ES T E T I K O N G V A ES T E T I K F A O L I Y A T . ES T E T I K A N I N G A S OS I Y T U S H U N C H A L A R I .     Reja:               1.       Estetik ong  va  uning  tuzilmasi.             2.       Estetik  faoliyat  mehnatning  o'ziga  xos  turi  sifatida.             3.       Estetikaning  asosiy  mezoniy  tushunchalari.             a)     Go’zallik             b)  ulug’vorlik,             s)  fojiaviylik,             d)  kulgililik.       3.1.  Estetik  ong  va  uning  tuzilmasi .                                   Estetik anglash .     Estetik  anglash  iborasini  ajratib  ko’rsatishiizning  sababi  shundaki, odatda  falsafiy  fanlarga  doir  ilmiy  adabiyotlarda       “ anglash ”  o’rniga  “ong”  ostilohi  qo’llab kelinadi.  Estetik  ong,  ilmiy  ong,  huquqiy  ong  va  h.k.  Bizningcha,  bu  unchalik  to’gri  emas: ruschadagi-  “ soznaniyie ”  so’zining  yuzaki  (kalka)  tarjimasi.  Ma’lumki,  “ soznaniyie ”  so’zi ruschada  ikki  xil  ma’noni:  ong  va  anglash  ma’nolarini  bildiradi.  Miya  muayyan  fiziologik yaxlitlik  bo’lgani  kabi,  uning  asosiy  faoliyati  bo’lmagan  ong,  shu  jumladan  ongsizlik  ham, avvalambor  insondagi  hissiy-intellektual  yaxlitlik,  uni  maydalab,  yuqoridagidek,   “ongcha”   larga bo’lish  mantiaqn  o’rinsiz,  ikkichidan,  u narsa-hodisalardan  muxtor  tarzda  mavjud,  faqat  zarur sharoitda  faoliyatga  kirishgandagina     narsa-hodisaga  munosabatini,  voqelikka  aralashish xususiyatini  namoyon  qiladi.Ana  shu  o’ziga  xos  tahliliy  faoliyatni  biz  anglash  deb  ataymiz  va shu  anglashning  darajasiga  qarab,  kishilar  ongining  yuksakligi  yoki  pastligi  haqida  fikr yuritamiz.                         Demak,  ong  insonning  o’ziga  o’xshash  yakka  yaxlitlik,  uning  faoliyati  bo’lmish  anglash esa  har  xil  va  ko’pqirralidir.  Ongning  anglashga  munosabati  xuddi  olmos  bilan  uning  qirralari o’rtasidagi  munosabatga  o’xshaydi;  yaxlit  olmos  bo’lagining  har  qirrasini  alohida  olmos  deb ataymiz  qanchalik  mantiqqa  to’g’ri  kelmasa,  anglashni  uzil-kesil  ong  tarzida  taqdim  etshimiz ham,  bizningcha,  shunchalik  noo’rin.  Shunday  qilib,  inson  o’ziga  ato  etilgan  ongning  turli qirralari  bilan  olamning  turli  tomonlarini,har  xil  jihatlarini  nurlantiradi,  o’zida  aks  ettirib,  tahlil etadi,  xulosalar  chiqaradi.

