Estetik munosabat , estetik faoliyat Reja: 1.Estetik munosabat 2. estetik faoliyat 1

1.Estetik munosabat   ( yun.   αίσθημα  - "his",  "tuyg u") ʻ   olamning   hissiy   qabul qilinishini  tadqiq  etuvchi   fandir .   Estetika   san at ʼ ,   madaniyat   va   tabiatning   subyektiv qabul   qilinishini   o rganadi.   Estetika ʻ   falsafaning   aksiologiya   sohasiga kiradi.   Estetika   (yun.  —  his  qiluvchi,  hissiy  tarbiyaga  doir)  —  inson  bilan  dunyo o rtasidagi  qadriyat  munosabatining  o ziga  xos  tomonlarini  va  kishilarning  badiiy ʻ ʻ faoliyati  sohasini  o rganuvchi  falsafiy  fan.  "Estetika"  terminini  nemis  faylasufi ʻ A.Baumgarten  (1714—62)  ilmiy  muomalaga  kiritgan.  Estetikaning  sinonimi sifatida  go zallik  falsafasi,  san at  falsafasi,  badiiy  ijod  falsafasi  iboralari  qo llanib ʻ ʼ ʻ kelingan.  Keyingi  paytlarda  nafoyeatshunoslik  yoki  nafosat  falsafasi  atamalari  ham Estetikani  anglatadigan  bo ldi.  Estetika  o z  ichiga  san at  Estetikasi,  tabiat ʻ ʻ ʼ Estetikasi,  texnika  Estetikasi,  dizayn,  sport  Estetikasi,  turmush  Estetikasi,  atrof muhitni  go zallashtirish  va  boshqalar  sohalarni  qamrab  oladi. ʻ Estetika  nafosat,  did,  go zallik,  xunuklik,  ulug vorlik,  tubanlik,  fojiaviylik, ʻ ʻ kulgililik,  mo jizaviylik,  hayolilik  singari  kategoriyalar  bilan  ish  ko radi.  Ular ʻʼ ʻ orasida  nafosat  tushunchasi  alohida  o rin  egallaydi.  U  bir  tomondan,  estetik ʻ anglashning  barcha  jihatlarini  (estetik  hissiyot,  estetik  zavq,  estetik  did,  estetik muhokama  va  boshqalar),  ikkinchi  tomondan,  estetik  xususiyatlarni  —  amaldagi go zallik,  ulug vorlik,  fojiaviylik,  kulgililik  va  h.k.  jihatlarni  o z  ichiga  oladi.   ʻ ʻ ʻ Ana shu  keyingi  jihati  bilan  nafosat  ba zan  Estetikaning  predmeti  sifatida  ham  qabul ʼ qilinadi. Estetikaning  tadqiqot  ob yektlari  ichida  san at  alohida  o rinni  egallaydi,  u ʼ ʼ ʻ qadimdan  to  hozirgi  kungacha  eng  ko p  tadqiq  etilgan  estetik  soha  hisoblanadi. ʻ Estetikaning  bu  borada  san atshunoslik  fanlaridan  farqi  shundaki,  u o z  ob yektiga ʼ ʻ ʼ falsafiynazariy  jihatdan  yondashadi.  Estetika  san atni  —  san atkor,  san at  asari, ʼ ʼ ʼ san at  asarini  idrok  etuvchi  shaxsdan  iborat  yaxlit  tizimda  olib  o rganadi,  barcha ʼ ʻ san at  turlari  uchun  zarur  bo lgan  umumiy  qonunqoidalarni  ishlab  chiqadi.  Mas, ʼ ʻ adabiyotshunoslikdatch  qofiya  nazariyasini  musiqaga  yoki  haykaltaroshlikka nisbatan  qo llab  bo lmaydi.  Estetikadagi  kompozitsiya  yoki  uslub  nazariyasi  esa ʻ ʻ me morlikdan  tortib  badiiy  suratkashlikkacha  bo lgan  hamma  san at  turlariga ʼ ʻ ʼ 2

