logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. ENDOKRIN BEZLAR FIZIOLOGIYASI

ENDOKRIN BEZLAR FIZIOLOGIYASI

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

270.1806640625 KB
Скачать
ENDOKRIN BEZLAR FIZIOLOGIYASI Reja: 1. Ichki sekretsiya bezlarining umumiy ta’rifi. Fiziologik jarayonlarning ichki sekretsiya bezlari orqali boshqarilishi; 2. Gormonlar va ularning biologik ahamiyati; 3. Gipofiz bezi. Uning gormonlari va fiziologik xossalari; 4. Gipotallamo – gipofizar tizim; 5. Epifiz (quddasimon bez); Qalqonsimon bez; 6. Qalqonsimon oldi bezi; Ayrisimon bez; 7. Buyrak usti bezi. 1. Ichki sekretsiya bezlarining umumiy ta’rifi, fiziologik jarayonlarining ichki sekretsiya bezlari orqali boshqarilishi Organizmdagi hamma bezlar ikki guruhga bo’linadi. Birinchi guruhdagi bezlar o’zlarida hosil bo’lgan moddalarni yo tana a’zolari bo’shlig’iga, yoki tashqi muhitga suyuqlik chiqarish yo’llari orqali ajratib chiqaradi. Bunday bezlar tashqi sekresiya (ekzokrin) bezlari deb ataladi (so’lak, me’da-ichak, ter bezlari). Lekin organizmda boshqa turdagi bezlar, ya’ni ikkinchi guruhga mansub bo’lgan bezlar ham mavjud. Ularning suyuqlik chiqarish yo’llari bo’lmaydi va bunday bezlar o’zlarida hosil bo’lgan biologik faol moddalarni-gormonlarni bevosita qonga ajratib chiqaradi, qon esa ularni organizmning kerakli turli qismlariga yetkazib beradi. Bunday bezlar ichki sekresiya (endokrin) bezlari deb ataladi (9.1.1- rasm). Ichki sekresiya (endokrin) bezlarning mahsulotlari gormon deyiladi. Gormon so’zi (lot. «horman» - harakatlantirish, qo’zg’atish, uyg’ontirish so’zlaridan) a’zolar, to’qimalar va hujayralarning o’zaro gumoral bog’lanishida muhim rol o’ynaydi. Bu termin 1905 yilda ingliz fiziologlari Dj.Beylis va E.Starlinglar tomonidan birinchi marta tabiatshunoslik fanlariga kiritilgan edi. Ular o’n ikki barmoqning shilliq qavatidan ajratib olingan sekretin moddasiga gormon deb nom berishdi. 9.1.1-rasm. Odam tanasida ichki cyekresiya bezlarining joylashuvi. 1-epifiz, 2-gipofiz, 3-qalqon oldi bezi, 4-jigar, 5-o’n ikki barmoq ichak, 6-buyrakning po’st qismi, 7- moyak, 8-qalqonsimon bez, 9-ayrisimon bez, 10-me’da, 11-buyrak usti bezi, 12-me’da osti bezi, 13- tuxumdon Gormonlar ikki tipdagi endokrin bezlarda ishlab chiqariladi. Birinchi tipdagi bezlarning to’qimasi ikki qismdan iborat bo’lib, bir qismida ishlab chiqariladigan suyuqlik xuddi tashqi sekresiya bezlaridagiga o’xshab tashqi muhtiga chiqariladi. Ikkinchi qismida ishlab chiqariladigan suyuqlik esa xuddi ichki sekresiya bezlaridagi singari organizmning ichki muhitiga, ya’ni qon va limfaga quyiladi. Bu bezlar aralash bezlar deb ataladi, ularga me’da osti bezi va jinsiy bezlar kiradi. Ikkinchi tipdagi bezlarga haqiqiy ichki sekresiya bezlari kiradi. Bular odam turli qismlarida joylashgan bo’lib, ularda ishlab chiqariladigan suyuqliklar organizmning faqat ichki muhitiga – qonga quyiladi. Bu bezlarga: gipofiz, epifiz, qalqonsimon, qalg’on oldi, ayrisimon, buyrak usti bezlari kiradi. Gormonlar – bu katta molekulali biologik faol moddalar bo’lib, organizmdagi turli oddiy va murakkab jarayonlarida qatnashadi. Gormonlar ferment emas yoki fermentlarni faollantiruvchi modda ham emas, ular hujayrasiz muhitdagi kimyoviy o’zgarishlarga ta’sir etmaydi. Gormonlar faqat hujayralarda yoki ularning tuzilmalarga ro’y beruvchi jarayonlarga ta’sir etadi. Gormonlarni kimyoviy tabiati bo’yicha uch guruhga bo’linishi odat bo’lib qolgan; 1) polipeptidlar va oqsillar; 2) aminokislotalar va ularga yaqin birikmalar; 3) steroidlar. Gormonlar qonda erkin va oqsillar bilan biriktirib harakat qiladi. Ammo gormon bilan oqsil birikmasi hosil bo’lganda, gormon nofaol shakliga o’tadi. A’zo va funksional tizimlarga gormonlarning ta’siri ikki mexanizm orqali amalga oshiriladi: 1) gormonlar o’z ta’sirini bevosita asab tizimini orqali o’tkazadi; 2) qon orqali (gumoral yo’li bilan) a’zolar, to’qima va hujayralarning funksional holatini o’zgartiradi. 2. Gormonlarning fiziologik ahamiyati 1. Gormonlar organizm funksiyalarning boshqarilishida ishtirok etadi . Odam organizmida ikki boshqarish mexanizmlari mavjud-asab va endokrin. Bu mexanizimlar o’zaro bog’langan bo’lib yagona neyroendokrin boshqarilishini tashkil qiladi. 2. Gormonlar organizmni tashqi va ichki muhiti o’zgarishiga qarab moslashtiradi. Masalan, giperglikemiya (qonda glyukoza miqdorining oshib ketishi) me’da osti bezi gormoni – insulin sekresiyasini kuchaytiradi, buning natijasida qondagi glyukoza miqdori me’yorga qaytadi. 3. Gormonlar organizm ichki muhitining doimiyligini saqlab turishga ishtirok etadi . Masalan, qonda glyukoza miqdorining kamayishi (gipoglikemiya) oqibatida buyrak usti bezining mag’iz qavatidan ko’p miqdorida adrenalin gormoni ishlab chiqariladi. Bu gormon jigarda glikogenolizni (glikogenni glyukozaga aylanishi)ni kuchaytirib, qonda glyukoza miqdorini me’yorga keltiradi. Shunday qilib, organizmda gormonlar morfogenez (o’sish va rivojlanish) moddalar almashinuvchi va gomeostaz (organizm o’z ichki muhiti tarkibini doimo bir xilda saqlab turishi) jarayonlariga ta’sir etadi. Gormonlarning qismati. Moddalar amlashinuvi natijasida gormonlarning tuzilishi va vazifasi keskin o’zgaradi. Bundan tashqari gormonlarning bir qismi organizm hujayralari tomonidan to’liq o’zlashtiriladi qolgan qismi esa siydik orqali chiqariladi. Oqsillar va glyukuron kislotasi bilan biriktirib hamda jigar fermentlarning faollanish natijasida gormonlar inaktivasiya (nofaol) bo’ladi. Hozirgi kunda aksari gormonlarning tuzilishi yaxshi o’rganilgan. Kichik va katta molekulali gormonlar kimyoviy yo’l bilan sintezlanib olingan: a) bez faoliyatining kuchayishi – giperfunksiya, bundagormonlar ko’p hosil bo’ladi va qonga ko’p chiqadi; b) bez faoliyatining susayishi-gipofunksiya, bunda gormon kam hosil bo’ladi va qonga kam chiqadi. 