                            Estetik anglash,  aytib  o’tganimizdek,  estetik  jarayonni  tashkil  etishi  barobarida  estetik munosabatni  yuzaga  keltiradi,     ongning  ana  shu  faoliyati  ichki  nafosatni  shakllntiradi.  Shuni alohida  ta’kidlash  kerakki,  estetik  anglash  faqat  estetik  qadriyatlar  yoxud  obyektlarni  idrok etishda  emas,  balki  yangi  estetik  qadriyatlar  yaratishda  ham  faol  ishtirok  qiladi,  ya’ni  u estetik faoliyat  jarayonida  o’zining  doimiy  ulushiga  ega:  san’at  asarining  dunyoga  kelishida,  turmush sharoitini,  ishlab  chiqarishning  go’zllashuvida  va  shunga  o’xshash  holatlarda  hal  qiluvchi ahamiyat  kasb  etadi.                               Estetik  anglash  inson  ruhiyatida  o’ziga  xos,  chuqur  ijobiy  rihiy  o’zgarishlarni  vujudga   keltiradigan  estetik  holat.  U estetik  faoliyatning  boshlanishidan  avval  insonni  unga   tayyorovchi     hodisa  sifatida  muhim:  usiz  estetik  faoliyatning  ro’y  berishi  mumkin  emas.     Estetik   anglashning  murakkab  hodisa  ekani  estetik  ihtiyoj,  turli  hislar  va  ma’naviy  andozalarning  har  bir shaxs  uchun  alohida  ruhiy  evrilish  tarzida  namoyon  bo’lishi  bilan  bog’liq:  bu  evrilish  kuchli  va   asosan  his-hayajon,  ehtirosli  kechinmalar  asosida  vujudga  keladi. Inson  zoti  dunyoga  kelganidan  boshlab  tabiat  va  jamiyat  deb  atalgan     tashqi  muhit  bilan munosabatga  kirishadi,  dastlab  bu  munosabat  onglanmagan,  intuitiv,       biologik  –genetik  tarzda, keyinroq  esa  anglab  yetilgan,  yuksak  darajadagi  ijtimoiy  hodisa  sifatida  ro’y  beradi.                       Estetik munosabat .   Gap  shundaki,  estetik  munosabatdan     boshqa  barcha  munosabat  turlari inson  “aqlini  taniganidan  so’ng”,  ya’ni  go’daklik  davridan  o’tgandan  keyin  voqe  bo’ladi. Masalan,  go’dak  hali  uyat  hissini  bilmaydi,  unda     axloqiy  munosabat  hattoki  ibtidoiy  darajada ham  shakllanmagan,  xohlagan  vaqtida,  to’g’ri  kelgan     joyda  tabiiy  ehtiyojni  qondiradi.  Lekin  u beshikda  yotar  ekan,  tushib  turgan  ola-chanoq  quyosh  nuridan  quvonadi,  uni  kuzatadi,  u bilan o’yanagisi  keladi  yoki  beshikka  osig’liq  rangli  o’yinchoqdan  zavqlanadi,  g’adir-budur,  shaklan qo’pol  narsalarni  emas,  mayin  duxobani  yoki  shunga  o’xshash  yumshoq,  silliq  narsalarni  hush ko’radi,  ularni  siypalab  zavqlanadi.  Bularning     bari  estetik  munosabatning     insoniy  mohiyat namoyon  bo’luvchi  hodisa  sifatida  ibtidodan     mavjud  ekanini  ko’rsatadi.  Shuningdek,  qarab, umrining  qolganini  ko’proq  to’shakda  o’tkazayotgan  kishi  jisman  zaifligi  tufayli  tashqi  muhit bilan  utilitar  –  empiric  munosabatini  davom  ettira  olmasligi  mumkin,  lekin     u badiiy     adabiyot     o’qib,  teletomosha  ko’rib,  musiqa  eshitib  zavqlanadi,  ya’ni  tashqi  dunyoga estetik  munosabatda  bo’la  biladi:  inson  moddiy  boylik  yaratishdan  mahrum     bo’lganpaytda  ham estetik  munosabat  tufayli,  to  o’lguncha  o’z  ma’naviyatini     boyitish  imkonini  yo’qotmaydi. Estetik     munosabatning     qamrovligi,  bir  umrli  ma’naviy  hodisa  sifatidagi  ahamiyati  ana  shunda.                               