Ijodkorlik faoliyatining asosiy tushunchalari.
![Ijodkorlik faoliyatining asosiy tushunchalari.
Reja:
1.Ijod, ijodiyot va ijodkorlik tushunchalari.
2.Ijodkorlik qobiliyati mazmuni. Texnik ijodkorlik.
3.Shaxs ijodkorlik qobiliyatini rivojlantirish muammosi, iqtidor, talant va
geniallik sifatlari.](/data/documents/1888a100-eb7d-4d57-83e0-99a5d6c13396/page_1.png)
![1. Ijod, ijodiyot va ijodkorlik tushunchalari.
Ijodkorlik – yangi moddiy va ma’naviy boyliklarni yaratishga yo‘naltirilgan
faoliyat turi.
Intellekt – shaxs aqliy qobiliyatlarining nisbatan turg‘un tuzilmasi.
Ijodiy topshiriq – obyekt o‘lchamlarini orttirish yoki kamaytirish, buyumning
detallari, uzeli yoki tarkibiy qismini puxtarog‘i bilan almashtirish orqali buyumni
o‘zgartirishni ko‘zda tutadi.
Intuitsiya – bu subyekt tomonidan o‘ziga fikran qo‘yiladigan savol va
muammolarga anglanmagan holatda yuzaga keluvchi javoblar bo‘lib, u to‘plangan
tajriba va bilimlar asosida topiladi.
Intuitiv fikrlash jarayonlari amalga oshuvining tezligi, bos- qichlarning aniq
farqlanmasligi, minimal darajadagi anglanganlik bilan tavsiflanadi.
Ijodiy fikrlash yangi buyumlar yaratilishi bilan xarakterlanib, uni hosil qilish
uchun bilish faoliyatining o‘zida yangi motivatsiya va maqsadlarni yuzaga
keltiradi.
Patent tadqiqotlari texnika obyektlarining rivojlanishi, texnik darajasi va
taraqqiyot istiqbollarini aniqlash maqsadida olib boriladigan ilmiy tadqiqotlar
bo‘lib, bunda ularning patent sofligi belgilanadi.
Patent izlanishlari turli davlatlarning Ixtirolar xalqaro tasnifi bo‘yicha
tasniflangan himoya hujjatlarini izlash va tahlil qilish.
Bilimlar banki kompyuterlarda saqlanuvchi axborotlar jamlamasi bo‘lib, unda
axborotlarning konsetpual birligini hosil qiluvchi ma’lumotlar belgilangan tartibda
jamlab boriladi.
Ijod sifat jihatidan yangi va beqiyos, originalligi va ijtimoiy-tarixiy jihatdan
nodirligi bilan o‘zgacha narsa yaratish faoliyati.
Kashfiyot – moddiy dunyoning ilgari ma’lum bo‘lmagan obyektiv mavjud
qonuniyatlar, xossalari va hodisalarni aniqlanishi bilan tavsiflanib, u insoniyatning
bilish darajasini tubdan o‘zgartiruvchi ta’sirga ega bo‘ladi.](/data/documents/1888a100-eb7d-4d57-83e0-99a5d6c13396/page_2.png)
![Kashfiyotning ishonchliligi - obyektiv mavjud bo‘lgan qonuniyat, xususiyat
yoki hodisaning kashfiyot sifatida tan olinishi uchun u nazariy yoki tajriba-sinov
ishlari vositasida isbotlab berilmog‘i lozim.
Kashfiyot uchun arizaning tarkibi - kashfiyot uchun tuziladigan ariza
quyidagi hujjatlardan iborat bo‘lishi lozim: kashfiyot uchun diplom berilishini
so‘rab yozilgan ariza, taxmin qilinayotgan kashfiyot tafsiloti, kashfiyot
ustivorligini tasdiqlovchi hujjatlar, kashfiyot ishonchliligi va ahamiyati
to‘g‘risidagi xulosa hamda yordamchi materiallar.
Ixtiro - xalq xo‘jaligi, ijtimoiy-madaniy qurilish yoki mudofaa sohasida
masalani ijobiy samara beradigan qilib, yangichasiga va o‘ziga xos texnik hal
etish.
Ixtirochilik huquqi - kashfiyotlar bilan, ixtirolar va ratsionalizatorlik takliflar
qilish va ulardan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlarni tartibga
soluvchi meyorlar majmui.
Patent hujjatlari - bu shunday hujjatlar yig‘indisiki, unda ilmiy-texnik
tajribalar va loyiha konstruktorlik ishlanmalarning mazmuni kashf qilinganligi,
foydali modeli hamda kashfiyotchining huquqini himoya qiluvchi ma’lumotlar
bo‘lishi kerak.
Metod - muayyan maqsadga erishish, konkret vazifani bajarish usuli, borliqni
amaliy yoki nazariy o‘zlashtirish (bilish) usullari yoki jarayonlar majmui.
Shaxs xususiyatlari - turli xil sharoitlarda takrorlanuvchi, ma’lum darajadagi
turg‘unlikka ega bo‘lgan individ faoliyatining ko‘rinishi.
