqqatsizlik yoki iltifotsizlikdan iborat salbiy xarakter xislati. Diqqatning o‘zgarib turishi - idrok, xotira, tasawur yoki tafakkur jarayonida diqqatning ma’lum vaqt ichida dam kuchayib, dam susayib turishidan iborat qonuniyat; diqqat ba’zan daqiqaga 25-30 marta ham o‘zgaradi. Diqqatning o‘rtacha o‘zgarishi tebranish chastotasi 2-3 sekundga tengdir. Ko‘ruv diqqati - narsa va hodisalami ko‘ruv organi orqali idrok qilish, esga tushirish munosabati bilan namoyon bo‘ladigan diqqat turi. Ikkinchi tartibli ixtiyoriy diqqat - ongimizni muayyan obyektga ixtiyorsiz ravishda yo‘naltirilsa-da, uning ustiga ma’lum vaqt barqaror holda, to‘planib turishidan iborat ixtiyoriy diqqat turi; diqqat to‘plangan obyektining mazmuniga qarab ixtiyorsiz diqqatning ixtiyoriy diqqatga aylanishi. Ichki diqqat - ongimizning o‘z subyektiv taassurotlarimiz, his tuyg‘ularimiz va intilishlarimizga qaratilishidan iborat diqqat turi. Tashqi diqqat - ongimizning obyektiv voqelikdagi narsa va hodisalarga, ulaming ayrim belgi va xususiyatlariga yo‘naltirilishi, ularda faol to‘planadigan diqqat turi. Bedor holat - bosh miya yarim sharlaridagi tegishli nerv markazlarining qo‘zg‘alishi bilan belgilanadigan uyqudan tashqaridagi holat, ongli holat. Shaxs bedor holatidagina ma’lum bir faoliyat turini amalga oshira oladi. Qo‘zg‘alish markazi - markaziy asab tizimining qo‘zg‘alish jarayoni ro‘y bergan uchastkasidir. Diqqat depressiyasi (lot. deprezyu - pasayish) - turli tashqi va ichki omillarga ko‘ra obyektda to‘planish va mustahkamlanishning kuchsizlanishi va buzilishi. Paradoks fazasi - kuchli qo‘zg‘atuvchiiarga qaraganda kuchsiz qo‘zg‘atuvchilaming kuchli reaksiyasini vujudga keltirishi (patologik holatlar nazarda tutiladi). Oriyentirovka refleksining elektrofiziologik simptomlarining barqarorlashuvi - ixtiyoriy diqqat buzilganda maqsadga muvofiq topshiriq berish va oqilona instruksiya yoki ustanovka berish hamda vaziyatga qarab uni o‘zlashtirish orqali insonda oriyentirovka refleksini qaytadan tiklashdan iborat korreksion faoliyat. Diqqat korreksiyasi (lot. tuzatish) - insonda diqqat patologik holatga (buzilishga) uchraganda maxsus usul va uslublardan foydalanib tuzatishdan iboratdir. Fiziologik diqqat ruhiy jarayonlar bilan birga nerv markazlari orqali ishlaydi. Vizual eshituv va boshqa his tuyg’ular, idrok, shuningdek harakat kabilar orqali fiziologik diqqat miya yarim sharlari po‘stlog‘ida muayyan qismlarining faoliyati bilan bog‘liq, biroq uni amalga oshirish uchun hech qanday maxsus nerv markazi mavjud emas. Ruhiy holatlaming aniq markaziy qismi bo‘lmasa-da ko‘rish qobiliyati eshitish qobiliyatiga nisbatan bosh miyaning boshqa qismlari bilan bog‘liq, huddi shu kabi oyoq va qo‘l harakatlari ham gapirish qobiliyatiga nisbatan bosh miyaning boshqa burchagida joylashgan. Oliy asab faoliyatini o‘rganishda bosh miya po‘stlog‘ining turli sohalarida nerv markazlari hech qachon bir vaqtning o‘zida bir xil qo‘zg‘algan yoki cheklangan holda bo‘lmaydi. Agar biz u yoki boshqa faoliyat bilan bog‘liq miya qobig‘idagi fiziologik jarayonlarni nazorat qilishimiz mumkin bo‘lganida, unda biz har vaqtda bosh miyaning u yoki bu qismidagi doimiy optimal bo‘lgan va boshqa qismlari esa kuchsizlangan holatda bo‘lgan jarayonni kuzatgan bo‘lardik. “Agar bosh suyagi qopqoq bilan miya yarim sharlarini ko‘rish mumkin bo‘lganda, insonni fikrlayotgan vaqtida uning miya yarim sharlaridagi doimiy shakli va nihoyatda tartibsizligi, hajmining o‘zgaruvchanligi harakatlarini kuzatgan bo‘lardik” (Pavlov). Miyaning burchak qismlarida farqlashni hosil qiluvchi yangi reflektorlar osongina hosil bo‘ladi, bu ruhiy holatdagi