taalluklidir. Ayni  paytda  Estetika  san atning  tabiati,  uning  ijodiyligi  va  boshqalar ʼ jihatlarini  tadqiq  etadi;  badiiy  oqimlar  va  yo nalishlarning  , ijodiy  uslublarning ʻ mohiyatini  o rganadi.ʻ Estetika  falsafiy  ilm  sifatida  ko plab  ijtimoiy  va  tabiiy  fanlar  bilan  aloqadordir. ʻ Uning  etika  bilan  aloqasi  alohida  diqqatga  sazovor.  Bu  ikkala  fanning  o zaroʻ yaqinligi,  avvalo,  inson  xatti-harakatining  ko p  hollarda  ham  axloqiylik,  ham ʻ nafosat  uyg unligidan  iborat  ekanligida;  2dan,  Estetikaning  asosiy  tadqiqot ʻ ob yekti  bo lmish  san at  mohiyatan  ezgulik  va  yovuzlik  o rtasidagi  kurashning ʼ ʻ ʼ ʻ badiiy  in ikosi  sifatida  doimo  dolzarb  axloqiy  muammolarni  ko tarib  chiqadi; ʼ ʻ 3dan,  Estetikaning  ba zi  tushunchalari  etika  uchun  ham  birdek  xizmat  qiladi;  4dan, ʼ Estetika  o rganadigan  xulqiy  go zallik  sohasi  axloq  bilan  bevosita  bog liq.  Ayni ʻ ʻ ʻ paytda  ikkala  fan  bir-biriga  juda  o xshash  ekan  degan  taassurot  tug ilmasligi  kerak. ʻ ʻ Estetika  har  bir  ob yektga  aniq,  muayyan  yondashuvni  talab  qiladi,  etika  esa ʼ hamma  uchun  umumiy  bo lgan  qonunqoidalarni,  hikmatlarni  ishlab  chiqadi. ʻ Estetikaning  psixologiya  bilan  aloqasi  ham  juda  muhim:  har  ikkala  fan  ruhiy holatlarni  o rganadi.  Har  ikkala  fan  uchun  umumiy  bo lgan  san at  psixologiyasi  va ʻ ʻ ʼ badiiy  ijod  psixologiyasi  degan  maxsus  yo nalishlar  mavjud.  Estetika  va ʻ sotsiologiyaning  o zaro  munosabatlarida  san atni  hamkorlikda  o rganish  masalalari ʻ ʼ ʻ muhim.  San at  asari  alohida  inson  shaxsiga  e tibor  qilgani  holda,  jamiyatni ʼ ʼ ijtimoiy  munosabatlar  tizimi,  ijtimoiy  tuzilma  sifatida  badiiy  tadqiq  etadi,  ayni paytda  sotsiologik  tadqiqotlar  uchun  o ziga  xos  material  bo lib  xizmat  qiladi; ʻ ʻ sotsiologiya  jamiyat  bilan  san atning  o zaro  aloqalarini,  san atning  ijtimoiy ʼ ʻ ʼ vazifalarini;   san atkorning   jamiyatdagi   o rni,   mavqei,   kitobxon   va ʼ ʻ tomoshabinlarning  ijtimoiydemografik  holatlarini;  shaxs  ijtimoiylashuvida san atlar  va  san at  asarining  ahamiyatini  tahlil  qiladi.  Mazkur  muammolarni ʼ ʼ o rganish  uchun  Estetika  va  san at  sotsiologiyasi  sohasi  mavjud.  Estetikaning ʻ ʼ dinshunoslik  bilan  aloqasi  ham  katta  ahamiyatga  ega;  din  va  san at  doimo  bir- ʼ birini  to ldirib  keladi,  ko p  hollarda  biri  boshqasi  uchun  yashash  sharti  bo lib ʻ ʻ ʻ xizmat  qiladi.  Asrlar  mobaynida,  ana  shu  aloqalar  natijasi  o laroq,  san at  asarining ʻ ʼ o ziga  xos  ko rinishi  —  diniybadiiy  asar  vujudga  keldi.  Mas,  Shohizinda  me moriy ʻ ʻ ʼ 3