Ijodkorlik - inson faoliyatining shunday turiki, uning natijasida yangi moddiy
yoki ma’naviy boyliklar yaratiladi.
Ish o‘rni - ustaxona maydonining o‘quv ishlab chiqarish va konstruktorlik-
texnologik ishlarni bajarishi uchun zarur uskunalar (verstak, stanok), asboblari va
moslamalar maqsadga eng muvofiq holda joylashtirishgan qismi tushuniladi.
Loyiha - ko‘zda tutilgan obyektni yaratish uchun bajariladigan hisob-kitoblar
va grafik ishlarni qamrab oluvchi vazifalar majmui.](/data/documents/1888a100-eb7d-4d57-83e0-99a5d6c13396/page_3.png)
![Loyihalash - ko‘zda tutilgan yoki mavjudligi mumkin bo‘lgan obyekt,
holatning timsoli - loyihasini yaratish jarayoni.
Ijodkorlik - inson faoliyatining shunday turiki, uning natijasida yangi moddiy
yoki ma’naviy boyliklar yaratiladi.
Modellashtirish - muayyan hodisa, jarayon yoki obyektlar sistemasini
ularning modellarini yasab o‘rganish yo‘li bilan tekshirish; yangi yaratilayotgan
obyektlar xarakteristikalarini aniqlash va ularni qurish.
Loyihalashning samarali metodlari - buyumlarni konstruksiyalash,
manipulyativ konstruksiyalash, ma’lumotlari qisqartirilgan texnik hujjatlarni
qo‘llash, ijodiy masalalarni hal qilish, ijodiy topshiriqlarni bajarish, ilgari
tayyorlangan konstruksiyalarni o‘zlashtirib, ishlarni qayta bajarish, xayoliy
eksperiment.
Evristik metod - bu yangi texnik yechimni yaratish maqsadida prototipni
qanday qilib o‘zgartirishga oid yo‘riqlarning qisqacha tavsifi.
Model – haqiqatdan obyektning shartli aks ettirilishi.
Maket– obyektning konsturksiyasini yaqqolroq tasavvur etish imkonini
beradigan umumiy hajmli tasviridir.
O‘zaro o‘xshashlik – ikki predmet yoki hodisaning barcha mos joylaridagi
nuqtalari bir xil o‘lchov birligida bir xil masshtabda bo‘lishi bilan belgilanadi.
Dizayn - narsalar muhitining estetik va funksional sifatlarini shakllantirish
maqsadiga qaratilgan loyihalash faoliyatining turlarini qamrab oladi.
Grafika - tasviriy san’at turi; rasm san’atiga asoslangan, lekin o‘z tasvir
vositalari va ifoda imkoniyatlariga ega bo‘lgan bosma badiiy tasvirlar (gravyura,
litografiya, monotipiya va b.) ni o‘z ichiga oladi.
Bilim - voqelikni bilish natijasi U amalda sinalgan bo‘lib, voqelikning inson
tafakkuridagi to‘g‘ri in’ikosidir.
Ko‘nikma - biror maqsad yo‘lida harakat bajarish qobiliyati; ishlab chiqarish
yoki o‘quv faoliyatida bir xil harakat yoki bir tipdagi masalalarni yechishning
ongli ravishda ko‘p marta qaytarilishi natijasida avtomatizm holiga keladi.](/data/documents/1888a100-eb7d-4d57-83e0-99a5d6c13396/page_4.png)
![Malaka - takrorlash yo‘li bilan shakllantiriladigan, yuqori o‘zlashtirilish
darajasi hamda anglangan nazoratsiz amalga oshirilishi bilan tavsiflanuvchi
harakatlar hisoblanib, perseptiv, intellektual va harakat malakalari farqlanadi.
Yangi axborot texnologiyalari - axborotlarni qabul qilish, qayta ishlash va
yangi axborotni yaratish bilan shug‘ullanuvchi texnologiyalarni kompyuterlar
asosida joriy etish, ya’ni belgilangan faoliyat turini amalga oshiruvchi
kompyuter va unda joriy etilgan dasturiy ta’minotni yuritish majmuasi.
To‘garak tiplari: tayyorlov texnik to‘garagi; fan (ilmiy-texnik) to‘garagi;
sport-texnik to‘garagi; ishlab-chiqarish texnik to‘garagi; badiiy-amaliy to‘garaklar.
Ixtirochilik - ilmiy g‘oyalarining texnik yechimlarga ijodiy tadbiqi, ilmiy
texnika taraqqiyoti sur’atlarini belgilovchi asosiy ko‘rsatkich, yangi texnika va
texnologiyalar yaratilishining mezoni hamda uning yuqori ilmiy-texnik darajasini
ta’minlovchi omil hisoblanadi.
Ixtirochilik bilimlari - yangi texnik yechim ishlab chiqish uchun talab
etiladigan tushuncha va tasavvurlarning bilish faoliyati mahsuli sifatida inson
ongidagi tizimlangan in’ikosi.
Ixtirochilik ko‘nikmalari - insonning maqsadga yo‘naltirilgan ijodiy
faoliyatini anglangan nazoratni susaytirgan holda aqliy jarayon bosqichlarini tez va
to‘laqonli amalga oshirish darajasini ifodalaydi.