aniqlik va muvaffaqiyatlilikni anglatadi. Maksimal qo‘zgalishdagi miya yarimsharlarining qismi ijodiy qism hisoblanadi. Ular doimo olingan holatlarga qarab miya bo‘ylab harakat qilishadi shu sabab, ular doimo, hajm o‘zgarishiga ko‘ra, asosan miyaning sust bo‘lgan qismlarida harakat qiladi. Diqqat fiziologik mexanizmlami tushuntirishda ilgari surilgan tamoyil mashhur Uxtomskiyning dominantlik tamoyilidir. Fiziologik miqtayi nazardan , diqqat — bosh miya nerv faoliyatining aniq vaqtdagi aniq optimal qo ' zg ' aluvchanligi holatidagi qismi bo ' lib qolgan qismlari esa past darajadagi qo’zg’aluvchanlikdir Zamonaviy ilmiy ma’lumotlarga ko‘ra miya va boshqa miya tuzilmalarida hayotni tiklash jarayonida diqqatning ahamiyati juda katta. Diqqatning tanlovchanligi. Ongimizda ayni bir vaqt mobaynida qancha axborot almashiladi? Diqqat bizning ongimizni yoritkich nurlariga o‘xshab ketadi va ong atrofdagi ma’lum bir cheklangan jismlarga o‘z diqqatini qaratadi. Inson jismlami to‘xtovsiz qabul qilishi jarayonida, birinchi idrok qilingan holat boshqalarga almashib ketaveradi. Olimlaming hisob-kitoblariga qaraganda, insonning beshta sezgisi sekundiga 11.000.000 bit axborotni ongli ravishda qabul qilar ekan va bu jarayon haqida Vilson 2002-yilda ma’lumot bergan. Ongning behush holatida 10.999.960 bit axborotdan foydalanar ekanmiz. Bunga misol, siz biror-bir gapni o‘qib turib oyoqlaringizga poyabzalni kiya olmaysiz. Diqqatiningizni Neker kubga qarating va bu rasmni siz turlicha idrok qila olasiz. Misol qilib, doiralami olsak, biz ulami turli holatda idrok qilishimiz mumkin. Ulaming ichidan bir nechtasi bir xil bo‘lishi mumkin, biroq bizning diqqatimiz ularga birin-ketin qaratiladi Siz bu tekstni o‘qishni boshlaganda, oyoq kiyimingizni siqayotganini yoki bumingiz ko‘rish chizig‘ida turganini tushunmagansiz. Hozir esa e’tiboringizni qaratganingizda, oyoqlaringizni og‘riyotganini va bumingiz ko‘z oldingizda turganini sezasiz. Tekstga e’tiboringizni jam qilib siz periferik ko‘rinishda kelayotgan ma’lumotni inkor etasiz. Ammo buni o‘zgartirish mumkin. X ga diqqat bilan qarab e’tiboringizni kitob yonida nima turganiga qarating (kitob chetlari, stol usti va boshqalar). Diqqat tanlovchanligiga yana bir misol, ko‘p tovushlar orasidan faqat bir ovozni eshita olish qobiliyati. Tasawur qiling, siz naushnik orqali ham chap, ham o‘ng qulog‘igingiz bilan bir vaqtning o‘zida ikki xil odamning suhbatini eshitmoqdasiz. Sizdan chap qulog‘ingiz orqali nimani eshitganingiz so‘raldi. Siz chap qulog‘izdagi gaplarga e’tibor berganingizda o‘ng qulog‘ingizda eshitilayotgan gaplami idrok qilmaysiz. Biroz vaqtdan so‘ng sizdan o‘ng qulog‘ingizda qaysi tilda gapirishganini so‘ralsa bilolmay qolasiz (lekin suhbatdoshingizning jinsi va ovoz balandligini eslab qolgan bo‘lasiz). Agar biz ongli ravishda biron nimaga diqqatimizni qaratsak faqat aynan o‘sha narsa bilan band bo‘lar ekanmiz. Diqqatning tanlovchanligi - bu bizning ongimizda idrok qila oladigan cheklangan obyekt va hodisalaming ayn i vaqtda jamlanganligidir. Bizni o‘rab turgan ko‘p sonli vizual qo‘zg‘atuvchilardan tahlil uchun biz faqatgina ayrim qo‘zg‘atuvchilami tanlaymiz. Ultrik Neysser va Robert Beklen (Neisser and Beclen, 1979) hamda Deniel Chervone (Cervone, 1983) buni o‘z tadqiqotlarida ko‘rsatib berishgan. Tadqiqot shundan iborat bo‘lganki, unda sinaluvchilarga 1 daqiqali video ko‘rsatilgan. Videoda 3 ta qora ko‘ylakdagi basketbol o‘yinchilari orqa qatorda esa 3 ta oq qo‘ylakli o‘yinchilar basketbol o‘ynayotganlari tasvirlangan. Sinaluvchilarga berilgan topshiriqqa ko‘ra qora ko‘ylakli o‘yinchilar koptokni bir-biriga uzatgan