majmui, Kyoln  jomesi,  Rembrandtning  "Muqaddas  oila"  asari,  "Abu  Muslim jangnomasi"  qissasi  va  boshqalar  Estetika  bunday  asarlarni  tadqiq  etar  ekan, albatta,  dinshunoslik  fani  bilan  hamkorlik  qiladi.  Estetikaning  pedagogika  bilan bog liqligi  estetik  tarbiya  masalalariga  borib  taqaladi;  ped.  ham  estetik  tarbiya ʻ bilan  shug ullanadi.  Lekin  u alohidaalohida,  mustaqil  qismlarga  bo lingan  holda, ʻ ʻ turli  yosh  va  sohalar  uchunmaxsus  belgilangan  tarbiya  tarzida  olib  boriladi.  Mas, maktabgacha  tarbiya,  o quvchilar  tarbiyasi,  jismoniy  tarbiya  va  h.k.  Estetika  esa ʻ nafosat  tarbiyasining  umumiy  qonunqoidalarini  ishlab  chiqadi  —  inson tug ilganidan  boshlab,  to  o limigacha  o tadigan  umr  bosqichlari  uchun  taalluqli ʻ ʻ ʻ bo lgan  tarbiya  falsafasi  sifatida  ish  ko radi.  Estetikaning  semiotika  (belgilar  va ʻ ʻ belgilar  tizimlari  haqidagi  fan)  bilan  aloqadorligi  keyingi  paytlarda  yanada teranroq  tadqiq  etilmoqda.  Ma lumki,  har  bir  san at  asarining  mazmunmohiyati ʼ ʼ muayyan  belgilar  vositasida  namoyon  bo ladi,  ya ni  bilish  va  baholash  natijalari ʻ ʼ bo lmish  semiotik  hamda  pragmatik  axborotni  o zida  mujassam  qilgan  san at  asari ʻ ʻ ʼ o sha  axborotni  yetkazib  berishga  ham  mo ljallangan;  u san at  turiga  qarab  turlicha ʻ ʻ ʼ belgilar  —  harflar,  chiziqlar,  notalar  va  h.k.  orqali  amalga  oshiriladi.  San atning ʼ semiotik  belgilar  bilan  bog liq  ana  shu  tomonlarini  —  kommunikativvositachilik ʻ jihatlarini  semiotika  o rganadi;  bu  borada  alohida  tuzilmasemiotik  deb  nomlangan ʻ nazariy  yondashuv  ham  mavjud.  Shuningdek,  Estetika  barcha  san atshunoslik ʼ fanlari  hamda  tabiat  Estetikasi  nuqtai  nazaridan  ekologiya,  axborot  nazariyasi jihatidan  kibernetika  bilan  aloqadorlikda  ish  ko radi. ʻ Estetika  tarixining  ibtidosi  Somir  (Shumer),  Bobil,  qadimiy  Misr,  qadimiy  Xitoy va  keyinroq  yunon  miflariga  borib  taqaladi.  Bundan  5—6  ming  yil  avval  ilk  yozuv —  mix  xatda  bitilgan  Somir  giltaxtalaridagi  matnlarda  "go zallik",  "san at", ʻ ʼ "musiqa"  singari  so zlarda  aks  etgan.dastlabki  estetik  tushunchalarni  uchratish ʻ mumkin.  qadimiy  Misrda  miloddan  4—4,5  ming  yil  avval  san atning  barcha  asosiy ʼ turlari,  sal  keyinroq  esa  professional  teatr  vujudga  keldi.  Zardushtiylik  dinining muqaddas  kitobi  Avestosh  ilgari  surilgan  estetik  g oyalar  keyinchalik  Hindistonda, ʻ undan  so ng  Yunonistonda  Estetika  rivojiga  ta sir  ko rsatdi.  qadimiy  Sharkdagi ʻ ʼ ʻ estetik  g oyalar  dastlab  foydalilik  (nima  foydali  bo lsa  —  o sha  go zal),  keyinroq ʻ ʻ ʻ ʻ 4