Ixtirochilik malakalari - insonning mos ravishdagi ijodiy faoliyatini qisman
avtomatlashgan tarzda, amalga oshiriladigan aqliy jarayon bosqichlarining faqat
dastlabkisini anglagan holda amalga oshira olish darajasi.
Masala - bu ko‘zlangan natijaga erishish yoki berilgan harakatni bajarish
yo‘llari to‘g‘risidagi bilim va vositalarning yetarli darajada shakllantirilgan
ifodasidir .
Muammo - hal qilinishi talab etiladigan vazifa bo‘lib, uni amalga oshirish
uchun zarur yechim yoki muqobil yechimlarni topishning imkoni bo‘lmaydi yoki
ikkala sabab birga keladi.
Maqsad - faoliyatning avvaldan fikran o‘ylangan natijasi. Bevosita motiv
sifatida maqsad inson faoliyatini muayyan yo‘lga boshlaydi va uni boshqaradi.](/data/documents/1888a100-eb7d-4d57-83e0-99a5d6c13396/page_5.png)
![Ijodkorlik faoliyati. Ma’lumki, faoliyat – natijasida inson aniq mahsulot
yaratadigan jarayondir. Faoliyat reproduktiv va ijodiy bo‘lishi mumkin.
Reproduktiv faoliyat – bu batafsil ishlab chiqilgan algoritm bo‘yicha bajariladigan
jarayon va bu natijada faoliyat subyekti (subyektiv yangilik) uchun ham, boshqa
kishilar uchun ham (obyektiv yangilik) yangilik bo‘lmagan mahsulot yaratiladi.
Ijodkorlik faoliyati bu boshqa masala. Ijodkorlik faoliyatining hech bir turi uchun
ularni bajarishning batafsil algoritmi yaratilishi mumkin emas, biroq ijodkorlik
faoliyatining ko‘pgina turlari uchun umumiy algoritm allaqachon yaratilgan,
masalan: insho yozish, kiyimlarni moslashtirish, texnika bo‘yicha ijodkorlik
masalalarini yechish va boshqalar. Ijodkorlik faoliyati natijasida subyektiv yoki
obyektiv yangilikka ega bo‘lgan mahsulot yaratiladi.
Siz nima deb o‘ylaysiz, hayotiy muvaffaqiyatga erishish borasida shaxs uchun
nima aniqlovchi bo‘lib hisoblanadi: mablag‘, ota-onalar mavqei, aloqalar,
ma’lumoti darajasi, tillarni bilishi yoki boshqa yana nimadir? Ana shu aynan
nimadir shaxsning ijodkorlik faoliyati metodlari va texnologiyalarini egallash
darajasini aniqlovchi bo‘lib hisoblanadi. Yuqoridagi shartlarning insonda mavjud
bo‘lishi kasbiy martabada ma’lum darajani egallash imkonini beradigan ajoyib
bajaruvchi bo‘lish imkonini beradi, biroq hayotiy muvaffaqiyat zinapoyasida
ko‘tarilish ijodkorlik faoliyatisiz mumkin emas. Aniqrog‘i, inson hal qila
olmaydigan birinchi muhim muammogacha mumkin. Bunga ishonch hosil qilish
uchun odamlarni qat’iy retseptlar bilan davolagan vrach va bir bemorda nostandart
holni, yoki standart gruntlar uchun mo‘ljallangan binoni loyihalagan injenerni,
loyiha bo‘lsa, juda bo‘sh grunt uchun buyurtma qilinganligini tasavvur qiling. Va
bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Shuning uchun ijodkorlik faoliyati
shaxsning asosiy intellektual kapitali bo‘lib hisoblanadi, aynan u har bir insonning
kasbidan qat’iy nazar hayotda muvaffaqiyatini aniqlaydi. YA’ni ijodkorlik faoliyati
– bu hech qanaqangi pulga sotib olib bo‘lmaydigan, faqat o‘rganish mumkin
bo‘lgan faoliyat.
Ijodiy fikrlash va ijodkorlik masalalari. Ijodkorlik faoliyati jarayonida
insondagi ijodiy fikrlash qoiliyati shakllanadi va rivojlanadi. Nima deb o‘ylaysiz,](/data/documents/1888a100-eb7d-4d57-83e0-99a5d6c13396/page_6.png)
![ijodiy fikrlash nima? Agar shaxs quyidagi mantiqiy operatsiyalar: tizimlar va
ularning elementlarini kombinatsiyalash, sabab-oqibat bog‘liqliklarini aniqlash,
tadqiqot operatsiyalarini bajarishga qodir bo‘lsa, ijodiy fikrlay olishi psixologiyada
isbotlangan. O‘quvchilarda ijodiy fikrlashning rivojlanishi ular yordamida har bir
guruhda mantiqiy layoqatlar shakllanadigan va rivojlanadigan ijodkorlik
masalalarini yechish metodlariga o‘qitish jarayonida amalga oshiriladi. Biroq
ijodkorlik masalalari nima? Ijodkorlik masalalari – bu bajarish uchun o‘rganilgan
qoidalarni o‘zgartirish yoki mustaqil ravishda yangi qoidalar tuzish talab etiladigan
va natijada subyektiv yoki obyektiv yangi tizimlar – ma’lumot, konstruksiyalar,
moddalar, hodisalar, san’at asarlari yaratiladigan masala.