3. Gipofiz bezi. Uning gormonlari va fiziologik xossalari Endokrin bezlar tizimida gipofiz maxsus o’rin tutadi. Gipofiz «markaziy bez» degan nom olgan, chunki organizmdagi hamma «periferik» bezlar faoliyati u yoki bu yo’l bilan gipofiz faoliyatiga aloqador ekanligi hyech kim uchun sir emas. Gipofiz miyaning asosiy qismida joylashgan bo’lib, kalla suyagining turk egarining chuqurchasida joylashgan. U no’xatsimon, vazni 0,5-0,6 g ga teng bo’lib, gipofiz oldingi va oraliq bo’laklardan tarkib topgan adenogipofizdan va orqa bo’lakdan tuzilgan neyrogipofizdan iborat. Adenogipofizning kelib chiqishi epitelial, neyrogipofizning kelib chiqishi esa-neyrogen tabiatlidir. Gipofizning oldingi bo’lagi yoki adenogipofiz uch xil: asosiy, yoki xromofob (barcha hujayralarning 55-60%), asidofil, yoki xromofil (30-35%) va bazofil (5- 10%) hujayralardan iborat. Xromofob hujayralar gormon hosil qilmay,xromofil hujayralarni hosil qilsa kerak degan g’oyalar hamon muammoligicha qolayapti. Bazofil hujayralar adrenokortikotropin (AKTG), tireotropin va gonadotropin ishlab chiqaradi. Asidofil (xromofil) hujayralardan o’sish gormoni somatotropin va prolaktin ishlanib chiqadi. Oldingi bo’lakning hamma gormonlari oqsil moddalar hisoblanadi. Gipofizning oldingi bo’lagi portal (darvoza) qon aylanishi bilan bog’langan bo’lib, gipotalamus bilan biriktirib gipotalamo-gipofizar tizimni tashkil etadi. Darvoza tizimidagi qon gipotalamusdan gipofizga quyiladi. Gipofizning oldingi bo’lagi (adenogipofiz) simpatik va parasimpatik asab tolalari orqali innervasiya qilinadi (9.3.1-rasm). Uning orqa bo’lagi (neyrogipofiz) esa gipotalamusning supraoptik va paraventrikulyar yadrolarida joylashgan neyronlardan asab tolalarini qabul qilib oladi. 9.3.1-rasm. Odam gipofizining tuzilishi. 1-adenogipofiz; 2-tuberal bo’lak; 3-orqa bo’lagi (neyrogipofiz); 4-oraliq bo’lagi. Somatotropin tuzilishi hozirgi vaqtda aniqlangan (Li, Yamashiro, 1970). Odamda bu gormon gipofizning oldingi bo’lagida hosil bo’ladi, uning sekresiyasiga gipotalamus omillari (rilizing-gormonlari) ta’sir qiladi. Somatostatin esa somatotropin funksiyasiga tormozlovchi modda sifatida ta’sir etadi. Somatotropin organizmning bir qancha metabolik jarayonlariga ta’sir etadi. U tananing barcha hujayralarida oqsil sintezini kuchaytiradi va hujayralardagi ribonuklein kislota (RNK) miqdorini oshiradi. Somatotropin (o’sish gormoni) yetarli ishlab chiqarilmaganda organizmning yoshiga qarab turli o’zgarishlar paydo bo’ladi. Go’dak bolalarning o’sishi keskin ravishda to’xtaydi. Ayni vaqtda odam umrbod pakana bo’lib qoladi (gipofizar pakanalik) (9.3.2. - rasm). Pakana odamlarning tana tuzilishi nisbatan proporsional; ammo, qo’l-oyoq panjalari kichkina, barmoqlari ingichka bo’ladi, skeletning suyakalanishi kechikadi, jinsiy a’zolar rivojlanmaganlicha qoladi, ikkilamchi jinsiy alomatlar ravshan bilinmaydi, sochi (juni) bolalarniki singari mayinligi va yaltiroqligi bilan farq qiladi. 9.3.2-rasm. Gipofiz bezidan somatotropin ko’p ishlanib chiqqanda odam bo’yining me’yordan ortiqcha o’sishi-gigantizm, bu gormon kam hosil bo’lagnda bo’y o’smay qolishi-nonizm (pakana) holatining ko’rinishi. Bunday bemorlar yuqumli va boshqa kasalliklarni og’ir o’tkazadi va ko’pincha yoshligida o’lib ketadi. Gipofizar pakana bo’lgan erkaklarda impotensiya (ya’ni jinsiy aloqa yaramaslik) qayd qilinadi, ayollar esa tug’maydigan (steril) bo’ladi. Go’daklar davrida o’sish gormoni haddan tashqari ko’p ishlansa gigantizm avj oladi, bunda odamning bo’yi 240-250 sm ga, vazni esa 150 kg gacha yetadi. Voyaga yetgan odamda somatotropin ortiqcha ishlansa, bo’y umuman o’smaydi, chunki o’sib bo’lgan ammo tananing o’sish qobiliyatini saqlab qolgan a’zolari: qo’l-oyoq barmoqlari va panjalari, burun va pastki jag’, til, ko’krak va qorin bo’shlig’idagi a’zolari o’sadi. Bu kasallik akromegaliya deb ataladi (grekcha «akron» va «megalos» ning tom ma’nosi «katta bo’rtiqlar»). Gipofizar gigantlardagi kabi, akromegaliya bo’lgan kasallarda ham gipofiz oldingi bo’lagining gormonlari tomonidan boshqariladigan ichki sekresiya bezlarining funksiyasi buziladi,jumladan, jinsiy bezlarning ichki sekresiya funksiyasi yetarli bo’lmaydi. Akromegaliyada me’da osti bezining insulin ishlab chiqaradigan Langergans orolchalari yetarli ishlamay, qandli diabet vujudga keladi. Gipofiz oldingi bo’lagining asidofil hujayralaridan tuzilgan o’smasi odatda akromegaliyaga sabab bo’ladi. Gipofiz oldingi bo’lagining asidofil hujayralaridan ishlanib chiqadigan gonadotropin erkaklar va ayollarning jinsiy bezlari funksiyasini boshqaradi, o’smirlarda balog’atga yetish belgilari paydo bo’lishida ishtirok etadi. Gonadotrop gormonlarga prolaktin yoki laktogen gormon kiradi. Prolaktin adenogipofizda hosil bo’ladi, kimyoviy tuzilishi va biologik ahamiyati bo’yicha somatotropinga o’xshaydi, ammo somatotropinga nisbatan prolaktin laktasiya jarayonini ko’proq rag’batlantiradi. Prolaktin ham oqsil gormon, u 198 aminokislota qoldiqlaridan iborat (Pirs, 1970). Erkaklar va ayollar qonidagi gormon miqdori 2-15 mkg/l atrofida bo’lib, homilador ayollarda 300 mkg/l ga yetadi. Bu gormon hazm yo’llarining fermentlari ta’sirida parchalanadi, shu sababli uni teri ostida yoki venaga yuborish zarur. Sut bezlariga estrogen va progesteron ta’sir etgandan so’ng ularda sut hosil bo’lishini prolaktin kuchaytiradi. Bundan tashqari, prolaktin sariq tana rivojlanishini rag’batlantiradi. Balog’atga yetmagan, yosh urg’ochi hayvonlarga prolaktin yuborilsa, ularda onalik instinkti paydo bo’ladi. Prolaktin sekresiyasi gipotalarnik markazlari reflektor yo’l bilan kuchaytiriladi. Refleks bola sut emgan vaqtda sut bezi so’rg’ichlaridagi reseptorlar qo’zg’alishi natijasida ro’yobga chiqadi. Sut sog’ish ham qonda gormon miqdorini oshiradi. Prolaktin suv-tuz va yo almashinuviga ham ta’sir qiladi, terining yangilanishi va undagi yog’ bezlari faoliyatini tezlashtiradi. Gormonning qonga o’tishi reflektor yo’l bilan jadallashsa, gipotalamusning ingibitorlovchi omili-dofamin bu jarayonni susaytiradi. Tireotropin qalqonsimon bez funksiyasini rag’batlantiradi. Hayvonda gipofizning buzilishi yog’ olib tashlanishi qalqonsimon bezning atrofiyasiga (to’qimaning kichrayib kolishiga) olib keladi. Tireotropinning organizmga kiritilishi, aksincha qalqonsimon bez to’qimasini kengaytiradi, natijada uning gipertrofiyasi kuzatiladi. Kortikotropin - buyrak usti bezlari faoliyatni rag’batlantiruvchi gormon hisoblanadi, chunki ularda glyukokortikoidlar hosil bo’ladi. Hayvonlarda gipofizning olib tashlashi buyrak usti bezining atrofiyasiga sabab bo’ladi. Atrofik jarayonlar buyrak usti bezining hamma qismlariga taaluqli, ammo ko’proq uning mag’iz qismi zarar ko’radi. Kortikotropin organizmda oqsillar parchalanishini kuchaytirib, ularning sinteziga tormozlovchi omil hisoblanadi. Bu masala bo’yicha kortikotropin somatotropinning antagonisti bo’lib, oqsillar sintezini kuchaytiradi. Kortikotropin glyukokortikoidlarga o’xshab biriktiruvchi to’qimalarning asosiy almashinuviga tormozlovchi ta’sir etadi va kapillyarlar o’tkazuvchanligini pasaytiradi. Kortikotropin gormoni ta’sirida limfatik tugunlar, taloq va ayrisimon bezning andoza va massasi kichrayadi, periferik qonda limfositlarning