paytlarida sinaluvchilar tadqiqot tugmachasini bosishlari kerak edi. Shu bilan birga klip davomida basketbol o‘yinchilari o‘ynayotgan paytda orada o‘yinchilar o‘rtasidan soyabonli bir ayol o‘tib ketadi. Sinaluvchilarning aksariyati berilgan topshiriqqa ko‘ra qora ko‘ylakli ishtirokchilami shunchalik diqqat bilan kuzatishganki, ayolni ko'rmay qolishgan. Video sinaluvchilarga qaytadan ko‘rsatilib, soyabonli ayol o‘yinchilar orasidan o‘tganligi aytilganda sinaluvchilar o‘zlari ayolni ko‘rmay qolganliklaridan hayratda qolishgan . Diqqatning rivojlanishi va buzilishi Insonning barcha a’zolari va mexanizmlarining yuqori ish qobiliyatini ta’minlashida diqqatning kerakli saqlanish va rivojlanish shartlari: - kun tartibini to‘g‘ri taqsimlash, to‘liq ovqatlanish va dam olish; - ichki a’zolaming kasallanishiga, ko‘rish va eshitish qobiliyatining buzilishiga qarshi davolanish va ko‘rikda bo‘lish; - kunlik ishlash qobiliyatining maromi; - aqliy va jismoniy mashqlar almashinuvi - qulay ish sharoitini yaratish. Tashqi kuchli ta’sir qiluvchi holatlami mavjud qilmaslik - tinchlikni ta’minlovchi (diqqatni jam qilsa bo‘ladigan holat): - gigiyenik talabga javob beradigan ishning ta’minlanishi; - maqbul jismoniy omil (e’tibomi tortmaydigan holat, ortiqcha harakatlar me’yori); - odat bo‘lib qolgan ish shart-sharoiti; - muvafFaqiyat sari aniq maqsadlami aniqlash. Diqqatning buzilishi natijasida maqsadga qaratilganlikning salbiy o‘zgarishini tanlash va barqaror psixologik faoliyat normal miya faoliyatining buzilishi yoki charchash holatida ko‘rinadi. Diqqatning buzilishi bir necha ko‘rinishlarga bo‘linadi. Diqqatning buzilishi turli darajalardagi uzviy mag‘lubiyatlarda hosil bo‘ladi. Asosiy yo‘sinda miyaning peshana va boshqa qismlarida hamda oddiy charchash holatlarida diqqatning buzilishi 3 turga bo‘linadi: I tur. Diqqatning tarqoqligi - boshqarib bo‘lmaydigan o‘zgaruvchan va kuchsiz diqqat-e’tibor bilan xarakterlanadi. Ushbu tip maktabgacha bo‘lgan bolalarda hamda holsizlik tufayli va charchoqqa chalingan kattalarda ham uchraydi. II tur. E’tiborsizlik - boshqa fikrlarga diqqatning qaratilishi va intensivligi murakkablashgan o‘zgaruvchan diqqat bilan xarakterlanadi. Ushbu tipga miyasiga bir fikr o‘mashib qolgan shaxslar mansub. Diqqatning buzilishining korinishlar Chalg’ish Fikr tarqoqlik Diqqat ko’lamining torayishiHaddan tashqari katchanlik Harakatsizlik (Inertlik ) III tur. Parishonxotirlik - diqqatning jamlanganligi va qiyinchilik bilan almashishi sezilarli darajada murakkabligi bilan tavsiflanadi. Ushbu tipga nerv tizimi kuchsiz va e’tiborsizligi vaqtivaqti bilan yoki doimiy namoyon bo‘luvchilar kiradi. Bunday holat ma’lum muddat holdan toygan va parishonxotir bo‘lib qolgan sog‘lom odamlarda ham to o‘z holati tiklanguniga qadar sodir bo‘lshi mumkin . Klinik ko‘rmishi ko‘pincha keksa yoshdagi miya terosklerosga uchragan shaxslarda miyada kislorodning kamayishi natijasida uchraydi. Diqqatsizlikning bunday turi “Keksalikka bo‘lgan diqqatsizlik” deb ham ataladi. Diqqatning buzilishi ham kasallik alomati bo‘lishi mumkin. Kasallikka olib boruvchi turli p sixik yoki somatik buzilishlar natijasida diqqatning buzilishini ham kasallikni alomati hisoblanadi Di qq atning salbiy ji h atlaridan biri parishonxotirlikdir. Parishonxotirlik diqqatni uzoq vaqt davomida biron ishga layoqatsizlikda diqqatning osongina va tez- tez bo’linib turishida namoyon bo’lishi mumkin. Parishonxotirlikning bu ko’rinishi ko’pincha ish qobiliyati susayib ketishining va xulq-atvordagi uyushmaganlikning sabablaridan biri hisoblanadi. Parishonxotirlikning sabablari har xildir. Parishonxotirlik shaxsning