Ijodkorlik nazariyasida ijodkorlik masalasi tushunchasi bilan bir qatorda
tadqiqotchilik masalasi ham mavjud. Tadqiqotchilik masalasi – bu hal qilish uchun
bir necha tadqiqotchilik operatsiyalarini bajarish zarur bo‘lgan ijodkorlik masalasi.
Shunday qilib, o‘quvchilarda ijodiy fikrlashni rivojlantirish uchun alohida
ijodkorlik masalalari emas, balki bajarish jarayonida o‘quvchilarda yuqorida
ko‘rsatilgan guruhlardagi mantiqiy operatsiyalar shakllanadigan va rivojlanadigan
ijodkorlik masalalari tizimi zarur. Ijodkorlik masalalari tizimi har bir mavzu, har
bir maktab darsligida o‘quv faoliyatining asosi bo‘lishi zarur. Ijodkorlik
maslalalari tizimini quyidagi mantiqiy operatsiya turlari va guruhlari tashkil etadi.
Tizimlarni va ularning elementlarini kombinatsiyalash masalalari.
Tizimdan bir yoki bir necha elementni ajratish; elementlar va tizimlarni
tenglashtirish; elementlarni tizimlashtirish; elementlarni o‘zgartirish; elementlarni
tizimga kiritish; konstruksiyalash; loyihalash; elementlar va tizimlar
klassifikatsiyasi; tizimning strukturali-funksional resurslari tahlili.
Sabab-oqibat bog‘liqliklarini aniqlash masalalari. Sabablarni aniqlash;
oqibatlarni aniqlash; isbot; rad etish; qonuniyatlarni aniqlash; yangi funksiyani
aniqlash; tizim elementlari o‘rtasidagi aloqalarni aniqlash; bashoratlash.
Tadqiqotchilik operatsiyalarini bajarish uchun masalalar. Muammolarni
shakllantirish; tadqiqot rejasini, muammoni yechish rejasini tuzish; kuzatishlar,](/data/documents/1888a100-eb7d-4d57-83e0-99a5d6c13396/page_7.png)
![o‘lchashlar va sinovlarni rejalashtirish va o‘tkazish; faoliyat natijalarini tahlil qilish
va baholash.
Ijodkorlik masalalari tizimiga shuningdek turli xil guruhlardan masalalarni
birlashtirish yo‘li bilan olingan kombinatsiyalangan topshiriqlar ham kiritilishi
mumkin. Biroq ijodkorlik masalalarini darslarda va darsdan tashqari
mashg‘ulotlarda o‘zidan-o‘zi qo‘llanilishi bu hali ijodiy fikrlashni shaklantirish va
rivojlantirish emas. Bu jarayon o‘quvchilar ijodkorlik masalalarini yechish
metodlarini o‘zlashtirib, mustaqil ravishda ularning keyingi bobda batafsil
to‘xtaladigan modifikatsiyalari (turlari)ni yaratganlarida amalga oshiriladi.
Ijodkorlik masalalarini yechish uchun hech qanday metodlar qo‘llanmasa, bu
o‘qituvchi va o‘quvchilar uchun qiziqarli bo‘lgan, lekin hech nima
shakllantirmaydigan va rivojlantirmaydigan «topag‘on» o‘yinidan boshqa narsa
emas.
Maktab ta’limi va ijodkorlik. Nimaga maktabni tugallagandan so‘ng
bitiruvchilarning sezilarli qismi ijodkorlik masalalarini hal qila olmasligi
to‘g‘risida hech o‘ylab ko‘rgansizmi? Ko‘pgina o‘qituvchilar bolalarni
ijodkorlikka o‘qitishlarini, ular bilan ko‘p sonli ijodkorlik masalalarini
yechishlarini ta’kidlashadi, biroq unda nega bitiruvchilar ijodkorlik faoliyati
metodlarini egallashmagan?
Har qanday fan bo‘yicha har qanday mavzuni o‘rganish bilish faoliyatining
umumiy strukturasiga muvofiq 4 bosqichda amalga oshirilishi lozim:
1. Tasavvurlarning shakllanishi – bu bosqichda o‘quvchilar yangi tizimning
umumiy belgilari bilan tanishadilar, uning umumiy funksiyalarini o‘rganadilar.
2. Bilimlar va reproduktiv ko‘nikmalarning shakllanishi – bu bosqichda
o‘quvchilar, asosan, reproduktiv nazariy va amaliy topshiriqlarni bajaradilar. Bu
ish jarayonida, ulardagi bilim va reproduktiv ko‘nikmalar – ilgari o‘rganilgan
bilimlarni takrorlash ko‘nikmalari shakllanadi.