miqdori kamayadi, eozinopeniya kuzatiladi. Gonadotroplarga follikullostimulovchi (FST) yoki follikulotropin va lyuteinlovchi (lyuteotropin) gormonlar kiradi. Bu gormonlar ayollar va urg’ochi hayvonlarda follikullaning rivojlanishi va yetilishini, ovulyasiyani (Graaf pufakchasi yorilib, undan tuxum hujayra chiqishini) sariq tana rivojlanishini va faoliyatini ta’minlaydi. Erkaklarda urug’don naychalari rivojlanishi, spermatositlar yetilishi va spermatozoidlar paydo bo’lishi uchun gonadotrop gormonlar zarur. Bu gormonlar jinsiy bezlarda ayollar jinsiy gormonlari - estradiol, estron, progesteron va erkaklar jinsiy gormoni-testesteron ishlab chiqarishini boshqarib turadi. Voyaga yetmagan hayvonlarning gipofizi olib tashlansa, jinsiy bezlar rivojlanishdan to’xtaydi. Yosh hayvonlarga gonadotrop gormonlar yuborilsa voyaga yetishi tezlashadi. Gipofizning oraliq bo’lagida bitta gormon melanositostimulovchi gormon yoki intermidin hosil bo’lib, teri pigmentlari almashinuvida ishtirok etadi. Baka gipofizi olib tashlaganda uning rangi oqarib ketadi. Yuqorida aytib o’tganimizdek, gipofiz orqa bo’lagi (neyrogipofiz) faoliyati gipotalamusning supraoptik va paraventrikulyar yadrolari bilan bog’liq. Bu yadrolar hujayralarida oqsil tabiatli moddalar sintezlanadi. Hosil bo’lgan neyrosekretlar bu yadrolar neyronlari orqali (gipotalamo-gipofizar yo’li orqali) neyrogipofizgacha tashiladi. Paraventrikuyalr yadro asab hujayralarida- oksitosin va supraoptik hujayralarda- vazopressin (antidiuretik gormon) hosil bo’ladi. Bu gormonlar gipofiz orqa bo’lagidagi pituisitlarda yiq’iladi, ammo neyrogipofiz pituisitlari gormonlar uchun passiv depo bo’lmay, bu hujayralarda gormonlar faollashadi. Antidiuretik gormon, yoki vazopressin organizmda ikkita funksiyani bajaradi. Gormonning birinchi funksiyasi bu arterial va kapillyarlarning silliq mushaklariga ta’sir yetkazib, ularning tonusini oshiradi, natijada arterial qon bosimi ko’tariladi. Ikkinchi funksiyasi esa antidiuretik ta’sir bilan bog’liq, buning natijasida buyrak naychalaridan qonga suvning qayta so’rilishi kuchayadi. A.G.Ginesinskiyning aqidasiga ko’ra bu yerda vazopressin gialuronidaza fermentining faolligini oshirib gialuron kislotasining parchalanishi kuchayadi. Buning natijasida buyrak naychalari suv o’tkazmaslik qobiliyatini yo’qotadi va suv qonga so’riladi. Bu gormon kam hosil bo’lsa, buyrak kanalchalarida birlamchi siydikning qonga so’rilish jarayoni buziladi. Natijada qandsiz diabet kasalligi sodir bo’ladi. Bu kasallikda odam ko’p suv iste’mol qiladi va ko’p siydik ajratadi (bir kecha- kunduzda 5-10 litr va undan ham ko’p). Oksitosin bachadon mushaklariga ta’sir yetkazib, uning qisqarishini rag’batlantiradi. Oksitosin yetishmovchiligi tug’rukning buzilishiga olib keladi. Ayollarda oksitosinning qondagi miqdori kamayib ketsa ham, tug’ruk jarayoni yaxshi utishi mumkin. Tug’ruq vaqtida bachadonning cho’zilishi oksitosinni qonga o’tishiga sabab bo’ladi. Bu gormonning asosiy ta’siri sut bezlari yo’llaridagi mioepitelial hujayralarni qisqartirib, sut chiqishini ta’minlashdan iborat. 4. Gipotalamo-adenogipofiz tizimi 40-50 chi yillarda G.Xarris portal (darvoza) qon aylanishi orqali gipotalamus bilan gipofiz o’rtasidagi bog’lanishni ko’rsatib berdi. Keyinchalik, bu g’oya rivojlanib, gipotalamus va gipofiz orasida funksional bog’lanishning borligi aniqlandi. Gipotalamusning gipofizotrop mintaqasida joylashgan kichik neyrosekretor hujayralarida peptidli gormonlar hosil bo’ladi, qaysiki adenogipofizning bez hujayralarini boshqaradi. Gipofizda gormonlarni sintez qiluvchi va ishlab chiqaruvchi gormonlar rilizing-gormonlar yoki liberinlar deyiladi. Bu jarayonni tormozlanuvchilar – ingibitor-gormonlar yoki statinlar deyiladi Gipofizotrop mintaqasidan gormonlar adenogipofizga gipofizning darvoza venasi orqali kiradi. Gipotalamusning gipofizotrop gormonlariga quyidagilar kiradi (9.4.1-jadval). 9.4.1-jadval Qisqartirilgan nomi Qaysi gormon ishlab chiqarilishiga ta’sir qiladi. 1. Rilizing-gormonlar (liberinlar) 1. Tireotropin – rilizing gormon (tiroliberin) TRG Tiretrop gormon (TTG) 2. Lyuteinlovchi gormonning rilizing- gormoni (lyuliberin) LG-RG Gonadotrop gormonlar (GTT) 3. Kartikotropin-rilizing gormon (kortikoliberin) KRG Adrenokortikotrop gormon (AKTG) 4. O’sish gormonining rilizing gormoni (somatoliberin) GR-RG O’sish gormoni 5. Prolaktinning rilizing gormoni (prolaktoliberin) PRL-RG Prolaktin 6. Melanositlarni rag’batlantiruvchi gormonining-rilizing gormoni (melanoliberin) MSG-RG Melanositlarni rag’batlantiruvchi gormon II. Ingibator-gormonlar (statinlar) 1. O’sish gormonining ingibator omili (somatostatin) GR-IG O’sish gormoni 2. Prolaktinning ingibator omili (prolaktostatin) PRL-IG Prolaktin 3. Melanositlarni rag’batlantiruvchi gormonning ingibator omili (melanostatin) MSG-IG Melanositlarni rag’batlantiruvchi gormon. 9.4.2-jadval. Adenogipofiz ajratadigan gormonlar Gormon va uni ajratadigan gipofiz bo’lagi Kimyoviy tuzilishi Ta’siri o’tadigan qurilma Samarasi Oldingi bo’lak 1. Adrenokortikotrop gormon (AKTG) Polipeptid Buyrak usti bezining po’stloq qavati Kortikosteriod gormonlar sintezini kuchaytirish 2. Prolaktin (PRL) Oddiy oqsil Sut bezlari va sariq tana Sut ajralishini kuchaytirish, sariq tana rivojlanishini ta’minlash. 3. O’sish gormoni (somatotrop gormon) Oddiy oqsil Suyaklar, mushaklar, yog’ Tana o’sishini ta’minlash to’qimasi 4. Tireotrop gormon (TTG) Glikoprotein Qalqonsimon bez follikulalarini qoplovchi epiteliy Tireoid gormonlar sintezini kuchaytirish 5. Follikulalarni stimulyatsiya qiluvchi gormon (FSG) Glikoprotein Tuxumdon follikulalari, urug’ kanalchalari Jinsiy hujayralar rivojlanishi va yetilishini ta’minlash, jinsiy gormonlar sekresiyasini boshqarish 6. Lyuteinlovchi gormon (LG) Glikoprotein Sariq tana, jinsiy bezlar Sariq tana rivojlanishini va faoliyatini boshqarish Oraliq bo’lak 1. Melanositlarni stimulyatsiya qiluvchi gormon (MSG) Polipeptid Melanositlar Terini qoraytirish Gipofiz hujayralarining funksiyasi gipotalamusning 6 rilizing-gormonlari va 3 ingibitor-gormonlari orqali boshqariladi (9.4.1-jadval). Bu gormonlarning nomi qonga o’tishni boshqarib turadigan gipofizar gormonga bog’liq. Masalan, gipofizdan tireotrop gormonning qonga o’tishini tezlashtiradigan gormon tireotropin-rilizing gormon yoki tireoliberin deyiladi. Bu gormonlarning hammasi kichik peptidlar bo’lib, ularning tuzilishi aniqlangan va ba’zilari sintez qilingan (TRG, LG-RG va somatostatin). So’nggi yillarda tadqiqotchilar tomonidan gipofizotrop