barqaror xislati sifatida ixtiyoriy diqqatning sustligi ko’rsatkichi hisoblanadi va noto’g’ri tarbiya natijasi(bolaning erkalatib yuborilishi, jazolanmasdan qolishi, taassurotlarning har xilligiga odatlanish va boshqalar) bo’lishi mumkin. Bu xildagi parishonxotirlikka qarshi avvalo shaxsda irodaviy sifatlarni shakllantirish yo’li bilan kurash olib borish kerak. Parishonxotirlikni bola salomatligining yaxshi emasligi, nerv tizimining umuman buzilganligi bilan izo h lash mumkin. Parishonxotirlik haddan tashqari hissiy hayajonlanish, yoxud charchash oqibati sifatida qisqa muddatli bo’lishi ham mumkin. So’nggi holatda u ko’pincha o’qish kuni va qaftasining oxirida namoyon bo’ladi. Pedagogik ish tajribasida diqqatni tarbiyalash maqsadida parishonxotirlikning barcha sabablari va xususiyatlari inobatga olinishi shart. Qachonki, kishi ishga berilib ketib o’z xayollari, kechinmalari bilan bo’lib, mashg’ul bo’lgan ishidan boshqa hech narsani ko’rmayotgan va eshitmayotgan hollarda ham "parishonxotirlik" haqida so’z yuritiladi. U masalan tevarak- atrofdagilarga e'tibor bermaydi, o’ziga q aratilgan savollarga parvo q ilmaydi. Bunday "parishonxotirlik" di qq atning yor q in ifodalagan h oldagi tanlanganligidan, uning be h ad jamlanganligi va jadalligidan h osil bo’ladi. Diqqatni eng ko’p darajada jamlanganligi yuqorida qayd qilib o’tilganidek, faoliyatda muvaffaqiyat qozonishning muhim sharti bo’lib hisoblanadi. Lekin diqqatning faqat bir ob'ektga qaratilganligi uning taqsimlanishi va ko’chirilishida qiyinchiliklar tug’dirishi mumkin. Bu xildagi parishonxotirlik kundalik hayotda amaliy faoliyatda kishining tevarak-atrofdagi olam bilan munosabatini mushkullashtirib qo’yadi va shuning uchun ham unga diqqatning nuqsoni sifatida qaraladi. Maktab hayotidagi parishonxotirlik "qoidaga sig’maydigan" deb atalmish xatolarda dars paytida o’quvchida tegishli maktab anjomlari yo’qligining ma'lum bo’lishida, o’quvchining dars jarayoniga yetarlicha jalb etilmaganligida va shu kabi boshqa hollarda namoyon bo’ladi. Bolalarda, ayniqsa, kichik yoshdagi bolalarda parishonxotirlik juda ko’p uchraydi. Diqqatning parishonxotirlikdan tashqari boshqa xildagi buzilishlari ham borligi e'tirof etiladi. Diqqatning haddan tashqari harakatchanligi bir ob'ektdan va faoliyat turidan boshqalariga doimiy ravishda o’tib turishi, yoki aksincha harakatsizligi, diqqatning sust harakat qilishi, uning tor doiradagi tasavvurlar va fikrlarga patologik tarzda qayd etilishi shular jumlasiga kiradi. Diqqatning bu xildagi buzilishlari miyaning ba'zi bir organik kasalliklari eng avvalo uning peshona qismidagi kasalliklari yuz bergan paytlarda kuzatiladi. Di qq atning fazilatlari bilan bir q atorda uning buzilishi va nuqsonlari bo’lishi mumkinligini psixologik jihatdan asoslangan tarzda hisobga olish diqqatni o’zida aks ettiradigan bilish jarayonlarini tadqiq etishning zarur shartidir. Ayrim ruhiy kasallik holatlarida diqqatning inertligi (sustligi) yoki mutlaqo harakatsizligi, qandaydir biron ob'ekt ustida to’xtab qolish holatlarini kuzatish mumkin. Bola hayotining bir oylik davrlarida uning uchun faqat ixtiyorsiz diqqat xos bo’ladi. Bu davrda bola dastavval tashqi qo’zg’atuvchilardan, ularning keskin o’zgarishlaridan ta'sirlanadi. Masalan, to’satdan paydo bo’ladigan qattiq ovozlardan harakatning o’zgarishidan va boshqa narsalardan ta'sirlanadi. Ixtiyoriy diqqatning alomatlari odatda bola yoshiga to’lgandan so’ng yoki ikki yoshga qadam qo’ygan davrda paydo bo’la boshlaydi. Ixtiyoriy diqqat tarbiya jarayonida yuzaga keladi, bolaning atrofidagi odamlar nima qilish lozimligini asta-sekin o’rgatadilar. Bolalar