3. Ilmiy va ijodkorlik ko‘nikmalarining shakllanishi – bu bosqichda
o‘quvchilar, asosan, turli ko‘rinishdagi ijodkorlik topshiriqlarini bajaradilar. Bu ish
jarayonida ilmiy va ijodkorlik ko‘nikmalari shakllanadi.](/data/documents/1888a100-eb7d-4d57-83e0-99a5d6c13396/page_8.png)
![4. Ilmiy rivojlanishi va tadqiqotchilik ko‘nikmalarini shakllanishi – bu
bosqichda o‘quvchilar ijodkorlik va tadqiqotchilik topshiriqlarini bajaradilar. Bu
ish jarayonida ilmiy va tadqiqotchilik ko‘nikmalari shakllanishi amalga oshiriladi.
Alohida ta’kidlash kerakki, yuqorida ko‘rsatilgan bilish jarayoni strukturasi
o‘quvchilarni o‘qitish metodlari va shakllarini har bir bosqichda aniqlamaydi. Bu
har qanday mavzuni o‘rganishning dastlabki ikki bosqichida ijodkorlik
topshiriqlarini qo‘llash mumkin va zarurligini bildiradi.
Mavzu bo‘yicha o‘quv ishining dastlabki ikki bosqichi bizning
maktablarimizda muammosiz amalga oshiriladi. Muammolar oxirgi ikki
bosqichda. Birinchidan, ko‘pchilik o‘qituvchilarda har bir mavzuni o‘rganish
borasida o‘quv ishining bu bosqichlari umuman yo‘q. Ikkinchidan, ilmiy va
ijodkorlik ko‘nikmalari shakllanishi o‘qituvchining ixtiyorida alohida masalalarni
emas, balki ijodkorlik masalalari tizimini qo‘llash bilan amalga oshiriladi.
Uchinchidan, ijodkorlik masalalarini yechish jarayonida o‘quvchilar ijodkorlik
faoliyatining zamonaviy metodlarini egallashi zarur. Afsuski, bu metodlarning
ko‘pchiligi nafaqat o‘quvchilarga, balki o‘qituvchilariga ham ma’lum emas.
To‘rtinchidan, ilmiy va tadqiqotchilik ko‘nikmalarini shakllanishi o‘quvchilarning
mustaqil ishlarini o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha ilmiy va ilmiy ommabop
adabiyotlarda nashr qilingan yangi ilmiy ishlar, shuningdek, murakkab bo‘lmagan
ilmiy tadqiqotlarni bajarishni taxmin etadi. Fan bir joyda turmaydi, u doimo
rivojlanadi. Darsliklardagi ma’lumotlar tez eskiradi. Ilmiy va ilmiy-ommabop
adabiyot bilan ishlash o‘quvchilarni rivojlantirish, to‘ldirish va to‘g‘rilashni tahmin
qiladi. Ilmiy tadqiqotlarni o‘tkazish uchun o‘quvchilarga nafaqat darslik
muammolari – matematik, fizik, tarixiy va boshqalar, balki fanlararo, masalan:
LEP qo‘yilmasi, to‘g‘on qurilishi, parfyumeriyaning yangi kolleksiyasini yaratish,
yangi dorilar, avtomobilning yangi modelini ishlab chiqarish, san’atda yangi
yo‘nalishlar, janrlar va mavzularni izlashni taklif etish zarur. Fanlararo masalalar
real hayotda ko‘p uchrasa-da, maktabda hozircha juda kam qo‘llaniladi.
Shunday qilib, o‘quvchilarni ijodkorlik faoliyatining elementar asoslariga
o‘qitishda yuqorida sanab o‘tilgan shartlarning hammasi bajarilishi lozim. Buning](/data/documents/1888a100-eb7d-4d57-83e0-99a5d6c13396/page_9.png)
![uchun o‘qituvchilarning ishida o‘zgarishlar kamlik qiladi, bunda ta’lim
mazmunini: standartlar, dasturlar, darsliklarni o‘zgartirish zarur. Ammo bu ish tez
orada qilinmaydi. Shuning uchun muallif o‘quvchilarga ilmiy adabiyotlar va
ijodkorlik masalalarini qo‘llab, har bir mavzuni o‘rganishning oxirgi ikki
bosqichini mustaqil bajarishni tavsiya qiladi.
Ixtirochilik masalalarini yechish nazariyasi (TRIZ) to‘g‘risida. XX asrning 40-
yillari oxirlarida rossiyalik olim Genrix Saulovich Altshuller o‘z olidiga texnikada
yangi ixtirolarni qanday qilib maqsadli yaratish mumkin, degan muammoni qo‘ydi.
Ta’kidlash kerakki, u paytgacha texnikadagi mutlaq hamma ixtirolar, shu bilan
birga fan va san’atdagi kashfiyotlar amal va xatolar yo‘li bilan qilinar edi.