gormonlar nafaqat gipotalamusda, balki miyaning boshqa bo’limlarida, hatto organizmning boshqa a’zolarida ham topilgan (9.4.2-jadval). Masalan, baqa terisida va qon plazmasida tiroliberin topilgan. Sut emizuvchi hayvonlarda tiroliberin talamusda, miyachada, gipokampda va miyaning boshqa qismlarida topilgan. Somatostatin gipotalamusdan tashqari markaziy asab tizimining boshqa tuzilmalarida, ichaklarda, me’da osti bezida tormozlovchi omillar sifatida kashf etilgan. Gipotalamusdan tashqari mintaqalarda sintez bo’lib, ajralib chiqadigan neyroregulyator peptidlarning funksional ahamiyati haligacha yaxshi o’rganib chiqilmagan. Ba’zi vaqtlarda bu peptidlar neyrotransmitter funksiyasini bajaradi, degan ma’lumotlar ham bor. Yaqinda gipotalamus gormonlari orasida bir guruh peptidlar organizmga morfinga o’xshab ta’sir qilishi aniqlandi. Bu neyropiptidlar enkefalinlar va endorfinlar deb ataladi. Fikrimizcha, bu neyropeptidlar xulq-atvor, vegetativ jarayonlar, ovqat hazm qilish, yurak va nafas faoliyati mexanizmlarida ishtirok etuvchi asosiy omillar bo’lishi mumkin. Bu peptidlarning odam organizmidagi vazifalari hozirgacha yaxshi o’rganilmagan. Gipotalamusda boshqa peptidlar - R moddasi, neyrotenzin, VIP (VIP-ichak intestinal vazoaktiv peptidi) ham topilgan. Ularning bir qismi ichakda topilgani sababli, ichak faoliyatini boshqaruvchi katta gormonlar deb atalgan. Markaziy asab tizimida ularning ahamiyati yaxshi aniqlanmagan. Gipotalamusda miyadagi boshqa bo’limlar singari monoaminlar doimo sintez bo’lib, asab hujayralari funksiyalari jarayonida zaruriy modda sifatida xizmat qiladi. Zamonaviy tadqiqotlarga ko’ra gipotalamusda nisbatan monoaminlar miqdori anchagina ko’p. Shuning uchun o’ylash mumkinki, visserotrop gormonlar hayvonlar filogenezidagi qadimiy funksiyalarni amalga oshirishda maxsus rol o’ynaydi. Mumkinki, gipofizotrop gormonlar evolyusiya davomida endokrin neyro-gormonal boshqarish tizimi sifatida gipofiz bilan bir vaqtda paydo bo’lgan. 5. Epifiz (g’uddasimon bez) Epifiz bosh miya markazida, uchinchi qorincha tubida joylashgan. Uning diametri 3-4 mm, vazni 0,2 g. Unda ikkita gormon- melatonin va glomerulotropin ishlab chiqariladi. Melatonin gipofizning oraliq bo’lagidan ajraladigan intermidin gormoni singari, odam organizmida pigment almashinuvini boshqarishda ishtirok etadi. Bundan tashqari, epifizdan ajraladigan gormon gipofizning gonadotrop funksiyasini tormozlab, bolada vaqtidan ilgari balog’atga yetish jarayonini susaytiradi. Glomerulotropin gormon buyrak usti bezi po’stloq qavatida sintezlanadigan aldosteron gormon sekresiyasini rag’batlantiradi. Ammo, bunday g’oya hamma tadkikotchilar tomonidan tan olmagan. Epifizning funksiyasi bola 7 yoshga kirguncha kuchayib boradi, undan keyin uning faoliyati asta-sekin pasayib, balog’atga yetish davri oldidan butunlay to’xtaydi. Agar bu bezning funksiyasi oldinrok pasaysa, gipofizning gonadotrop funksiyasi kuchayib ketib, bolada vaqtidan ilgari balog’atga yetish belgilari paydo bo’ladi. Epifiz ichki sekresiyasi organizmning qorong’ida va yorug’da qancha vaqt bo’lishiga karab o’zgaradi. Epifizda melatonini hosil bo’lishi yorug’da susayadi. Bir qancha hayvonlarda, jumladan kushlarda jinsiy faollikning mavsumiy xarakterda ekanligini shunga bog’lashadi, chunki bahorda va yozda kun uzayganidan melatonin kam ajraladi, shu vaqtda jinsiy faollik ortadi. Epifizda bir talay serotonin ham bor, serotonindan esa melatonin hosil bo’ladi. Yorug’lik ko’p tushgan paytda serotonin hosil bo’lish kuchayadi. Epifiz ichki sekriyasini simpatik asab tizimi boshqaradi. Bezdagi biokimyoviy jarayonlar sikli kun va tun almashinuvini aks ettirgani sababli, bu siklik faollikni organizmning o’ziga xos “biologik soat” deb hisoblashadi. 6. Qalqonsimon bez ichki sekresiyasi Qalqonsimon bez yuksak gormonal faollikka ega bo’lgan yarim suyuq kolloid bilan to’la bez follikulalaridan iborat. Bez qon va limfa tomirlariga juda boy. Odamdagi qalqonsimon bez vazni o’rta hisobda 15-30 g yoki tana vaznining 0,05% ni tashkil etadi. Shunga qaramay bu bezdan soatiga 5-6 l qon utadi, bu- organizmdagi qonning hammasi demakdir (9.6.1.-rasm). Qalqonsimon bezning ikkita gormoni ma’lum: tiroksin ( tetrayodotronin ) va triyodotronin . Bu gormonlar (tireoid gormonlar) organizmda yod va tirozin aminokislotasidan sintezlanadi. Qon plazmasidagi yodning 90-95% tiroksin tarkibida bo’ladi. Tireoid gormonlarning fakat 0,1% plazmada erkin holda bo’lib, qolgan qismi oqsillarga bog’liq. Fakat erkin tiroksin fiziologik faollikka ega, ammo triyodotroninning faolligi tiroksinga nisbatan 4-10 karat yuqori. Zamonaviy axborotlarga ko’ra odam va hayvonlar organizmida maxsus gormon- tirokalsitonin mavjud. Bu gormon kalsiy almashinuvida ishtirok etadi. Tirokalsitonin qalqonsimon bez follikulalari tashqarisida parafollikullyar hujayralarda hosil bo’ladi. Uning ta’siri ostida qonda kalsiy miqdori kamayadi. Tirokalsitonin ta’sirida suyak to’qimasidan kalsiyning ajralishi to’xtaydi, ammo unda kalsiy zaxira bo’lishi oshadi. Tirokalsitonin suyak to’qimasini buziladigan osteoklastlar funksiyasiga salbiy ta’sir yetkazadi, ammo yangi suyak to’qimasining hosil bo’lishida ishtirok etadigan osteoblastlar funksiyasini kuchaytiradi. Qalqonsimon bezning asosiy qonda aylanib yuradigan gormoni tiroksin hisoblanadi. Tiroksindan tashqari qonda oz miqdorda yana bitta gormon- triyodotronin ham bor. Ikki gormon ham qonda erkin holatda bo’lmay, oqsillar bilan biriktirib globulin fraksiyalar shaklida harakat qiladi. Tiroksin umumiy qon aylanish tizimiga kirib jigar hujayralari tomonidan ushlanib oladi va gormonal faollikka ega bulmagan glyukuron kislotasi bilan juft birikmalar hosil qiladi, so’ngra o’t bilan me’da-ichak yo’liga chiqariladi. Tiroksin bilan glyukuron kislotasining juft birikmalar hosil qilishi natijasida gormon inaktivasiya (nofaol) bo’ladi. Bu mexanizm orqali tiroksinning qondagi miqdori me’yordan oshmaydi. Tajribalarda radioaktiv yod ishlatib katta yoshdagi odam organizmida bir kecha-kunduzda 300 mkg tiroksin va triyodotronin parchalanishi aniklangan. 9.6.1 - rasm . Odam qalqonsimon bezi . Qalqonsimon bez tireoid gormonlari ( tetrayodotronin , triyodotronin ) markaziy asab tizimi oliy asab faoliyati , organizmning o ’ sishiga va rivojlanishiga hamda turli moddalar almashinuvi jarayonlarida juda muhim rol o ’ ynaydi . Bir kecha-kunduzda 0,3-0,5 mg chamasi tiroksin ajraladi. Tiroksin shu qadar oz chiqishiga qaramay, organizmdagi bir qancha muhim jarayonlarga ta’sir etadi. U moddalar almashinuvini, ayniksa yog’lar almashinuvini kuchaytiradi. Hayvon organizmiga ozgina tiroksin kiritilsa qisqa vaqtda 70% gacha yog’ini yo’qotishi mumkin. 