Barcha     munosabatlar  qatori  estetik  munosabat  ham  ikki  asosiy     unsurdan     tashkil topadi:  obyekt  va  subyekt  . Lekin  bunda  obyekt  subyekt     tomonidan  belgilanadi:  agar  subyekat estetik  jarayonga  kirishmasa,  uning  munosabati,obyekt     qanchalik  go’zal  yoki  ulug’vor bo’lmasin,  estetik  shakl  kasb  etmaydi.  Estetik  jarayon  esa  subyektning  botiniy     his- tuyg’ulariga,     kayfiyatiga,     vaqtiga,  kuzatishiga,     mushohadasiga,     fikrlash  imkoniyati  va  fikrlash darajasiga,  qobiliyatiga,  iste’dodi,  obyekt  bilan  o’rtadagi  masofa  tasavvuri  kabi  tug’ma  hamda ta’lim,  tarbiya  va  tajriba  vositada  vujudga  kelgan  qarashlarga  bog’liq.  Estetik  munosabat  ana  shu estetik     jarayonning  pirovard  natijasidir.  Masalan,  O’rol  Tansiqboyevning  “ Tog’dagi  qishloq” asarini     sotayotgan  do’kon  xizmatchisida  bu  rasmga  nisbatan  estetik  munosabat       tug’ilmaydi, sotuvchi  unga  faqat  Tovar  sifatida  qaraydi,  maqsadi  uni  iloji  boricha  kattaroq  pulga  sotish,  ya’ni sotuvchi  estetik  jarayonni  boshidan  kechirmaydi,  o’z  vaqti,  kuzatishi,  diqqat-e’tiborini  asosan, oldi-     sotdi     jarayoniga  yo’naltiradi,  uning  munosabati  iqtisodiy-moliyaviy  chegaradan  nariga o’tmaydi.     Rasmni  sotib  olgan     xaridor  esa  unda  Vatanning  bir  parchasini,     tog’  qishlog’ining o’ziga     xos     go’zalligini  ko’radi,  undagi  ko’zga  ko’rinmaydigan,  lekin  botiniy  bir  tuyg’u  bilan ilg’ab  olinadigan  ruhni,  olislarda  qolib  ketgan  bolalik  deb  atalgan     umrning  bir  bo’lagini  qalban his  qiladi,  ho’rsiniq  aralash     quvonch  hissini  tuyadi.  Chunki  unki  butun  botiniy-  ruhiy muruvvatlarining  faoliyati,     ongi,  diqqat-e’tibori,  mushohadasi,     tasavvuri,  qobiliyati,  intelektual tajribasi  rasmdagi  go’zallikning  nimasi  bilandir  tanish  va  ayni  paytda     notanish  ko’rinishini

ilg’ab     olishga qaratilgan;  har  gal  u shu  rasmga  tikilganida  ana  shu  ichki  faoliyatga asoslangan     jarayonni     qayta  boshdan  kechiradi.  Uning  rasmga  har  galgi  munosabati  estetik munosabatdir.  Shunday  qilib,  sotuvchi  qo’liga  tushgan  mablag’dan  qoniqish  hosil  qilsa,  rasm ixlosmandi  tasvirlangan  manzara  go’zalligidan,  qalbida  uyg’ongan  hissiyotdan,  olislarda  “ borib kelgan”  xayolotidan,  hatto  tasavvurida”,  shu  tasavvur  “ turtkisi”     tufayli  paydo  bo’lgan  xayoliy manzaradan  zavqlanadi.  