Ijodkorlik faoliyatining ilmiy asoslangan texnologiyalari yo‘q edi. Bu muammoni
yechish uchun Altshuller texnik ixtirolarning patent fondini tahlil qildi, bu
jarayonda texnikaning rivojlanish qonuniyatlarini ochdi va 60-yillarning boshlarida
u ixtirochilik masalalarini yechish algoritmining birinchi modifikatsiyasini
yaratdi. Shu paytdan boshlab Genrix Saulovich injenerlar va hamma xohlovchilar
uchun tinglovchilarni texnik masalalarni yechish uchun algoritmni qo‘llashga
o‘rgatadigan o‘quv seminarlari o‘tkaza boshladi, parallel holda uni
mukammallashtirish ishlarini davom ettirdi. Bu tadqiqotlar natijasida Altshuller
texnikaning rivojlanish qonunlarini shakllantiradi. Shu tarzda ixtirochilik
masalalarini yechish nazariyasi (TRIZ) tug‘iladi.
Seminarlarda tinglovchilarni o‘qitish Altshuller oldiga yangi muammoni qo‘ydi –
nimaga tinglovchilarning katta qismi TRIZni o‘zlashtirgandan keyin ham yangi
texnik ixtirolarini yaratmaydilar. Bu muammoni yechish uchun Altshuller
ijodkorlik faoliyati umumiy qonuniyatlarini ochish maqsadida yetuk
yaratuvchilarning biografiyalari (1000 dan ortiq biografiyalar) to‘g‘risida
adabiyotlarni tahlil qildi, ularni bilish TRIZni o‘qitish samaradorligini oshirish
imkonini beradi. Uning omadi keladi va natijada ijodkor shaxs xislatlari va hayotiy
strategiyalari to‘g‘risida ta’limot yaratadi. Qo‘yilgan muammo ilmiy asoslangan
yechimni topadi – maqsadli yo‘naltirilgan ijodkorlik faoliyati uchun ijodkorlik
metodlarini egallash yetarli emas, balki o‘zida ijodkor shaxs xislatlarini ham](/data/documents/1888a100-eb7d-4d57-83e0-99a5d6c13396/page_10.png)
![tarbiyalash va ijodkorlik faoliyati hayotiy strategiyasi qonuniyatlarini ham hisobga
olish zarur. G.S.Altshuller qilgan xulosa o‘zining oddiyligi va shu bilan birga
murakkabligi: huddi san’at, matematika va fizika qonunlari kabi ijodkorlik
texnologiyalarini har kim egallashi mumkin, butun hayoti davomida ijodkor shaxs
xislatlarini ozchilik o‘zida tarbiyalashi mumkin va faqat ayrimlarigina o‘z hayotini
ijodkor shaxs hayotiy strategiyasi qonuniyatlariga muvofiq yashashlari mumkin.
80-yillar o‘rtalarida Altshullerning izdoshlari TRIZ elementlarini san’atda, fanda,
pedagogikada, psixologiyada, meditsina va boshqa yo‘nalishlarda qo‘llay
boshladilar. Natijada kasbiy faoliyatning yangi yo‘nalishlari: TRIZ +
PEDAGOGIKA, TRIZ + BIZNES, TRIZ + SAN’AT, TRIZ + TIBBIYOT yuzaga
keldi. Bu yo‘nalishlardagi ishlar ko‘p sonli nashrlarda aks ettirilgan jiddiy ilmiy
natijalar olib keldi.
Hozirgi vaqtda TRIZ muvaffaqiyatli rivojlanayapti, Xalqaro TRIZ assotsiatsiyasi
yaratildi, G.S.Altshuller uning prezidenti hisoblanadi. MDHning ko‘pgina yirik
shaharlarida va qator boshqa davlatlarda TRIZ markazlari va maktablari faoliyat
olib bormoqda.](/data/documents/1888a100-eb7d-4d57-83e0-99a5d6c13396/page_11.png)
![ADABIYOTLAR
1.Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori: O‘zbekiston
Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni. Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi.// -T.:”Sharq”, 1997. - 63 b.
2. “Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari” to‘g‘risidagi
qonun. //O‘zbekiston ixtirochilar va ratsionalizatorlar jamiyatining
Respublika Kengashi. Rasmiy xujjatlar to‘plami. № 2.-T.,1994 . 4-28 b.
3.Pravila sostavleniya i podachi zayavok na izobreteniya i polezniye
modeli. -T., 1993. 56 s.
4.Asatryan A.T. Razvitiye tvorcheskix sposobnostey shkolnikov v
krujkax stanshii yunix texnikov. - M.: 1987. 18 s.
5.Bosh qotir, yarat, sinab ko‘r!: Qog‘oz modellar to‘plami: O‘rta
maktabning 4-8 sinf o‘quvchilari uchun kitob/ [O.YE.Zamotin va
boshq.].- 2-qayta ishlangan va to‘ldirilgan nashr. Tarj. - T.O‘qituvchi,
1988 -144 b.
6.Vachevskiy M.A. Osnovi ratsionalizatorskoy i izobretatelskoy raboti.
Kiyev, 1988 . 92 s.
7.Vorobyev A.I., Limanskiy S.A. Texnicheskoye konstruirovaniye i
modelirovaniye. Uchebnoye posobiye dlya studentov IPF pedinstitutov i
uchashixsya peduchilish. -T.: Ukituvchi, 1990. -110 s.
8.Turaqulov X.A., Sharipov Sh.S. Talabalar ixtirochilik ijodkorligini
rivojlantirish . metodiy tavsiyanoma. - Jizzax, 1998. 36 b.