axloqiylik (nima  ezgu  bo lsa  —  o sha  go zal)  tamoyillari  asosida  shakllandi. ʻ ʻ ʻ Yunon  mumtoz  Estetikasi  namoyandalari,  ayniqsa,  Aristotel  go zallikning ʻ foydalilikdan  va  ezgulikdan  alohida  holda  mavjud  bo lishi  mumkinligini  aytib ʻ o tdi;  bu  jihatdan  uning  "Poetika"  ("She riyat  san ati")  asari  e tiborga  molik.  O rta ʻ ʼ ʼ ʼ ʻ asrlarda  musulmon  sharqi  tasavvuf  Estetikasi  bu  g oyalarni  takomiliga  yetkazib, ʻ yangi  bosqichga  ko tardi;  Uyg onish  davri  va  Yangi  davr  Estetikasi  taraqqiyoti ʻ ʻ uchun  nazariy  asos  bo lib  xizmat  qildi.  Estetika  Byork,  D.Yum,  I.Kant  va ʻ boshqalar  merosida  buni  yaqqol  ko rish  mumkin.  Mas,  Kantning  go zallik ʻ ʻ haqidagi  mashhur  4 tamoyilidan  3 tasi  sharq  faylasuflari  nazariyalari  asosiga qurilgan.  Mazkur  3 tamoyil  —  go zallikning  beg araz  manfaatsiz  munosabatga ʻ ʻ asoslanganligi;  uning  zaruratga  aylangan  muhabbatning  ob yekti  ekanligi ʼ (G azoliy);  go zallikni  oddiy  mantiqiy  yondashuv  orqali  bilishimiz  mumkin ʻ ʻ emasligi  (Forobiy)  Kantni,  go zallik  biz  uchun  o zini  maqsad  shaklida  emas, ʻ ʻ maqsadga  muvofiqlik  shaklida  namoyon  etadi  degan  4tamoyilni  yaratishga  olib keldi.  Kantdan  so ng  nemis  ratsional  Estetikasida  Shiller,  Shelling  , Gegel ʻ nazariyalarining  Estetika  taraqqiyoti  uchun  ahamiyati  katta  bo ldi.  Shopengauer, ʻ Nitsshe,  Diltey  singari  noratsional  yo nalishdagi  faylasuflarning  estetik ʻ qarashlarida  ham  o ziga  xos  yangi  g oyalar  ilgari  surildi,  mas,  Shopengauer ʻ ʻ Estetikaga  yangi  —  "qiziqarlilik"  kategoriyasini  kiritdi,  Nitsshe  esa  san atni  ikki ʼ —  apolloncha  va  dionisiycha  turga  ajratib  o rganishni  taklif  etdi.  Eng  yangi  davr ʻ Estetikasida,  Z.Freyd,  ayniqsa,  K.Yung  ta limotida  san at  asari  va  san atkorning ʼ ʼ ʼ o zaro  munosabatlarini  ruhiy  tiplar  asosida  o rganilishi  olg a  tashlangan  yangi ʻ ʻ ʻ qadam  bo ldi.  Shuningdek,  J.P.Sartr,  A.Kamyu,  G.Marsel,  X.  Ortega  i Gaset  va ʻ boshqalar  mutafakkirlar  industrial  jamiyatda  go zallik  va  san atning  takdiri ʻ ʼ masalalari  bilan  qiziqdilar.  Hozirgi  Estetikaning  miqyosiylashuv  jarayonida texnika,  tabiat  va  turmush  Estetikasiga  ham  jiddiy  e tibor  berilmoqda;  xulqiy ʼ go zallik  muammosi  yanada  muhim  o rin  egallay  boshladi. ʻ ʻ O zbek  milliy  Estetikasi  taraqqiyoti  tarixan  mintaqaviy  tabiatga  ega  bo lib,  uning ʻ ʻ ildizlari  dastlab  Avesto,  keyin  moniylikning  muqaddas  kitobi  Xuastuanift  (Za.)ga borib  taqaladi.  Islom  dini  qabul  qilingach,  milliymintaqaviy  Estetika  Qur oni ʼ 5