ERNEST SETON-TOMPSON. YOVVOYI YO’RG’A.
ERNEST SETON-TOMPSON. YOVVOYI YO’RG’A. Reja: 1.”Yovvoyi yo’rg’a” asarini o’rganish va tahlil qilish. 2.Asardagi obraz va davr tizimi. 3.Xulosa.
Ernest Seton Tompson (14.08.1860, Janubiy Shilds, Buyuk Britaniya - 23.10.1946, Santa Fe, Nyu-Meksiko, AQSh), kanadalik yozuvchi, animatsiya rassomi, tabiatshunos. 1879 - yilda Toronto rassomlar kollejini tamomlagan. Dovgo o'rmonda va uzilishlarda tirik. 40 ga yaqin kitob yozgan, tvarinlarning bosh darajasi. Aniq va mohir kichkintoylar bilan super-juvni e'lon qilish. Kitoblar ro'yxati hindlar va eskimoslarning folkloriga tegishli. Birinchi asari "Teteruk o'tloqining hayoti" (1883). Unga "Yovvoyi jonzotlar, men ularni bilaman" (1898), "Hayot tinch, kimga oshiq bo'ladi" (1901) kitoblari, shuningdek, 8 jildlik "Yovvoyi hayot" kitoblari mashhurlikka erishdi. Hayvonlar" (1925-27). "Grizlilar tarjimai holi" (1900), "Beresta" (1902), "Lis haqida kitob" (1912) va IN kitoblarini nashr etgan. Bagatoxga yozuvchi-hayvonchilar kirib kelgan. Hammasi bo'lib Seton-Tompson asosan yovvoyi hayvonlar hayotiga bag'ishlangan 40 ga yaqin kitob yozgan. U 1930-yil Kanadadan New Mexicoga ko chib borgan va umrining oxirigacha o sha yerda yashagan.Shaharʻ ʻ hayotining muxlisi bo'lmagan Ernest uzoq vaqt o'rmon va dashtlarda yashadi. Bosh qarorgohi Torontoda joylashgan Hudson's Bay kompaniyasi xodimlari bilan aloqalar unga katta ta'sir ko'rsatdi. 1907 yilda Kanadaning shimoli-g'arbiy qismida uzoq sayohat qilib, u kompaniyaning savdogarlari, ovchilari va tuzoqchilari bilan yanada yaqinroq tanishdi va ularga qimmatli "Arktika dashtlari" (1911) insholar kitobini bag'ishladi. fotosuratlari va mualliflik eskizlari uchun. Beqaror Tompson bir joyda muqim turmas, goh o rmonda, goh Shimoliy Amerika ʻ cho llarida qo nim topardi. Biroq hech qachon katta shaharlarda uzoq yasholmagan: ʻ ʻ Kanada va Amerikaning ovchilari, fermerlari, hindulari va eng asosiysi jonivorlari uni qayerda bo lmasin o ziga ohanrabodek tortardi. Kanada ma muriyati “davlat ʻ ʻ ʼ tabiatshunosi” lavozimiga loyiq topishi Tompsonga hayvonot olamini chuqur o rganishi uchun katta imkoniyat yaratdi. Ko rgan-kechirganlari, sayohatlari ʻ ʻ natijasida “Yovvoyi hayvonlar hayoti” nomli 8 tomdan iborat 40ga yaqin kitob nashr ettirdi. Bir necha asarlarini hindular va eskimoslar turmush tarzi, xalq og zaki ijodi, ʻ urf-odatlari, marosimlariga bag ishladi. Hindular hamda yovvoyi hayvonlar – ʻ tabiatning bu ikki in omi mushtarak holda ajoyib va qiziqarli avtobiografik asar – ʼ “Yovvoyi odamchalar”ning dunyoga kelishiga sabab bo ldi. Ernestning, shuningdek, ʻ
“Kemiruvchilar tarixi” (1900), “Qayin po stlog i” (1902), “O rmon haqida kitob”ʻ ʻ ʻ (1912) asarlari kitobxonlar e tiboriga havola etiladi. ʼ 1906 yili uning hayotida o zgarishlar ro y berdi: boy-skautlar harakati asoschisi ʻ ʻ lord Baden-Pauell bilan tanishdi. U bilan hamkorlikda tabiat hamda hayot muvofiqligini ilgari suruvchi g oyani targ ib qildi. Bu harakat butun umri, ʻ ʻ faoliyatining ajralmas bo lagiga aylandi. Seton-Tompson o zini murabbiy sifatida ʻ ʻ ham namoyon eta oldi. “Pionering” ta lim tizimi asoschisi sifatida uning nomi hanuz ʼ yodga olinadi. Mazkur tizim F. Kuperning mashhur “Pionerlar” romani asosiga qurilgan bo lib, u yovvoyi tabiatni o rganish uchun turli noodatiy usullarni o zida ʻ ʻ ʻ jamlagandi. Jumladan, maskirovka (yashirinish), taktik o yinlar, sayohat, ko chat ʻ ʻ o tkazish, bog lar yaratish kabi amaliy mashg ulotlar nazariyotchi murabbiylar ʻ ʻ ʻ uslubidan farq qilar va yaxshi samara berardi. Adib zoologiyaga oid qator asarlar ham yozdi. Ilm-fanga qo shgan hissasi uchun AQSH ilmiy tadqiqotlar instituti tomonidan ʻ “Eliot” oltin medali bilan