1 mg tiroksin kiritilganda odam yana 1000 kkal ni qo’shimcha sarflaydi. Modomiki shunday ekan, asosiy almashinuv darajasi qalqonsimon bezning qanday ishlayotganini bildiruvchi eng muhim ko’rsatkich bo’lib xizmat qiladi. Oshgan yoki kamaygan asosiy almashinuv qalqonsimon bez faoliyatidagi patologiyani aniklash uchun muhim ko’rsatkichdir. Tireoid gormonlar qonga ko’proq chiksa, moddalar almashinuvi va energiya sarfi kuchayadi, oqsil g’oyatda ko’p parchalanadi, binobarin, buyraklardan azot chiqishi ham kuchayadi: jigardagi glikogen kamayadi, chunki glikogendan zo’r berib glyukoza hosil bo’ladi va qonga o’tadi, natijada qondagi qand miqdori (foiz hisobida) oshib ketadi. Tiroksin kam chiqsa, moddalar almashinuvi va energiya sarfi kamayadi, oqsillar kamroq parchalanadi, jigardagi glikogen esa ko’payadi. Tireoid gormonlar markaziy va vegetativ asab tizimining faoliyatiga ta’sir etadi. Bu gormonlar ortiqcha chiqqanda markaziy asab qo’zg’aluvchanligini oshadi va ruhiy hayajon kuchayadi, yurak urushi tezlashadi, kishi hadeb terlaydi va hokazo. Itlarda uzok vaqt davomida tiroksin, triyodotronin gormonlarning kiritilishi oqibatida markaziy asab tizimi qo’zg’aluvchanligi oshadi, pay reflekslari kuchayadi, qo’l-oyoq titrashi (tremori) paydo bo’ladi. Qalqonsimon bezni olib tashlashi natijasida harakat faoliyati pasayadi, muxofaza reaksiyalari susayadi. Shu itlarga tiroksin kiritilishi ularning harakat faoliyatini orttiradi, ilgari bez olib tashlagandan keyin gormonlarni kiritilishi yo’qolgan shartsiz reflekslarning tiklanishiga sabab bo’ladi. Tireoid gormonlar oliy asab faoliyati jarayonlariga ham ta’sir etadi. Masalan, itlarda qalqonsimon bezi olib tashlansa shartli reflektor faoliyati buziladi, yoki boshqavatdan qiyinchilik bilan hosil bo’ladi. Ularda ilgari hosil bo’lgan shartli reflekslar qalqonsimon bez olib tashlagandan keyin umuman yo’q bo’ladi yoki tormozlanib qoladi reflekslarni qaytadan hosil qilish zaruriyati tug’iladi. Tireoid gormonlar kiritilganda bosh miya po’stlog’i qo’zg’aluvchanligi oshib, shartli reflektor faoliyati o’z me’yoriga qaytadi. Bundan tashqari, tireoid gormonlar organizmning o’sishiga va rivojlanishiga ta’sir etadi. Gormonlar yetishmaganda organizm umuman sust o’sadi, soch va tirnoqlarning o’sishi buziladi. Qalqonsimon bez faoliyatining buzilishi ikki xil bo’ladi: giperfunksiya va gipofunksiya. Bez faoliyati kuchayganda Bazedov yoki tireotoksikoz degan kasallik paydo bo’ladi. XIX-asrning 60-yillarida Bazedov va Girevs bu kasallikni tasvir etib, uning asosiy belgilarini ko’rsatib o’tgan: qalqonsimon bez kattalashadi (Bazedov buqog’i), ko’z chaqchayadi (9.6.2-rasm), yurak tez-tez uradi, asab tizimining qo’zg’aluvchanligi oshadi, bemor tez hayajonlanadigan bo’lib qoladi, asosiy almashinuv va tana harorati ortadi, ovqatni ko’p iste’mol qiladi va shu bilan birga ozib ketadi. Kishi juda serzarda bo’lib, har narsadan cho’chib turadi, doimo besaranjom, sertashvish bo’ladi va hokazo. Modda almashinuvi kuchayadi va energiya ko’proq sarf bo’ladi, shuning natijasida odam ozib ketadi. Bemor tez charchaydigan bo’lib qoladi va hadeb terlaydi . 9.6.2-rasm. Bazedov kasalligi bilan og’rigan bemor. Chapda – operasiyagacha, o’ngda – operasiyadan keyin tez orada (N.A.Shereshevskiydan) Gipertireoz ozgina bo’lsa Bazedov kasalligining xarakterli belgilari bo’lmaydi: ko’z chaqchaymaydi, bemor ozmaydi, asabiy bo’lmaydi, buqog’i ko’rinmaydi va hatto paypaslanganda ham sezilmaydi. Bunday hollarda asosiy almashinuv kuchayadi, organizm ish vaqtida sog’lom odamlarga nisbatan ko’proq energiya sarflaydi, dam olganda moddalar almashinuvi tinchlik holatidagi miqdorga sekin qaytadi, yurak tez uradi va qonda yod ko’payadi. Bemorlarda pay refleksi kuchayadi, ba’zan mushaklar titraydi. Ular kuydi-pishdi, sertashvish bo’lib, ba’zan o’zini tuta olmaydi. Qalqonsimon bez yetarli ishlamaganda g’oyat jiddiy kasalliklar yuzaga chiqadi. Miksidema bilan kretinizm shu jumladandir. Miksidema yoki xom semizlikda asosiy almashinuv 30-40% kamayib ketadi. Qisman yog’ to’qimasida yog’ ko’payishi, asosan esa to’qima suyuqligining ortishi natijasida tana vazni oshib ketadi. Miksidemaning lotincha tarjimasi “shilimshiq shish” demakdir. Oqsillar almashinuvining buzilishi sababli a’zo va to’qimalarning hujayraaro bo’shliqlarida musin va albuminlar ko’payib ketadi. Oqsillar to’qima suyuqligining onkotik bosimini oshiradi. Shu sababli to’qimalarda, ayniqsa teri osti kletchatkasida suv ushlanib qoladi, to’qimalarda shilimshiq shish paydo bo’ladi. Miksidema bo’lgan bemorlarning terisi quruq, dag’al, tuki to’kilib ketadi, modda almashinuvi deyarli 25% pasayadi. Normal ruhiy faoliyat, jinsiy bezlarning faoliyati buziladi, xotinlar hayz kurmaydigan bo’lib qoladi. Davosi - uzoq vaqt tiroksin iste’mol qilishdan iborat, buning natijasida organizmning normal funksiyasi anchagina tiklanadi. Kretinizm . Odamning bolalik davrida qalqonsimon bez yetarli ishlamasa, ya’ni gipofunksiyaga uchrashsa, kretinizm ( gipotireoz ) degan kasallik ruy beradi. Bu xastalikning xarakterli belgilari shuki, bola buyi o’smay qoladi, ba’zan unda idiotizm (bolalik davrida ortirilgan akl pastligi) kuzatiladi. Bunday bemorlar pak- pakana bo’lib, tanasining tuzilishi juda ham beuxshov bo’ladi; oyoq -qo’llari kalta, boshi katta, ko’zlari kichkina. Kretinizm xastalikka chalingan kishilarning ogzi ochik va tili doim ogzidan chiqib turadi, shu sababli ular nafas olishga va ovqat yutishiga kiyinaladi. Buning sababi shuki, til haddan tashqari o’sib ketgani uchun og’izga sig’may qoladi. Kretinlarda balog’atga yetish to’xtaydi, psixika rivojlanmay orqada qoladi. Kretinizmga miksidema belgilari ham qo’shiladi (79- rasm). Endemik buqoq . Tuprok, suv va o’simlik hayvon ovqatida yod yetishmaydigan joylarda gipertireozning har xil shakllari, ayniqsa buqoq xastaligi tarqalgan. Asosan tog’li tumanlar shunday joylardan hisoblanadi. Bunday joylardan ko’pchiligida buqoq endemik kasallik hisoblanadi (ma’lum joylarda doimo ko’p uchraydigan kasallik endemik kasallik deb ataladi). Suv va ovqatda yod yetishmaganda gipotireoz nechog’lik ko’p uchrashini Shveysariya va Norvegiyada o’tkazilgan tekshirishlar yaqqol ko’rsatadi. Endemik buqoq Karpat, Ural, Kavkaz, Tyan-Shan va Pomirning baland tog’ sharoitlarda uchraydi. Hozir endemik buqoq juda kamaygan, chunki bu joylarda ichiladigan suvga va tuzga ozgina kaliy yodid qo’shiladi. Ko’rsatilgan tog’li tumanlarning aholisi o’rtasida qalqonsimon bezning yetarli ishlamasligi (gipofunksiya) natijasida bez to’qimasining o’sib ketishi kuzatiladi. Buqoqda qalqonsimon bez gipertrofiyalanadi (bezning bir qismi hajmi kattalashadi), follikulalari ko’payadi, ammo chiqadigan gormon miqdori kamayadi. 