Yoki  Ko’kaldosh  madrasasi  yonidan  ishga  kechikishdan  xavotirlanib shoshilinch  o’tib     borayotgan     xizmatchini  olaylik,  mahobatli  estetik  obyektning  ulug’vorligini his  etmaydi,  bu  yodgorlikka  nisbatan  unda  estetik     munosabat  yuzaga  kelmaydi,  chunki  vaqt  va kundalik     tashvishlar  iskanjasida,  yuqoridagi  sotuvchiga  o’xshab  estetik  jarayonni boshidan     kechirishga  tayyor  emas.  Shunga     o’xshash  misollarni  ko’plab  keltirish     mumkin.                           Estetik ihtiyoj .   Estetik  anglash     va  shu  asosdagi  faoliyat  jarayoninig  ibtidosi  estetik ehtiyojga  borib  taqladi.  Estetik  ehtiyoj  inson  hayotida  ro’y  beradigan  barcha  estetik hodisalarning  asosi  sifatida  ham  tabiiy  – biologik,  ham  ijtimoiy  – ma’naviy,  mohiyatga ega;     “go’zal  nafs”  , nafosatga  tashnalik,  insonda  estetik  hissiyotni  qo’zg’atish  xususiyatini saqlab  qolgan  holda,  keyinchalik  uning  butun  umri  moboynida  takomillashib  boradi,  estetik muhokama,  estetik  baho,  estetik  did  va  estetik  idealning  shakllanishiga  xizmat  qiladi.  Har  bir shaxsdagi  madaniyatlilik  darajasi,  ma’naviy  salohiyati  uning  estetik  ehyitoji  darajasi  bilan o’lchanadi.  U “go’zal  nafs”  sifatida  boshqa  ehtiyojdan  talab  etilayotgan  obyektdan  moddiy  – iqtisodiy,  ijtimoiy  – siyosiy  va  boshqa  manfaatlar  kutmasligi,  beg’arazligi  bilan  ajralib  turadi. Estetik  ehtiyoj  estetik  hissiyot  bilan  uzviy,  dialektik  bog’liq;  estetik  ehtiyoj  ko’pincha  estetik hissiyotni  uyg’otsa,  ba’zan  estetik  hissiyot  estetik  ehtiyojni  vujudga  keltiradi.  Masalan, siz     “Mirzo  Ulug’bek”  spektaklini  ko’rish  xohishi  – estetik  ehtiyoj  tufayli  teatrga  bordingiz; spektakl  moboynida  sizda  estetik  hissiyot  – hayratlanish,  zavqlanish,  quvonish  va  boshqa tuyg’ular  qo’zg’aldi.  Spektakldan  keyin  esa  u haqda  mulohaza  yuritishga,  undagi  ijobiy  va  salbiy qiyofalarni  baholashga,  qolaversa,  yaqin  kishilarga  spektakl  mazmunini  o’z  estetik  nuqtayi nazaringizdan  so’zlab  berishga  yoki  Mirzo  Ulug’bek  suratini  chizishga,  unga  atab  she’r  yozishga yoki  u haqda  insho  yozishga  ehtiyoj  sezasiz.  Demak,  estetik  ehtiyoj  hissiyotni  uyg’otsa,  hissiyot yana  estetik  ehtiyojni,  muayyan  estetik  hodisani  o’zgacha  badiiy  – estetik     talqin  qilish,  unga ijodiy  yondashish     ehtiyojini  tug’diradi.  Zero,  J. Lokk  aytganidek,     “  nimaiki  tushunchada  bor ekan,  u bundan  avval  hissiyotda  mavjud  edi;     agar  hissiyotdan  aqlga  narsalar  qiyofasi  uzatilmas ekan,  u holda  tafakkur  uchun  hech  qanday  material  berilmagan  bo’ladi”.  Demak,  estetik  anglash avvalo  estetik  hissiyot  bo’lishini  taqozo  etadi.                                 Estetik hissiyot .   Ko’pincha  adabiyotlarda  esteik  hissiyot  “ estetik  tuyg’u”  so’zi  birlik shaklida  beriladi.  Goh  estetik  kechinmaning,  goh  estetik  hayajonning     sinonimi  tarzida  talqin qilinadi.  