9.Andrianov P.N. Maktab o‘quvchilari texnik ijodkorligini rivojlantirish
// O‘quvchilarning texnik ijodkorligi. Tuzuvchi P.N.Andrianov. -
T .:”O‘qituvchi”, 1989.128 b.](/data/documents/1888a100-eb7d-4d57-83e0-99a5d6c13396/page_12.png)
Ijodkorlik faoliyatining asosiy tushunchalari. Reja: 1.Ijod, ijodiyot va ijodkorlik tushunchalari. 2.Ijodkorlik qobiliyati mazmuni. Texnik ijodkorlik. 3.Shaxs ijodkorlik qobiliyatini rivojlantirish muammosi, iqtidor, talant va geniallik sifatlari.
1. Ijod, ijodiyot va ijodkorlik tushunchalari. Ijodkorlik – yangi moddiy va ma’naviy boyliklarni yaratishga yo‘naltirilgan faoliyat turi. Intellekt – shaxs aqliy qobiliyatlarining nisbatan turg‘un tuzilmasi. Ijodiy topshiriq – obyekt o‘lchamlarini orttirish yoki kamaytirish, buyumning detallari, uzeli yoki tarkibiy qismini puxtarog‘i bilan almashtirish orqali buyumni o‘zgartirishni ko‘zda tutadi. Intuitsiya – bu subyekt tomonidan o‘ziga fikran qo‘yiladigan savol va muammolarga anglanmagan holatda yuzaga keluvchi javoblar bo‘lib, u to‘plangan tajriba va bilimlar asosida topiladi. Intuitiv fikrlash jarayonlari amalga oshuvining tezligi, bos- qichlarning aniq farqlanmasligi, minimal darajadagi anglanganlik bilan tavsiflanadi. Ijodiy fikrlash yangi buyumlar yaratilishi bilan xarakterlanib, uni hosil qilish uchun bilish faoliyatining o‘zida yangi motivatsiya va maqsadlarni yuzaga keltiradi. Patent tadqiqotlari texnika obyektlarining rivojlanishi, texnik darajasi va taraqqiyot istiqbollarini aniqlash maqsadida olib boriladigan ilmiy tadqiqotlar bo‘lib, bunda ularning patent sofligi belgilanadi. Patent izlanishlari turli davlatlarning Ixtirolar xalqaro tasnifi bo‘yicha tasniflangan himoya hujjatlarini izlash va tahlil qilish. Bilimlar banki kompyuterlarda saqlanuvchi axborotlar jamlamasi bo‘lib, unda axborotlarning konsetpual birligini hosil qiluvchi ma’lumotlar belgilangan tartibda jamlab boriladi. Ijod sifat jihatidan yangi va beqiyos, originalligi va ijtimoiy-tarixiy jihatdan nodirligi bilan o‘zgacha narsa yaratish faoliyati. Kashfiyot – moddiy dunyoning ilgari ma’lum bo‘lmagan obyektiv mavjud qonuniyatlar, xossalari va hodisalarni aniqlanishi bilan tavsiflanib, u insoniyatning bilish darajasini tubdan o‘zgartiruvchi ta’sirga ega bo‘ladi.
Kashfiyotning ishonchliligi - obyektiv mavjud bo‘lgan qonuniyat, xususiyat yoki hodisaning kashfiyot sifatida tan olinishi uchun u nazariy yoki tajriba-sinov ishlari vositasida isbotlab berilmog‘i lozim. Kashfiyot uchun arizaning tarkibi - kashfiyot uchun tuziladigan ariza quyidagi hujjatlardan iborat bo‘lishi lozim: kashfiyot uchun diplom berilishini so‘rab yozilgan ariza, taxmin qilinayotgan kashfiyot tafsiloti, kashfiyot ustivorligini tasdiqlovchi hujjatlar, kashfiyot ishonchliligi va ahamiyati to‘g‘risidagi xulosa hamda yordamchi materiallar. Ixtiro - xalq xo‘jaligi, ijtimoiy-madaniy qurilish yoki mudofaa sohasida masalani ijobiy samara beradigan qilib, yangichasiga va o‘ziga xos texnik hal etish. Ixtirochilik huquqi - kashfiyotlar bilan, ixtirolar va ratsionalizatorlik takliflar qilish va ulardan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlarni tartibga soluvchi meyorlar majmui. Patent hujjatlari - bu shunday hujjatlar yig‘indisiki, unda ilmiy-texnik tajribalar va loyiha konstruktorlik ishlanmalarning mazmuni kashf qilinganligi, foydali modeli hamda kashfiyotchining huquqini himoya qiluvchi ma’lumotlar bo‘lishi kerak. Metod - muayyan maqsadga erishish, konkret vazifani bajarish usuli, borliqni amaliy yoki nazariy o‘zlashtirish (bilish) usullari yoki jarayonlar majmui. Shaxs xususiyatlari - turli xil sharoitlarda takrorlanuvchi, ma’lum darajadagi turg‘unlikka ega bo‘lgan individ faoliyatining ko‘rinishi. Ijodkorlik - inson faoliyatining shunday turiki, uning natijasida yangi moddiy yoki ma’naviy boyliklar yaratiladi. Ish o‘rni - ustaxona maydonining o‘quv ishlab chiqarish va konstruktorlik- texnologik ishlarni bajarishi uchun zarur uskunalar (verstak, stanok), asboblari va moslamalar maqsadga eng muvofiq holda joylashtirishgan qismi tushuniladi. Loyiha - ko‘zda tutilgan obyektni yaratish uchun bajariladigan hisob-kitoblar va grafik ishlarni qamrab oluvchi vazifalar majmui.