7. Qalqonoldi bez Odamda to’rtta qalqonoldi yoki paratireoid bez bor, bulardan ikkitasi qalqonsimon bezning orqasida, qolgan ikkitasi esa qalqonsimon bezning pastki qutbida, ba’zan esa bez to’qimasida bo’ladi. Ular yapaloq oval tuzilmalar bo’lib, bo’yi 6-7 mm, eni 3-4 mm va qalinligi 1,5-2 mm. Bez to’qimasi qon va limfa tomirlariga boy. Qalqonoldi bezlarning umumiy massasi 100 mg ga teng. Qalqonoldi bez paratgormon va kalsitonin ishlab chiqadi. Paratgormon ba’zi adabiyotlarda paratirin deb ham ataladi. U bezning asosiy va oksifil hujayralarida sintez bo’ladi. Bezdan paratgormon to’g’ridan to’g’ri qonga o’tadi, organizmda kalsiy almashinuvini boshqaradi va qonda uning doimiyligini ta’minlaydi. Me’yorda odam qonida 2.25-2.75 mmol/l (9-11 mg%) kalsiy bo’ladi. Paratireoid bezining gipofunksiyasi ( gipoparatireoz ) da qonda kalsiyning miqdori kamayadi, bez faoliyati kuchaygan (giperparatireoz) da esa uning miqdori oshadi (9.7.1-rasm) Ma’lumki, organizmda kalsiy zaxira bo’ladigan a’zo-suyak to’qimasidir. Shuning uchun qonda va suyak to’qimasidagi kalsiy miqdorining orasida katta bog’lanish mavjud. Paratgormon suyaklarning oxaklanishi va dekalsifikasiya (ohakning suyaklarda zaxira bo’lishi va ulardan kalsiyning ajralib chiqishi) jarayonlarini boshqaradi. Kalsiy almashinuviga ta’sir etib, ayni holda paratgormon organizmda fosforning almashinuviga ham ta’sir yetkazib oladi. 9.7.1-rasm. Kalsiy almashinuvida paratgormon va kalsitoninning ahamiyati. 1-qalqonsimon bez, 2-qon tomirlari, 3-suyak, 4-buyrak, 5-hazm yo’llari. Paratgormon kalsiy so’rilishini kuchaytiradi, kalsitonin gormoni esa susaytiradi. Paratgormon buyraklarda kayta so’rilish jarayonini susaytirib, siydik bilan fosfatlarni chiqarish jarayonini kuchaytiradi. Qalqonoldi bezlarning ishlamay kuyish (gipoparatireoz) oqibatlari itlarning shu bezlarini olib tashlash tajribalarida o’rganilgan. Bezlar olib tashlangandan bir necha kun keyin skeletning barcha mushaklari dapkir-dapkir tirishib qisqaradi, ya’ni titrayadi (paratireopriv tetaniya) bu holat asta-sekin kuchayib va tez-tez takrorlanib turadi. Paratireoid bezlar yo’kligi bora-bora o’limga olib keladi, buning bevosita sababi shuki, nafas mushaklarining tirishishi natijasida nafas buziladi. Paratireoid bezlar olib tashlangach titrashga mushaklarning o’zgarishi emas, balkiy markaziy asab tizimi holatining o’zgarishi sabab bo’ladi. Harakatlantiruvchi asablari kesilganda titramasligi shundan darak beradi. Paratireopriv tetaniya qonda kalsiyning kamayishi oqibatida yuz beradi. Paratireoid bezlari olib tashlangan hayvonlar organizmiga kalsiy tuzlari yuborilganda tetaniya paydo bulmasligi buning dalilidir. Tetaniyada jigarning sintetik funksiyalari ham buziladi: Qonda zaharli moddalardan ammoniy karbaminat paydo bo’ladi. Odamda paratireoid bezlar endokrin funksiyasining susayishi- gipoparatireoz hayot davrida vujudga kelishi yoki tug’ma bo’lishi mumkin. Gipoparatireozda qondagi kalsiy miqdori kamayganidan markaziy asab tizimining qo’zg’aluvchanligi juda oshadi, natijada tetanik tirishishlar paydo bo’ladi. Paratireoid bezlar hiqildoqning yuqori asabidan innervasiya oladi. Qon plazmasidagi kalsiy qonsentrasiyasi ichki muxitning eng anik boshqariluvchi omillaridan biri hisoblanadi. Qonda kalsiy kamayishi tufayli paratireoid bezlarning ichki sekresiyasi kuchayadi va aksincha, kalsiy qonsentrasiyasining ortishi oqibatida paratgormon sekresiyasi susayadi. 8. Ayrisimon bez Ayrisimon bez to’sh suyagining orqa yuzasida joylashgan. Uning vazni chakaloklarda 12 g bo’lib, to balog’atga yetish davrigacha 14-15 yoshgacha kattalashib, 30-40 g ga yetadi. So’ngra bezning xajmi asta-sekin kichiklasha boshlaydi va u yog’ moddasiga aylanadi, 25 yoshda bezning vazni 25 g gacha kamayadi, 60 yoshda-15g, 70-yoshda-6 g bo’ladi. Ayrisimon bez-juft, pallali a’zo bo’lib, ikki andozasi bir xil bo’lmagan pallalardan iborat. Bu pallalar biriktiruvchi to’qima orqali o’zaro bog’langan. Ayrisimon bezning har bir pallasi yana pallachalarga bo’linib, ularda pustloq va mag’iz qavatlari mavjud. Po’stloq qavati parenximalardan tashkil topgan, unda ko’p miqdorda limfositlar bo’ladi. Mag’iz qavatda esa epitelial va lipoid hujayralari bor. Ayrisimon bez qon tomirlari bilan o’ralib olingan va shu bois qondan juda boy. Bezning innervasiyasi parasimpatik (adashgan) va simpatik asablar orqali amalga oshadi. Bu tolalar pastki bo’yin va yuqori ko’krak simpatik tugunlaridan boshlanadi. Oxirgi yillarda ayrisimon bez gormonlari va ularning fiziologik ahamiyati to’liq o’rganib chiqilgan. Bezda timozin, timopoetin, timus gormoni omili degan polipeptid tabiatli moddalar ishlanib chiqariladi. Ayrisimon bezning immunitetga katta ahamiyati o’rganilgan. U organizm immuniteti jarayonining boshqarilishida, antitelalarning hosil bo’lishida, limfositlarning rivojlanishi va taksimlanishida hamda organizmning immun reaksiyalariga bevosita ishtirok etadi. Olimlarning fikricha suyak ko’magida hosil bo’luvchi birlamchi suyak hujayralari umumiy qon aylanish doirasi orqali ayrisimon bezga yetib boradi, bezda ular ko’payib, T-limfositlarga aylanadi. Bu limfositlar hujayra immunitetining rivojlanishi uchun javobgar ekanligi olimlar tomonidan taxmin qilmoqda. Ayrisimon bez gormonlarining hosil bo’lishi va ajralishi gipotalamo-gipofizar tizimi tomonidan boshqariladi. Gipofiz oldingi bo’lagining somatotropin gormoni ayrisimon bez gormonlarining qonga o’tishida ishtirok etadi. Yuqorida aytib o’tganimizdek, ayrisimon bez bolalik davrida yaxshi rivojlangan bo’ladi. Balog’atga yetganda bezning rivojlanishi to’xtatiladi va atrofiya bo’laveradi. Shu sababli bo’lsa kerak, bez organizm o’sishini rag’batlantirib, jinsiy tizim rivojlanishini to’xtatadi-degan ilmiy g’oyalar kam emas. Boshqa bir guruh olimlar tomonidan ayrisimon bez faoliyatiga boshqacha baho berilgan. Masalan, bez kalsiy va nuklein kislotalar almashinuvida faol ishtirok etadi degan g’oyalar juda ko’p. Bezning yana bir asosiy fiziologik ahamiyati shundaki, bu yerda juda ko’p miqdorda vitamin C sintezlanadi. Bu ko’rsatkich bo’yicha timus buyrak usti bezidan keyin organizmda ikkinchi o’rinni egallaydi. 