taqdirlandi. U birgina narsadan qo rqardi: u ham bo lsa, ʻ ʻ yovvoyi hayvonlar bemaqsad va behuda qirib yuborilsa nima bo ladi?! Mana shu ʻ tashvish uni tinimsiz ijod qilish, ilmiy asarlar yozishga undardi. Jonivorlarni muhofaza qilish, tabiatni asrab-avaylash, uning qadr-qimmatini yoshlarga tushuntirish uchun Kanadada “O rmonchilik Ittifoqi”ni tashkil etadi. ʻ 1908 yili AQSHda uning ilg or tajribalari beso roq ommalashtira boshlandi. ʻ ʻ Bundan ikki yil avval esa ishonib yurgan do sti, general Baden-Pauell Tompsonning ʻ g oyalarini o g irlab, o z muallifligida kitob chiqargandi. “Bolalar uchun skauting” ʻ ʻ ʻ ʻ nomli asarga ko zi tushdi-yu do sti ismini ko rib, Tompsonning rangi dokaday oqarib ʻ ʻ ʻ ketdi. Bu ikki holat uni umuman boshqa odamga aylantirib yubordi: hukumatdan alamzada, do stining bu ishini esa xiyonat deb bilgan Ernest endi hech kimga ʻ ishonmas, odamlarga qo shilmas edi. Shundan so ng, jamoat ishlariga aralashmay, ʻ ʻ odamlardan qochadigan, tashabbuskorlik ko rsatmaydigan bo lib qoldi. Uning endi ʻ ʻ bolalar bilan mashg ulot olib borishga ham, o z mablag iga kichik tabiat ʻ ʻ ʻ qo riqxonalari tashkil etishga ham hafsalasi qolmagandi… ʻ Butun umrini tabiatni kuylashga, uning ochilmagan sir-asrorlarini kashf etishga bag ishlagan, ayni vaqtda yozuvchi, rassom, murabbiy sifatida mashhur bo lgan tabiat ʻ ʻ
jonkuyari Ernest Seton-Tompson 1946 yilning 23 oktyabrida Nyu-Meksiko shtatining Santa-Fe shahrida yorug dunyoni tark etdi.ʻ Bu voqea 1893-yilning dekabrida bo‘ldi. Fermaga kelib tushdim-u, yo‘lovchi soyabon aravada Kanada daryosi bo‘yidagi Pinyavetitosga jo‘nadim. Foster men bilan xayrlashayotib, shunday dedi: — Menga qarang, bordi-yu, la’nati yo‘rg‘aga duch kelib qolsangiz, ayamay otib tashlang. Yovvoyi yo‘rg‘a haqida ilk bor eshitgan gapim shu bo‘ldi, yo‘lda esa yo‘lboshlovchim Bernsdan yo‘rg‘aning kechmishini bilib oldim. Dong‘i ketgan yo‘rg‘ani juda-juda ko‘rgim keldi, ertasiga Jayron bulog‘iga borib, hafsalam pir bo‘ldi, sababi u yerda yo‘rg‘aning ham, galaning ham daragi yo‘q ekan. Ammo ertasi kuni Alamozo daryosi orqali yana tepalikdor yalanglikka kelganimizda, oldinda borayotgan Jek Berns birdan otining bo‘yniga engashib oldi, menga o‘girilib, shivirladi: — Qurolingizni oling! Ana ayg‘ir! Men qurolimni qo‘limga olib, oldinga intildim. Pastdagi soylikda otlar galasi o‘tlab yuribdi, ulkan qora yo‘rg‘a gala yonida turibdi. Qora yo‘rg‘a bizning havomizni oldi, shekilli, sergak tortdi. Avval boshini, keyin dumini ko‘tardi, burun kataklari kengaydi. Ko‘zimga yo‘rg‘aotlarningoti, dashtlarda chopib yurgan jamiki otlarning sarasi bo‘lib ko‘rindi, shunday noyob jonivorni nobud qilib, bir to‘da masliqqa aylantirishga ko‘nglim bormadi. Jek hadeb vaqtni boy bermasdan tezroq otishimni tayinladi, men atayin imillab turaverdim. Serjahl hamrohim imillayotganim uchun meni koyidi. Zardali to‘ng‘illab: «Buyoqqa bering qurolni!» deya uni tortib olmoqchi bo‘ldi, men miltiqning og‘zini osmonga qaratdim, u go‘yo tasodif oqibatidek o‘q yeb ketdi. Gala bir seskanib tushdi. Qora yo‘rg‘a kishnadi, pishqirib, galani bir aylanib chopdi. Baytallar to‘dalashib, chang-to‘zonlar ichra ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Ayg‘ir galaning goh u, goh bu yonidan chopib, baytallar keyinida qolib ketmasligini nazorat qildi. Yo‘rg‘a g‘oyib bo‘lguncha undan ko‘z uzmadim, uning yo‘rg‘a oyoqlari biron martayam chalkashmadi. Turgan gap, Jek mening, qolaversa, miltig‘imning, yo‘rg‘aning nomiga ko‘p nordon gaplar aytdi, men uning gaplaridan zavq oldim, zo‘r quvonch bilan qora yo‘rg‘aning chiroy va qudrati haqida xayol surib qoldim. Yo‘q, qandaydir bir baytalni deb shunday yo‘rg‘aning yaltilloq terisiga dog‘ tushirgim kelmadi!