o’z diqqatlarini rivojlantirishda ulardan talab qilinayotgan harakatlarni bajarishga o’zlarining bevosita mayllaridan voz kechishlariga to’g’ri keladi. Bolada, albatta juda sodda go’daklik shakli bo’lsa h am onglilik namoyon bo’ladi. Bolani ozodalikka, tartiblilikka, ma'lum intizomlilikka, jamoat qoidalariga rioya hilishga o’rgatar ekanmiz, buning bilan biz bolada ixtiyoriy diqqatni rivojlantiramiz. Bog’cha yoshidagi davrda bolaning ixtiyoriy diqqatini rivojlantirish uchun o’yin katta ahamiyatga egadir. Bog’cha yoshidagi bolalar diqqati juda barqaror bo’ladi. Mashq qilish usuli bilan o’z diqqatini to’plash qobiliyati asta-sekin rivojlanadi. O’quv jarayonida ixtiyoriy diqqatni tarbiyalash alohida ahamiyatga egadir. Maktab mashg’ulotlarini intizomlashtiruvchi ta'siri, dars davomida sinfda o’tirish, o’quvchilarning so’zlarini eshitish zaruriyati, chalg’imaslik bularning hammasi ixtiyoriy diqqatni tarbiyalashda katta rol o’ynaydi. har turli ta'lim ishlari maktabdagi o’quv mashg’uloti ustida ongning yo’nalganligi va to’planganligini saqlab turishni talab qiladi. Bolalarning hissiyotlari ko’pincha kuchli bo’ladi. Shuning uchun ularning diqqatlari qisqa vaqt ichida davom etsa ham kuchli bo’ladi. Maktab yoshidagi bolalarning h issiyotlari ancha bar q aror bo’la boshlaydi. Shuning uchun pedagog o’ q ish materialini h issiy momentlar bilan boyitar ekan, buning bilan di qq atning bar q arorligi va kuchini sa q lab turilishiga yordam beradi. Biror narsaga qiziqib kelgan maktab yoshidagi o’quvchi uzoq vaqt diqqatli bo’lishi mumkin. Ammo kattalarning nazorati pasayib qolsa, u zarur vazifani bajarishdan chalg’ib boshqa narsaga kirishib ketishi mumkin. Masalan: adabiyotni o’rganayotgan o’quvchi kino yoki biror o’qigan asari haqida xayol surib ketishi mumkin. Ayrim bolalar jismoniy mehnat darslarida diqqat bilan o’tirsalar boshqalari aqliy mehnatda kuchli diqqat bilan o’tiradilar. O’zi yoqtirgan darslarda kuchli diqqat bilan o’tirgan o’quvchilar boshqa darslarda o’qituvchilarni ancha tashvishga solib qo’yishlari mumkin. O’quvchilarning o’quv predmetiga munosabati, unga diqqat bilan qarash ko’p jihatdan darsda o’quvchining o’quv materialini jonli, emosional, qiziqarli, tushunarli, shu bilan birga to’liq va chuqur o’qita bilishga bog’liq. Bu talablarga rioya qilmaslik darsda o’quvchilarning parishonligiga yoki ikkinchi darajali qiziqishlarning paydo bo’lishiga olib keladi. O’smirlarda chuqur, barqaror qiziqishni tarbiyalash, o’qitishning mazmunini jiddiy o’ylab ko’rilganligi ularda diqqatni tarbiyalashning zaruriy sharti hisoblanadi. Bu shart-sharoitlarga rioya qilinsa, o’smir diqqatini boshqarishga halal beradigan ba'zi impulsiv (ixtiyorsiz) harakatlarga qaramay, o’z diqqatini ixtiyoriy ravishda boshqarish va to’xtab turish mumkinligini tezda egallab oladi. U o’zi uchun qiziqarsiz va qiyin ishni diqqat bilan bajarish zarur bo’lsa, o’zini bu ishga majbur eta oladi. Masalan, hamma predmetlardan beriladigan vazifalarga nisbatan o’smirlarda kichik maktab yoshidagi bolaga qaraganda diqqatning tashqi ifodasi ham o’zgaradi. Agar kichik yoshdagi maktab o’quvchining yuz ifodasi va gavda holati uning qanchalik diqqatliligini aniq belgilab bersa, o’smir esa o’zining diqqatsizligini yashira oladi. Faqat o’qituvchining kuzatuvchanligi orqali buni aniqlashi mumkin. Diqqatning kuchi va barqarorligi Diqqatning kuchi va barqarorligi deb , odam o’z diqqatini biror narsa yoki hodisaga uzoq muddat davomida muttasil qaratib tura olishiga aytiladi. Di qq atning kuchi va bar q arorligi inson h ayotida juda katta a h amiyatga ega. Chunki diqqatni ma'lum muddat biror narsaga