Bizningcha  , bu     unchalik  tog’ri  emas.  Chunki  hayajon  ham,  kechinma  ham  bitta tuyg’udan  emas,  tuyg’ular  silsilasidan  iborat  bo’ladi,  shu  sababdan     uni  ko’plikda  – hislar  yoki hissiyot  shaklida  qo’llash  maqsadga  muvofiq.                                                               Estetik baho .  Qadriyat  va  baho,  yuzaki  qaraganda,  mohiyatan  bir  xil  bo’lishi  kerakdek tuyuladi.  Aslida  ular  orasida  o’ziga  xos  farq  mavjud.  To’g’ri,  estetik  qadriyat  obyektning subyektga  munosabatini  anglatadi,  obyekt,  odatda,  o’ziga  xos  xususiyatlarga  ega  bo’ladi.  Lekin bu-muayyan  go’zallik  yoki  ulug’vorlik  hamma  uchun  ham,  hamma  vaqt  ham  bir  xildagi go’zallik  va  ulug’vorlik  bo’lib  qolaveradi,  degani  emas.  Chunki  estetik  baho  subyektning obyektga  munosabati,  u obyektning  qadriyatini  belgilaydigan  xususiy  mezon,  bu  xususiylik shaxsga,  jamiyatga  va  zamonga  tegishlidir.  Shu  jihatdan  bir  obyekt-qadriyat  har  xil  baholanishi va  hatto  muayyan  vaqt  mobaynida  baholanmasligi  mumkin.  Shunday  qilib,  estetik  baho  shunday ma’naviy  hodisaki,  garchand  qadriyat  yaratmasa  ham,  qadriyatni  idrok  etish  faqat  u orqali amalga  oshadi.                             Estetik  bahoning  yana  bir  muhim  xususiyati  shundaki,  u estetik  anglash  tuzilmasi ichidagi  eng  qamrovli,  eng  miqyosli  ta’sirga  ega.  U ma’lum  ma’noda  estetik  anglashning  deyerli

barcha unsurlari  uchun  mezon  vazifasini  o’taydi.  Chunonchi,  estetik  hissiyot,  estetik  did  va estetik  idealda  buni  yaqqol  ko’rish  mumkin.  Ayniqsa,  u estetik  did  bilan  chambarchas  bog’liq. Endi  ana  shu  estetik  did  masalasini  ko’rib  chiqamiz.                             Estetik did .   Estetik  did  tushunchasining  o’ziga  xosligi  shundaki,  u bir  tomondan,  idrok, fahm,  farosat  kabi  ildizi  aqlga  borib  taqalsa,  ikkinchidan,  o’zining  ehtiros,  his-hayajon,  subyektiv baholash  xususiyati     bilan  ulardan  ajralib  turadi.     Shu  sababli  biz     did  haqida  gapirganimizda odatda,estetik  did  deganda  – insondagi  go’zallik,  ulug’vorlik,  fojiaviylik     singari  estetik xususiyatlarni,  umuman,  nafosatni  idrok  etish  qobiliyatini     nazarda  tutiladi.  Masalan,  osmonni qora  bulut  to’liq  qoplab  olganini     ko’ra-  bila  turib,  yomg’irpushsiz  va  soyabonsiz  yulga  chiqqan odamni  fahmsiz,  chang,  loy  poyafzalini  yechmay,  gilamni  bosib,  ichkariga  kirgan  odamni farosatsiz  deb  ataymiz,  qalampirnusxa     rangli  ko’ylak,  jinsi  shim  va  ayni  paytda  kirza  etik  kiyib, salla  o’rab  olgan  odamni  ko’rsak,  uni  didsiz  deymiz.     Birinchi  hodisada  biz       tabiiy sharoitga     moslashmay,  o’ziga  jabr  qilayotgan  kishini,  ikkinchisida  ham  gigiyenik,  ham axloqiy     qonun-qoidalariga  amal  qilmay  tarbiyasizligi  tufayli  uy  egasini  ranjitgan  odamni, uchinchi  hodisada  kiyinishdagi  uyg’unlikni  tushunmagan,  go’zallik  bilan     bachkana yaltiroqlikning  farqiga  bormagan  kimsani  ko’ramiz.  