Yovvoyi otlarni ushlashning bir nechta xillari bor. Shulardan biri ot ustidan o‘q bo‘shatib, uni bir nafas gangitib qo‘yish, vaziyatdan foydalanib bo‘yniga sirtmoq solishdir. Buni «otni bo‘yin egdirib olish», deydilar. — Gapir-a! O‘q yegan yuzlab otlarni ko‘rdim, bari qir oshib qochib ketdi, birontayam «bo‘yin eggan» mustangni ko‘rmadim, — e’tiroz bildirdi yovvoyi Jo. Gohida, sharoit taqozo etganda galani qoraga haydasa ham bo‘ladi, agar otlar yaxshi bo‘lsa galani quvib yetsa ham bo‘ladi, ammo, bir qaraganda iloji yo‘qday tuyuladigan yana bir yo‘li bo‘lib, bu mustang «tinchidi» yo‘li, ya’ni, uni holdan toyguncha quvib borish yo‘lidir. Yo‘rg‘alaganda oyog‘i umuman adashmaydigan ayg‘irning dong‘i kun sayin oshdi. Uning epchilligi, yo‘rg‘asi, chayir tabiati xususida ko‘z ko‘rmagan sarguzashtlar gurungi bo‘ldi. Uchburchak fermasidan bo‘lmish Montgomer chol Kleytondagi Uels qahvaxonasida ko‘pchilik oldida, agar shu gaplar chin bo‘lsa, unda, shu ayg‘irni kim aravaga bosib olib kelsa, ming dollar beraman, dedi. Buni eshitgan necha o‘nlab yosh kavboylar o‘z xo‘jayinlari bilan tuzgan shartnoma muddati tugab, qo‘l bo‘shadi deguncha, o‘z baxtlarini sinab ko‘rishga ahd qildilar. Yovvoyi Jo barchani dog‘da qoldirmoqchi bo‘ldi. Vaqtni boy bermay, xizmat muddati tugamagan bo‘lsa-da tuni bilan ovga shaylandi. Bir o‘rtog‘idan qarz olib, yigirma bosh yaxshi otni, oshxonali aravani kerakli aslaha-anjomlar bilan ta’minladi, o‘zi o‘rtog‘i Charli hamda oshpazi uchun ikki haftalik oziq-ovqat jamladi. Ular bu g‘aroyib,yengiloyoq yo‘rg‘ani «tinchitish»ni qat’iy ahd qilib, Kleytondan jo‘nab ketdi. Safarlarining uchinchi kuni Jayron bulog‘iga yetib keldi, tushga yaqin galasi bilan suvlagani kelgan qora yo‘rg‘ani ko‘rib, ajablanmadilar ham. Jo bekinib, gala suvlab bo‘lguncha qorasini ko‘rsatmadi, sababi, suvsagan ot yaxshi chopishini, suvlab, og‘irlashib qolgani yomon chopishini yaxshi bilardi. Shundan keyingina Jo pistirmadan chiqib, oldinga yurdi. Buloqqa yarim milcha qolganda mustang sergak tortdi, galasini janubiy sharqdagi butazor tog‘ yonbag‘irlariga boshlab ketdi. Jo gala ketidan yalang oyoq bo‘lib chopib, ularni yana bir bor ko‘rdi, qaytib kelib, aravakashlik qiluvchi oshpaziga janubga, Alamozo darayosiga jo‘nashni buyurdi. O‘zi yana janubi-sharqqa otlanib, gala izini oldi. Ikki milcha yurib, yana galani ko‘rdi. Oyoq uchida otlarga yaqin bordi. Biroq ular yana hadik olib, qochib qoldi. Kun shunday o‘tdi. Gala halqa bo‘lib, janubga yurish qildi, kun ufqqa oqqanda xuddi Jo kutganidek, Alamozo daryosi yaqiniga kelib qoldi. Jo