muttasil, ya'ni uzluksiz tarzda qaratib odam ishlay ham olmaydi, o’qiy ham olmaydi va hatto o’ynay ham olmaydi. Diqqatning kuchli va barqaror bo’lishi bir qancha sabablarga bog’liqdir. Birinchidan, diqqatimiz qaratilgan narsaning xususiyatlari, biz uchun bo’lgan ahamiyatiga, ikkinchidan diqqatimiz qaratilgan narsa bilan amalga oshiriladigan faoliyatlarimizga, uchinchidan nerv sistemasining ayrim xususiyatlariga bog’lidir. Bularning h ammasi ob'ektiv, ya'ni bizning irodamiz bilan bo g’ li q bo’lmagan sabablardir. Diqqatning kuchi va barqarorligi albatta sub'ektiv, ya'ni odamning ayni chog’dagi holati bilan ham bog’liq. Masalan, ayni chog’da betobroq bo’lib turgan odamning yoki boshiga bir og’ir tashvish tushgan odamning diqqati kuchli va barqaror bo’la olmaydi. Odamlar o’z di qq atlarining ko’lami ji h atidan h am bir-birlaridan far q q iladilar. Ayrim odamlar diqqatining ko’lami keng bo’lsa, boshqa bir odamlar diqqatining ko’lami torroq bo’ladi. Diqqatning ko’lami ayni bir vaqtda odamning idrokiga sig’ishi mumkin bo’lgan narsalar miqdori bilan belgilanadi. Boshqacharoq qilib aytganda, idrok qilish jarayonida diqqatimiz qaratilgan narsalardan qanchasini ongimizga sig’dira olishimiz diqqatning ko’lamini tashkil etadi. Di qq at ko’lamini tajriba yo’li bilan ani q lash q iyin emas. Buning uchun diqqatning ko’lamini aniqlayotgan odamga ayni bir vaqtning o’zida bir necha o’zaro bog’lanmagan harflarni, raqamlarni va turli geometrik shakllarni ko’rsatish yo’li bilan aniqlash mumkin. Bunda odam ko’rsatilayotgan narsalardan ayni vaqtda qanchalik ko’pini birdaniga idrok eta olsa, uning diqqati shunchalik keng bo’ladi. Diqqatning ko’lami odatda taxistoskop degan maxsus asbob bilan aniqlanadi. Bu asbob yordamida ayni bir vaqtning o’zida idrok ettiriladigan narsalar juda tez ko’rsatiladi. Bunda odam o’z diqqati doirasiga qancha narsa sig’dira olsa, ana shunga qarab diqqatning keng yoki torligi aniqlanadi. O’tkazilgan tajribalarning ko’rsatishicha, katta yoshli odamlarda o’z diqqat doiralariga ayni bir vaqtda 3 tadan 6 tagacha bir-biri bilan bog’liq bo’lmagan narsalarni sig’dira oladilar. Diqqat ko’lamining keng bo’lishi odam idrok qilayotgan narsalarini atroflicha va chuqur aks ettirishi, binobarin bilish jarayonning sifatli bo’lishi uchun juda katta ahamiyatga egadir. Odamning diqqati bir vaqtda faqat bitta narsagagina emas, balki ikkita yoki uchta narsaga ham birdaniga qaratilishi mumkin. Ana shunday paytlarda diqqatning bo’linishi talab qilinadi Xuloosa Odamga h ar bir da q i q ada atrof-mu h itdan juda ko’p narsa va h odisalar ta'sir etib turadi. Lekin odamga ta'sir etayotgan bu narsa va h odisalarning h ammasi bir xil ani q likda aks ettirilmaydi. Ulardan ayrimlari aniq yaqqol aks ettirilsa, boshqa birlari shunchaki juda xira aks ettiriladi, yoki umuman aks ettirilmaydi. Bu esa ana shu odamga ta'sir etayotgan narsalarga diqqatning qay darajada qaratilishiga bog’liqdir. Demak, di qq atimiz q aratilgan narsa va h odisalar ani q va to’la aks ettiriladi. Di qq at tushunchasiga olimlar tomonidan bir q ator ta'riflar keltirilganligini ta'idlash mumkin. P.I.Ivanov tomonidan di qq at deb- ongni bir nu q taga to’plab muayyan bir ob'ektga aktiv q aratilishga aytiladi. , K.D.Ushinskiyning "diqqat ruhiy hayotimizning shunday yagona eshigidirki, ongimizga kiradigan narsalarning barchasi shu eshik orqali o’tib kiradi" degan fikrlari uning ahamiyatini bildiradi. haqiqatdan ham diqqat eshigidan tashqarida qolgan narsa ongimizga yetib bormaydi. Diqqat psixik faoliyatning yo’naltirilishi va shaxs uchun ma'lum ahamiyatga ega bo’lgan ob'ekt ustida to’planishidan iborat bilish