9. Buyrak usti bezi Buyrak usti bezlari-juft bezlar bo’lib, ung va chap buyraklarning ustki qismida joylashgan (9.9.1-rasm). Ularning birgalikdagi vazni 10-20 g. Buyrak usti bezlari ikki qavatdan: ustki- po’stloq va ichki-mag’iz qavatdan iborat. Ular tuzilishi va funksiyasi jihatidan turlicha bo’lgan ichki sekreksiya bezlaridir, bulardan chiqadigan gormonlar o’z ta’siri jihatidan katta farq qiladi. 9.9.1-rasm. 1-buyrak usti bezi, 2-buyrak. Buyrak usti bezlarining mag’iz qavati (miya moddasi) Buyrak usti bezlarining mag’iz qavati xromaffin hujayralardan tuzilgan, ular tuzilishi va funksiyasi jihatidan po’stloq qavatidan katta farq qiladi. Mag’iz qavat embriogenez jihatdan simpatik asab tizimining hujayralariga yakin turadi. Ular kaliy bixromat bilan buyalganda sargish jigarrang tusga kiradi, ularning xromaffin hujayralar deb atalishiga ham sabab shu. Mag’iz qavatda adrenalin va noradrenalin gormonlar ishlab chiqariladi. Bu ikkala gormonning ta’siri bir xil bo’lganligi uchun ular birgalikda katexolarnin deb ham yuritiladi. Adrenalin buyrak usti bezidan qonga muntazam chiqib turadi. Ba’zi bir favqulotda holatlarda (arterial qon bosimining tushishi, qon yo’qotish, sovuq qotish, gipoglikemiya, jismoniy mehnat, emosiya, oqriq, qo’rqish, g’azablanish) qon tomirlarga adrenalinning sekresiyasi kuchayadi. Adrenalin bronx mushaklarini susaytirib, ularning diametrini kengaytiradi. U yurak mushagining qo’zg’aluvchanligini va qisqarishini oshiradi, qon tomirlar tonusini ko’taradi, buning natijasida arterial qon bosim oshadi. Birok yurak shox tomirlariga, o’pka tomirlariga, miya tomirlariga va ishlayotgan mushaklarga adrenalin tomir kengaytiruvchi ta’sir etadi. Adrenalin skelet mushaklar qisqarishini kuchaytiradi. Bu funksiyasi bilan u organizmga adaptasion-trofik ta’sir bag’ishlaydi. Adrenalin me’da-ichak yo’lining motor (harakat) funksiyasini susaytiradi. Adrenalinning ta’sir etish muddati qisqadir. Bu effekt uning qonda tez parchalanib ketishiga bog’liq. Monoaminooksidaza fermenti ta’sirida adrenalin gormonlarga xos bulmagan mahsulotlarni parchalanadi. Noradrenalin adrenalinga nisbatan qarama-qarshi- mediator funksiyasini bajaradi, ya’ni qo’zg’aluvchan asab uchidan sekresiya bo’lib, effektorlarga ta’sir etadi. Markaziy asab tizimida joylashgan neyronlarda qo’zg’alishni o’tkazishi ham noradrenalin orqali amalga oshadi. Bezning faoliyati bosh miya gipotalamusi faoliyati bilan ham bog’liq, chunki uning orqa guruh yadrolarida simpatik asab tizimining oliy markazlari joylashgan. Gipotalamus neyronlari ta’sirlanganda buyrak usti bezidan ko’p miqdorda adrenalin ishlab chiqiladi va uning miqdori oshib ketadi. Sharti reflektor faoliyati usuli bilan adrenalin sekresiyasining bosh miya po’stlog’i bilan aloqasi borligi aniqlangan. Jismoniy mehnat bajarish emosional qo’zg’alish, organizmning sovushi va boshqa shunga o’xshash holatlarda adrenalin refleks yo’li bilan ko’proq ajralib chiqadi. Emosonal qo’zg’alishda buyrak usti bezlaridan adrenalin ko’p chiqishini U.Kennon aniqlagan. Vovillayotgan itni ko’rgan mushukning buyrak usti bezlari venalaridagi qonda adrenalin ko’payganini U.Kennon kuzatgan. Adrenalin sekresiyasining ortishi odamning emosional holatlarida ro’y beradigan bir qancha fiziologik o’zgarishlar mexanizmini tushuntirib beradi. Masalan, talabalar imtihon topshirayotgan vaqtda, sportchilar start oldidan musobaqa boshlanish signalini kutib turganda qondagi glyukozaning ko’payishi va siydik bilan ko’plab chiqishi buyrak usti bezlaridan adrenalinning ko’p chiqish natijasidir. Bu dalil adrenalin sekresiyasiga bosh miya markazlarining ta’sir etishidan guvohlik beradi. Buyrak usti bezlari po’stlog’ining gormonlarini uch guruhga ajratish mumkin. I. Mineralokortikoidlar - aldosteron , kortikosteron , dezoksikortikosteron - koptokchali mintaqadan chiqadi va mineral moddalar almashinuvini boshqaradi. II. Glyukokortikoidlar - kortizon , gidrokortizon , kortikosteron (kortikosteron mineralkortikoidlarga ham kiradi) - tutamli mintaqadan chiqadi, karbonsuvlar, oqsillar va yog’lar almashinuviga ta’sir etadi. III. Jinsiy gormonlar-androgenlar , estrogenlar va progesteron , to’rsimon mintaqadan chiqadi. Kimyoviy tuzilishiga ko’ra buyrak usti bezlarining po’stloq qavatida ishlab chiqadigan gormonlar stereoidlar bo’lib, xolesterin hisobidan hosil bo’ladi. Bu gormonlarning sintezlanishi uchun askorbin kislota ham zaruriy mahsulot hisoblanadi. Buyrak usti bezlari po’stlog’ining jinsiy gormonlari-androgenlar va estrogenlar bolalik davrida, ya’ni ontogenezning hali jinsiy bezlar ichki sekresiyasi rivojlanmagan davrida jinsiy a’zolarning rivojlanishida kattagina rol o’ynaydi. Balog’atga yetgan kishilar organizmida bu gormonlarning ahamiyati katta emas. Ammo qarilikda, jinsiy bezlarning ichki sekresiya funksiyasi to’xtagach, buyrak usti bezlari po’stlog’i yana androgenlar bilan estrogenlarning birdan bir manbai bo’lib qoladi. Bir qancha noqulay omillar ta’sirida adrenokortikotrop gormon, glyukokortikoidlar sekresiyasining kuchayishi tufayli vujudga keluvchi holatni Gans Selye “taranglanish” yoki stress (stress) degan ibora bilan atagan. Stress hosil bo’lishida G.Selye uch fazani yoki uch bosqichni ajratadi: 1. “trevoga” (tahdid) fazasida noqulay omillar ta’sir eta boshlab, adrenokortikotrop gormon va glyukokortikoidlar sekresiyasi kuchayadi; 2) rezistentlik (chidamlilik) fazasida qondagi glyukokortikoidlar ko’payib, organizm nokulay ta’sirotlarga chidamli bo’lib qoladi; 3) holdan ketish (isto щ yeniye) fazasida buyrak usti bezlari glyukokortikoidlarni yetarli miqdorda chiqarmay qo’yadi (Selyening fikricha glyukokortikoidlar himoya qiluvchi, adaptiv gormonlardir), natijada organizmning ahvoli yomonlashadi. Adabiyot 1. Nuritdinov E.N. Odam fizologiyasi. Toshkent, «Aloqachi», 2005, 505 b. 2. Solodkov A.S., Sologub E.B. Fiziologiya cheloveka (ob щ aya sportivnaya, vozrastnaya): - Moskva, «Sport», 2015, 610 s. 3. Smirnov V.M., Dubrovskiy V.I. Fiziologiya fizicheskoo vospitaniya i sporta. – Moskva, «Vlados press», 2002, 605 s. 4. Tkachenko B.I. Osnov ы fiziologii cheloveka. S.P. 1994. 5. Txorevskiy V.I. Fiziologiya cheloveka. M.: Fizkultura, obrazovanie i nauka. 2001.

ENDOKRIN BEZLAR FIZIOLOGIYASI Reja: 1. Ichki sekretsiya bezlarining umumiy ta’rifi. Fiziologik jarayonlarning ichki sekretsiya bezlari orqali boshqarilishi; 2. Gormonlar va ularning biologik ahamiyati; 3. Gipofiz bezi. Uning gormonlari va fiziologik xossalari; 4. Gipotallamo – gipofizar tizim; 5. Epifiz (quddasimon bez); Qalqonsimon bez; 6. Qalqonsimon oldi bezi; Ayrisimon bez; 7. Buyrak usti bezi.