Yoki,  boshqacha  qilib  aytganda,  biz ongning,  birinchi  hodisada-  haqiqatga,     keyingisida-  ezgulikka,  uchinchisida  – go’zallikda munosabatini  uchratamiz.  Har  uchala  hodisaning  asosida  ham  qobiliyat  yotadi.  Zero,  fahm-aqliy, farosat-axloqiy,  did-estetik  qobiliyatni  yuzaga  chiqaradi.  Uchala  qobiliyatning  ham  ibtidosi, tabiiy-tug’malikka  borib  taqalsa-da,  ular  o’zlarini  asosan  tarbiya,  ijtimoiy  munosabatlar  orqali ro’yobga  chiqaradi.  Ayniqsa,  estetik  did  murakkab  tarbiya  jarayonini  taqozo  etadi.  Chunki  u ham aqliy,  ham  axloqiy,  ham  hissiy  tarbiya  uyg’unlashgan  umumiylikdan  iboratdir.                             Biz  yuqorida  estetik  bahoning  estetik  did  va  ideal     bilan  bog’liqligini  aytib  o’tgan  edik. Xuddi  shunday  holat  estetik  did  uchun  ham  xos.  U estetik  baho  bilan  shu  qadar  uzviy     bog’liqki, ularni  ba’zan  ajratib  bo’lmay  qoladi,  guyo  estetik  baho  estetik  didning  ajralmas  qismidey tuyuladi.  Lekin,  shunday  bo'lsa-da,     ularni  aynanlashtirish  yoki     bir  xodisa  sifatida  qabul  qilish mumkin  emas,  aks  holda  bunday  qarash       ilmiy  tahlil  tamoyillaridan  yiroq  “ ko’cha  gapi”  ga aylanib  qoladi.  Zero,  estetik  did  muayyan  estetik  baho  yoki  baholar  yig’indisi  emas,  balki  estetik bahoga  layoqatni  anglatadigan,  subyekt  uchun  baho  me’yorlarini  va  mezonlarini  tayyorlab beruvchi  -     “ishlab  chiqaruvchi”  jarayondir.  Demak,  estetik  didsiz  estetik  bahoning  mavjudligi mumkin  emas.     Ayni  paytda  shunday  holni  estetik  ideal  bilan  bog’liqlikda  ham  ko’rish  mumkin: estetik  ideal  estetik  didning  yashash  sharti  hisoblanadi;  did  ma’lum  ma’noda  idealning amaliyotdan     namoyon  bo’lishidir;  estetik  idealning  o’zgarishi     albatta  didning  o’zgarishiga  olib keladi.  Shunday  qilib,  did  estetik  anglash  jarayonidagi  o’rnini  almashtirib  bo’lmaydigan  muhim halqalaridan  biri,  estetik  anglashning  eng  muhim  unsuridir.  Ana  shu  nuqtayi  nazrdan     estetik  did tarbiyasi  inson  shaxsi  kamolotida     katta  rol  o’ynaydi,  estetik  did  tarbiyasining     asosan  uch  ildizi mavjud.  Ular  go’zallik,  san’at  va  badiiy  ijod.Albatta,  badiiy  ijod  deganda  faqat  san’at asarlarining  yaratilish  jarayonini  tushuninsh  kerak  emas,  u ayni  paytda  dizaynda,  modada,  atrof  – muhitni  va  mehnatni  go’zallashtirishda  ham  namoyon  bo’ladi.  To’g’ri,  badiiy  did  estetik  didga nisbatan  xususiy,  tor  qamrovli,  lekin  u shuning  barobarida  estetik  didning  asosini  tashkil etadi,     deyish  mumkin.                                                                               