jarayonidir. Yo’naltirish deganda psixik faoliyatning tanlovchanlik tabiati, ob'ektni ixtiyoriy va beixtiyoriy tanlash tushuniladi. O’quvchi maktabda o’qituvchi gapirayotgan gaplarni eshitib o’tirganda mana shu eshitib o’tirish faoliyatini ongli ravishda tanlab olgan, uning diqqati ongli ravishda qo’zg’algan shu maqsadga bo’ysundirilgan bo’ladi. O’quvchining biror boshqa narsaga chalg’imasdan o’quv materialining mazmuniga zehn qo’yib o’tirishida uning psixik faoliyatining yo’nalishi ifodalanadi. Psixik faoliyatning yo’naltirilishi deganda ana shu tanlashgina tushunilib qolmay, balki ana shu tanlanganni saqlash va qo’llab-quvvatlash tushuniladi. Diqqatning bilish jarayoni uchun ahamiyatini alohida ta'kidlab o’tish lozimdir. Diqqat sezish jarayonida, idrok qilishda, xotira, xayol va tafakkur jarayonlarida har doim ishtirok etadi. Diqqat barcha aks ettirish jarayonlarimizning doimiy yo’ldoshidir. Diqqat barcha psixik jarayonlarimizda qatnashsa ham, lekin diqqatning o’zi hech narsani aks ettirmaydi. Odam biror narsaga zo’r diqqat bilan kirishgan paytida uning tashqi qiyofasida ayrim o’zgarishlar ko’zga tashlanadi. Demak, diqqat odatda o’zining sirtqi ya'ni tashqi alomatlariga egadir. Birinchidan , diqqat qaratilgan narsani yaxshi idrok qilish uchun unga muvofiqlashishga urinishdan iborat harakatlar (tikilib qarash, quloq solish) qilinadi. Ikkinchidan, ortiqcha harakatlar to’xtaydi. Jiddiy diqqatning xususiyatlaridan biri qimirlamasdan jim turishdir. Masalan, auditoriya va teatr zalidagi jimlik diqqat vaqtidagi harakatsizlik natijasi bo’lib, bu jimlik odamlar ma'ruzachini yoki artistni zo’r e'tibor bilan tinglashayotganini anglatadi. Uchinchidan, kuchli di qq at paytida kishining nafas olishi sekinlashib va pasayib q oladi. Demak, di qq at paytida organizm reseptorlarimiz alo h ida h olatda bo’ladi. Ammo bu holat diqqatning faqat tashqi ifodasi bo’libgina qolmay, balki uning ma'lum yo’nalishi va barqarorligini saqlab turuvchi shartlardan biri hamdir. Shuning uchun ko’pincha biror ishni bajarishdan avval organizmimizni shu ishga moslab muayyan bir h olatda tutib olamiz. Di qq atning tash q i ifodalanishiga rassomlarning rasmlari, turli jurnallardan olingan suratlar eng yaxshi illyustrativ material h isoblanadi. Ular yordamida kishi diqqatining tashqi ifodasiga xos bo’lgan mimika va pantomimikani ko’rsatish mumkin.

MAVZU; Diqqatning samaradorligiga ta’sir ko’rsatuvchi omillar REJA ; Kirish l-bob : Bilish jarayonlar. Diqqat tushunchasi 1.1 Diqqatning funksiyalari va turlari 1.2 Diqqatning xususiyatlari . Bo’luvchanligi ko’chuvchanligi va ko’lami ll-bob: Diqqatning fiziologik asoslari 2.1 Diqqatning shaxsda rivojlanishi va buzilishi 2.2 Diqqatning kuchi va barqarorligini ta’min etadigan shart –sharoitlar Xulosa Kurs ishida foydalanilgan adabiyotlar

DIQQATNING PSIXIK FUNKSIYALARI Diqqat deb ongimizni bir nuqtaga to‘plab, ma’lum narsa va hodisalarga faol yo‘naltirilishiga sezish jarayonida, idrok qilishda, xotira, xayol va tafakkur jarayonlarida har doim ishtirok etadi. Demak, diqqat barcha aks ettirish jarayonlarimizning doimiy yo‘ldoshidir. Diqqat inson faoliyatining barcha turlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishni va ulaming samaradorligini ta ’minlovchi muhim shartlardan biridir. Kishi faoliyati qanchalik murakkab, serzahmat, davomiylik jihatdan uzoq muddatli, mas’uliyat hissini taqozo qilsa, u diqqatga shunchalik yuksak hartlar va talablar qo‘yadi. Inson ziyrakligi, farosatliligi, tez payqashi, sinchkovligi, dilkashligi uning tur- Ixtiyoriy diqqat - ongning oldindan belgilangan maqsadga muvofiq irodaviy va asabiy faollik