1. Ichki sekretsiya bezlarining umumiy ta’rifi, fiziologik jarayonlarining ichki sekretsiya bezlari orqali boshqarilishi Organizmdagi hamma bezlar ikki guruhga bo’linadi. Birinchi guruhdagi bezlar o’zlarida hosil bo’lgan moddalarni yo tana a’zolari bo’shlig’iga, yoki tashqi muhitga suyuqlik chiqarish yo’llari orqali ajratib chiqaradi. Bunday bezlar tashqi sekresiya (ekzokrin) bezlari deb ataladi (so’lak, me’da-ichak, ter bezlari). Lekin organizmda boshqa turdagi bezlar, ya’ni ikkinchi guruhga mansub bo’lgan bezlar ham mavjud. Ularning suyuqlik chiqarish yo’llari bo’lmaydi va bunday bezlar o’zlarida hosil bo’lgan biologik faol moddalarni-gormonlarni bevosita qonga ajratib chiqaradi, qon esa ularni organizmning kerakli turli qismlariga yetkazib beradi. Bunday bezlar ichki sekresiya (endokrin) bezlari deb ataladi (9.1.1- rasm). Ichki sekresiya (endokrin) bezlarning mahsulotlari gormon deyiladi. Gormon so’zi (lot. «horman» - harakatlantirish, qo’zg’atish, uyg’ontirish so’zlaridan) a’zolar, to’qimalar va hujayralarning o’zaro gumoral bog’lanishida muhim rol o’ynaydi. Bu termin 1905 yilda ingliz fiziologlari Dj.Beylis va E.Starlinglar tomonidan birinchi marta tabiatshunoslik fanlariga kiritilgan edi. Ular o’n ikki barmoqning shilliq qavatidan ajratib olingan sekretin moddasiga gormon deb nom berishdi.

9.1.1-rasm. Odam tanasida ichki cyekresiya bezlarining joylashuvi. 1-epifiz, 2-gipofiz, 3-qalqon oldi bezi, 4-jigar, 5-o’n ikki barmoq ichak, 6-buyrakning po’st qismi, 7- moyak, 8-qalqonsimon bez, 9-ayrisimon bez, 10-me’da, 11-buyrak usti bezi, 12-me’da osti bezi, 13- tuxumdon Gormonlar ikki tipdagi endokrin bezlarda ishlab chiqariladi. Birinchi tipdagi bezlarning to’qimasi ikki qismdan iborat bo’lib, bir qismida ishlab chiqariladigan suyuqlik xuddi tashqi sekresiya bezlaridagiga o’xshab tashqi muhtiga chiqariladi. Ikkinchi qismida ishlab chiqariladigan suyuqlik esa xuddi ichki sekresiya bezlaridagi singari organizmning ichki muhitiga, ya’ni qon va limfaga quyiladi. Bu bezlar aralash bezlar deb ataladi, ularga me’da osti bezi va jinsiy bezlar kiradi. Ikkinchi tipdagi bezlarga haqiqiy ichki sekresiya bezlari kiradi. Bular odam turli qismlarida joylashgan bo’lib, ularda ishlab chiqariladigan suyuqliklar organizmning faqat ichki muhitiga – qonga quyiladi. Bu bezlarga: gipofiz, epifiz, qalqonsimon, qalg’on oldi, ayrisimon, buyrak usti bezlari kiradi. Gormonlar – bu katta molekulali biologik faol moddalar bo’lib, organizmdagi turli oddiy va murakkab jarayonlarida qatnashadi. Gormonlar ferment emas yoki fermentlarni faollantiruvchi modda ham emas, ular hujayrasiz muhitdagi kimyoviy o’zgarishlarga ta’sir etmaydi. Gormonlar faqat hujayralarda yoki ularning

tuzilmalarga ro’y beruvchi jarayonlarga ta’sir etadi. Gormonlarni kimyoviy tabiati bo’yicha uch guruhga bo’linishi odat bo’lib qolgan; 1) polipeptidlar va oqsillar; 2) aminokislotalar va ularga yaqin birikmalar; 3) steroidlar. Gormonlar qonda erkin va oqsillar bilan biriktirib harakat qiladi. Ammo gormon bilan oqsil birikmasi hosil bo’lganda, gormon nofaol shakliga o’tadi. A’zo va funksional tizimlarga gormonlarning ta’siri ikki mexanizm orqali amalga oshiriladi: 1) gormonlar o’z ta’sirini bevosita asab tizimini orqali o’tkazadi; 2) qon orqali (gumoral yo’li bilan) a’zolar, to’qima va hujayralarning funksional holatini o’zgartiradi. 2. Gormonlarning fiziologik ahamiyati 1. Gormonlar organizm funksiyalarning boshqarilishida ishtirok etadi . Odam organizmida ikki boshqarish mexanizmlari mavjud-asab va endokrin. Bu mexanizimlar o’zaro bog’langan bo’lib yagona neyroendokrin boshqarilishini tashkil qiladi. 2. Gormonlar organizmni tashqi va ichki muhiti o’zgarishiga qarab moslashtiradi. Masalan, giperglikemiya (qonda glyukoza miqdorining oshib ketishi) me’da osti bezi gormoni – insulin sekresiyasini kuchaytiradi, buning natijasida qondagi glyukoza miqdori me’yorga qaytadi. 3. Gormonlar organizm ichki muhitining doimiyligini saqlab turishga ishtirok etadi . Masalan, qonda glyukoza miqdorining kamayishi (gipoglikemiya) oqibatida buyrak usti bezining mag’iz qavatidan ko’p miqdorida adrenalin gormoni ishlab chiqariladi. Bu gormon jigarda glikogenolizni (glikogenni glyukozaga aylanishi)ni kuchaytirib, qonda glyukoza miqdorini me’yorga keltiradi. Shunday qilib, organizmda gormonlar morfogenez (o’sish va rivojlanish) moddalar almashinuvchi va gomeostaz (organizm o’z ichki muhiti tarkibini doimo bir xilda saqlab turishi) jarayonlariga ta’sir etadi.

Gormonlarning qismati. Moddalar amlashinuvi natijasida gormonlarning tuzilishi va vazifasi keskin o’zgaradi. Bundan tashqari gormonlarning bir qismi organizm hujayralari tomonidan to’liq o’zlashtiriladi qolgan qismi esa siydik orqali chiqariladi. Oqsillar va glyukuron kislotasi bilan biriktirib hamda jigar fermentlarning faollanish natijasida gormonlar inaktivasiya (nofaol) bo’ladi. Hozirgi kunda aksari gormonlarning tuzilishi yaxshi o’rganilgan. Kichik va katta molekulali gormonlar kimyoviy yo’l bilan sintezlanib olingan: a) bez faoliyatining kuchayishi – giperfunksiya, bundagormonlar ko’p hosil bo’ladi va qonga ko’p chiqadi; b) bez faoliyatining susayishi-gipofunksiya, bunda gormon kam hosil bo’ladi va qonga kam chiqadi. 3. Gipofiz bezi. Uning gormonlari va fiziologik xossalari Endokrin bezlar tizimida gipofiz maxsus o’rin tutadi. Gipofiz «markaziy bez» degan nom olgan, chunki organizmdagi hamma «periferik» bezlar faoliyati u yoki bu yo’l bilan gipofiz faoliyatiga aloqador ekanligi hyech kim uchun sir emas. Gipofiz miyaning asosiy qismida joylashgan bo’lib, kalla suyagining turk egarining chuqurchasida joylashgan. U no’xatsimon, vazni 0,5-0,6 g ga teng bo’lib, gipofiz oldingi va oraliq bo’laklardan tarkib topgan adenogipofizdan va orqa bo’lakdan tuzilgan neyrogipofizdan iborat. Adenogipofizning kelib chiqishi epitelial, neyrogipofizning kelib chiqishi esa-neyrogen tabiatlidir. Gipofizning oldingi bo’lagi yoki adenogipofiz uch xil: asosiy, yoki xromofob (barcha hujayralarning 55-60%), asidofil, yoki xromofil (30-35%) va bazofil (5- 10%) hujayralardan iborat. Xromofob hujayralar gormon hosil qilmay,xromofil hujayralarni hosil qilsa kerak degan g’oyalar hamon muammoligicha qolayapti. Bazofil hujayralar adrenokortikotropin (AKTG), tireotropin va gonadotropin ishlab chiqaradi.

Похожие

Endokrin bezlar
NAFAS FIZIOLOGIYASI
QON FIZIOLOGIYASI
AYIRUV FIZIOLOGIYASI
Gipofiz bezi tuzilishi, endokrinologik xususiyatlari