Estetik  did  har  kimda     har  xil  bo’lishini,  unda  subyektiv  mushohada  kuchli  ekanini bilasiz  Buyuk  ingliz  faylasufi  Deyvid  Hyum     shundan  kelib  chiqib,  did  haqida  bahslashmaydilar, ya’ni  har  kimning  didi  har  xil  degan  fikrni  ilgari  surdi.     Lekin  shunday  estetik  qadriyatlar     borki, ular  muayyan  zamon,  ijtimoiy  hayot,  umummilliy,  umuminsoniy,  madaniy  daraja  bilan shartlanadi.  Ular  idrok  etilganida   bahslashish mumkin emas .  Chunki,  bunda  bir  ikki  odamning yoki  guruhning  didi  o’zgacharoq  bo’lsa  xususiylikka  nisbatan  maxsus  e’tiborini  qaratish  shart emas:     ularning  fikri  sukut  saqlash     yo’li  bilan  inkor  etiladi.  Chunki,  yuz  minglab  yoki  millionlab shaxslar  va  qator     zamonlar  tan  olgan  qadriyatni  “bu  menga  yoqmaydi”,  deyishga  hech  kimning ma’naviy  haqqi  yo’q,  agar  shunday  deydiganlar  topilsa,  ularning  didi,  aytilganidek,  e’tiborga

noloyiq. Shuning  uchun  ham  Kant  o’zining  o’zining  did  haqida  bahslashish  mumkin  emas, degan  mashhur  qoidasini,  o’ziga  xos  antinomiyasini  o’rtaga  tashlaydi.  Kantning  haqligini quyidagi  misolda  yaqqol  ko’rish  mumkin.                                                                               Deylik  , Eshmat  chinnigulni,  Toshmat  esa  atirgulni  yaxshi  ko’radi.  Bu  holatda ularning  birortasini  tanqid  qilib  bo’lmaydi,  chunki  har  ikki  did  o’ziga  xos  subyektiv kechinmalarga  asoslansa  – da,  ularning  umumiy  obyektiv  ildizlari  bor,  ularga  gullardagi go’zallikni  ikki  xil  shaklda  ko’radilar  va  bu  holat  tabiiy.  Shu  sabali  har  ikki  did  ham  hurmatga, e’tiborga  loyiq.  Bordiyu  Eshmat  tovus  va  uning  dumini  , Toshmat  esa  echkiemar  va  uning dumini   go’zal   desa,   Toshmatning     fikri   yo   nom   chiqarish   uchun qilinayotgan     oliftagarchilik     yoki  estetik  didsizlik  tarzida  qabul  qilinadi.  Chunki,  insoniyat zamonlar  moboynida  tovusni  – jannat  qushi  , go’zallik  ramzi  sifatida  , echkiemarni  esa  xunuklik timsoli  sifatida  qabul  qilib  keladi:  bu  o’rinda   did borasida bahslashish mumkin emas ,  zero, tovusning  go’zalligi  umubashariy  “tasdiqdan  o’tgan”.  Shu  sababli  Toshmatning  fikri tanqidiy     rad  etiladi  uning  “o’ziga  xos”,  “subyektiv”  qarashi  hisobga  olinmaydi.  Shunday  qilib, umumbashariy  yoki   umuminsoniy estetik qadriyat sifatida tan olingan estetik obyektlar haqida bahslashmaydi ,  ular  barcha  rasmona  did  egalari     tomonidan  yuksak  baholanadilar.                           Estetik  did  murakkab  hissiy  – intelektual  hodisa,  dedik.  Uning  bu  xususiyati  doimo, yuqorida  aytganimizdek,  estetik  ideal  bilan  bog’liq  estetik  ideal,  bir  tomondan,  didni  belgilab bersa,  ikkinchi  tomondan,  estetik  did  estetik  idealning  amaldagi  ko’rinishidir.  Xo’sh  estetik idealning  o’zi  nima?  