ko'rsatgan holda muayyan obyektga yo'nalishi va unga to‘planishdan iborat diqqat turi. Ixtiyoriydan keyingi diqqat - diqqatning muayyan obyektga, avvalo, ixtiyoriy ravishda qaratilib,so‘ngra uning ahamiyati tushunilgan sari o‘z-o‘zidan qaratilib boriladigan (avtomatlashgan) diqqat turi. Ushbu tushuncha psixologiya faniga N.F. Dobrinin tomonidan kiritilgan. Diqqat chalg‘ishi - ma’lum bir faoliyat jarayonida diqqatning bir obyektdan boshqa bir obyektga ixtiyorsiz ravishda o‘tib turishidan iborat salbiy xususiyati. Diqqatning hajmi - diqqatning bir vaqtning o‘zida qamrab olishi mumkin boigan mustaqil obyektlar miqdori bilan belgilanadigan xususiyati. Diqqatning hajmi eksperimental sharoitda 2-6 mustaqil obyektga tengdir. Diqqatning obyektlari o‘rtasida qanchalik yaqin bogianishlar mavjud bo‘lsa, uning hajmi shunchalik keng boiadi va aksincha. Diqqat obyekti - ongimiz atrofdagilardan ajratib olgan holda yo‘naltirilgan va faol to'plangan narsa yoki hodisa. Diqqat obyekti faqat obyektiv narsalar emas, balki subyektiv hodisalar, o‘z histuyg'ularimiz, fikrlarimiz, xayol yoki xotira tasavvurlarimiz va boshqa shu kabilar ham boiishi mumkin. Ixtiyorsiz diqqat - ongimizning oldindan belgilangan maqsadsiz ravishda muayyan obyektga yo‘naltirilishi va unga to‘planishidan iborat diqqat turi. Ixtiyorsiz diqqat obyektlari narsa va hodisalaming odatdan tashqari holati, belgisi, sifati va boshqalardir.

mush sharoitida, shaxslararo munosabatida muhim omil sifatida xizmat qiladi. Diqqat aqliy faoliyatning barcha turlarida ishtirok etadi, insonning xatti-harakatlari ham uning ishtirokida sodir bo‘ladi. Psixologiya fanida diqqatga har xil ta’rif beriladi, uni yoritishda psixologlar turli nazariyaga asoslanib yondashadilar. Diqqat deb ongni bir nuqtaga to‘plab, muayyan bir obyektga aktiv (faol) qaratilishiga aytiladi (P.I.Ivanov). P.I.Ivanovning fikricha, biz faoliyatimiz jarayonida idrok va tasawur qiladigan har bir narsa, har bir hodisa, o‘zimiz qilgan ishimiz, o‘y va fikrlarimiz diqqatning obyekti bo‘la oladi. Diqqatsizlik - diqqatni obyektga yo‘naltira va to‘play olmaslik, atrofdagi kishilarga nisbatan diqqatsizlik yoki iltifotsizlikdan iborat salbiy xarakter xislati. Diqqatning o‘zgarib turishi - idrok, xotira, tasawur yoki tafakkur jarayonida diqqatning ma’lum vaqt ichida dam kuchayib, dam susayib turishidan iborat qonuniyat; diqqat ba’zan daqiqaga 25-30 marta ham o‘zgaradi. Diqqatning o‘rtacha o‘zgarishi tebranish chastotasi 2-3 sekundga tengdir. Ko‘ruv diqqati - narsa va hodisalami ko‘ruv organi orqali idrok qilish, esga tushirish munosabati bilan namoyon bo‘ladigan diqqat turi. Ikkinchi tartibli ixtiyoriy diqqat - ongimizni muayyan obyektga ixtiyorsiz ravishda yo‘naltirilsa-da, uning ustiga ma’lum vaqt barqaror holda, to‘planib turishidan iborat ixtiyoriy diqqat turi; diqqat to‘plangan obyektining mazmuniga qarab ixtiyorsiz diqqatning ixtiyoriy diqqatga aylanishi. Ichki diqqat - ongimizning o‘z subyektiv taassurotlarimiz, his tuyg‘ularimiz va intilishlarimizga qaratilishidan iborat diqqat turi. Tashqi diqqat - ongimizning obyektiv voqelikdagi narsa va hodisalarga, ulaming ayrim belgi va xususiyatlariga yo‘naltirilishi, ularda faol to‘planadigan diqqat turi. Bedor holat - bosh miya yarim sharlaridagi tegishli nerv markazlarining

Похожие

Shaxs shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar
URUG’LARNING XOSILIGA VA SIFATIGA TA’SIR KO’RSATADIGAN OMILLAR
DIQQATNING NEYROFIZIOLOGIK MEXANIZMI
MEHNAT BOZORI INFRATUZILMASINING RIVOJLANISh HOLATI VA UNGA TA’SIR ETUVChI IJTIMOIY-IQTISODIY OMILLAR
KOMPYUTERLARGA XIZMAT KO’RSATUVCHI DASTULAR VA ULAR BILAN ISHLASH