Endi  estetik  anglashning  ana  shu  unsuriga  to’xtalamiz. Estetik ideal   .  Ideal  deganda,  biz  odatda  muayyan  bir  inson  shaxsi  yoki  ijtimoiy  – tarixiy  hodisaning  boshqalar  tomonidan  yuksak  namuna  , oliy  maqsad  hamda  komillik  tarzida qabul  qilinishini  nazarda  tutamiz.  U tasavvurdagi  shaxs     yoki  jamiyatni  real  shaxslar  va  mavjud jamiyatdan  yuqori  qo’yish,  ya’ni  ideallashtirish  bilan  bog’liq.  Masalan,  O’zbekistonni kelajagi     buyuk  davlat  sifatida  tasavvur  etishimiz  uning  hozirgi  reallikdan  baland,  namunaviy bo’lishini  anglatadi.  Ayni  paytda  ana  shu  yuksak  namunaviylik  har  bir  o’zini  tanigan  odam uchun     oliy  ijtimoiy  maqsaddur.  Yoki  Navoiy  shaxsini  olib  ko’raylik,  u komil  inson  sifatida  biz uchun     ideal  hisoblanadi.  Bularni  biz  ijtimoiy  ideallar  sirasiga  kiritamiz.  Shuningdek,  har  bir inson  o’zi  intiladigan  subyektiv  idealda  ham  mavjud  bo’ladi,  o’z  idealini  belgilab  olmagan  inson shaxs  hisoblanmaydi.  Zero,  har  biro  dam  ko’rib  turganidan  yorug’roq,  musafforoq,  yuksakroq narsaga  intilishi  shart,  aks  holda  uning  hayoti  ma’nosiz  kechadi,  uning  mavjudligi  faqat  biologik jonzodligi  bilan  chegaralanib     qoladi.                                   Ideal  borasida  gap  ketganda,  uning  mavjudlik  shartlari  masalasi  muhim.  Ijtimoiy  ideal ko’proq  kelajak  bilan,  shaxsiy  ideal  esa  asosan  o’tmish  bilan  bog’liq.  Masalan,  Farobiyning  fozil odamlar  shahri  – kelajakda  ma’lum  ma’noda     realikka  aylanishi  mumkin  bo’lgan  ideal  jamiyat. Bir  necha  asr  avval  yashab  o’tgan  Jaloliddin  Manguberdi  esa  o’zbek  millati  uchun, ayniqsa     yoshlarimiz  uchun  ideal  qahramon.  Lekin  har  ikki  holda  ham  ideal  real  hayotimizda mavjud  emas  – biri  kelajakdan,  ikkinchisi  esa  o’tmish  qa’ridan     turib  bizni  yuksak  axloqiylik, baxt  va  qahramonlikka  chorlaydi.  To’g’ri  shaxsiy  ideal  real  hayotda  ham  mavjud  bo’lishi mumkin.  Biroq  bunday  ideal  ko’pincha  ma’naviyatni  mafkuraga  bo’ysundirish  oqibatida vujudga  keladi.  Shu  sababli  unga  ko’proq     vaqtinchalik,  o’tkinchilik  xususiyati  xos:  u jamiyatga hodisa  sifatidagina  ruhiy  ta’sir  ko’rsatadi  va  yangi  bir  mohiyat  ochilgan  paytda  o’z  ideallik xususiyatini  yo’qotadi:  “unday  emas”.  “bunday”  bo’lib  chiqadi.  G’oyaning  o’z  realligiga  mos emasligi  ochilib  qoladi  . “Zero,  ideal  – deydi,  Xegel  – o’z  realligi  bilan  aynanlashgan  g’oyadir”  . Masalan,  Lenin,  Stalin  kabi  shaxslar  yolg’on  tashviqot,  siyosiy  fribgarliklar,  vositasida  jamiyatni totalitar  mafkuralashtirish  natijasida  ma’lum  muddat  ideal  sifatida  qabul  qilindilar  . Lekin ularning  asl  mohiyati,  munofiqliklari,  qattolliklari,  qizil  terorga  asoslanib  siyosat  yurgizganliklari fosh  etilgach,  ular  aksil  idealga  aylandilar.