Loyihalash - ko‘zda tutilgan yoki mavjudligi mumkin bo‘lgan obyekt, holatning timsoli - loyihasini yaratish jarayoni. Ijodkorlik - inson faoliyatining shunday turiki, uning natijasida yangi moddiy yoki ma’naviy boyliklar yaratiladi. Modellashtirish - muayyan hodisa, jarayon yoki obyektlar sistemasini ularning modellarini yasab o‘rganish yo‘li bilan tekshirish; yangi yaratilayotgan obyektlar xarakteristikalarini aniqlash va ularni qurish. Loyihalashning samarali metodlari - buyumlarni konstruksiyalash, manipulyativ konstruksiyalash, ma’lumotlari qisqartirilgan texnik hujjatlarni qo‘llash, ijodiy masalalarni hal qilish, ijodiy topshiriqlarni bajarish, ilgari tayyorlangan konstruksiyalarni o‘zlashtirib, ishlarni qayta bajarish, xayoliy eksperiment. Evristik metod - bu yangi texnik yechimni yaratish maqsadida prototipni qanday qilib o‘zgartirishga oid yo‘riqlarning qisqacha tavsifi. Model – haqiqatdan obyektning shartli aks ettirilishi. Maket– obyektning konsturksiyasini yaqqolroq tasavvur etish imkonini beradigan umumiy hajmli tasviridir. O‘zaro o‘xshashlik – ikki predmet yoki hodisaning barcha mos joylaridagi nuqtalari bir xil o‘lchov birligida bir xil masshtabda bo‘lishi bilan belgilanadi. Dizayn - narsalar muhitining estetik va funksional sifatlarini shakllantirish maqsadiga qaratilgan loyihalash faoliyatining turlarini qamrab oladi. Grafika - tasviriy san’at turi; rasm san’atiga asoslangan, lekin o‘z tasvir vositalari va ifoda imkoniyatlariga ega bo‘lgan bosma badiiy tasvirlar (gravyura, litografiya, monotipiya va b.) ni o‘z ichiga oladi. Bilim - voqelikni bilish natijasi U amalda sinalgan bo‘lib, voqelikning inson tafakkuridagi to‘g‘ri in’ikosidir. Ko‘nikma - biror maqsad yo‘lida harakat bajarish qobiliyati; ishlab chiqarish yoki o‘quv faoliyatida bir xil harakat yoki bir tipdagi masalalarni yechishning ongli ravishda ko‘p marta qaytarilishi natijasida avtomatizm holiga keladi.
Malaka - takrorlash yo‘li bilan shakllantiriladigan, yuqori o‘zlashtirilish darajasi hamda anglangan nazoratsiz amalga oshirilishi bilan tavsiflanuvchi harakatlar hisoblanib, perseptiv, intellektual va harakat malakalari farqlanadi. Yangi axborot texnologiyalari - axborotlarni qabul qilish, qayta ishlash va yangi axborotni yaratish bilan shug‘ullanuvchi texnologiyalarni kompyuterlar asosida joriy etish, ya’ni belgilangan faoliyat turini amalga oshiruvchi kompyuter va unda joriy etilgan dasturiy ta’minotni yuritish majmuasi. To‘garak tiplari: tayyorlov texnik to‘garagi; fan (ilmiy-texnik) to‘garagi; sport-texnik to‘garagi; ishlab-chiqarish texnik to‘garagi; badiiy-amaliy to‘garaklar. Ixtirochilik - ilmiy g‘oyalarining texnik yechimlarga ijodiy tadbiqi, ilmiy texnika taraqqiyoti sur’atlarini belgilovchi asosiy ko‘rsatkich, yangi texnika va texnologiyalar yaratilishining mezoni hamda uning yuqori ilmiy-texnik darajasini ta’minlovchi omil hisoblanadi. Ixtirochilik bilimlari - yangi texnik yechim ishlab chiqish uchun talab etiladigan tushuncha va tasavvurlarning bilish faoliyati mahsuli sifatida inson ongidagi tizimlangan in’ikosi. Ixtirochilik ko‘nikmalari - insonning maqsadga yo‘naltirilgan ijodiy faoliyatini anglangan nazoratni susaytirgan holda aqliy jarayon bosqichlarini tez va to‘laqonli amalga oshirish darajasini ifodalaydi. Ixtirochilik malakalari - insonning mos ravishdagi ijodiy faoliyatini qisman avtomatlashgan tarzda, amalga oshiriladigan aqliy jarayon bosqichlarining faqat dastlabkisini anglagan holda amalga oshira olish darajasi. Masala - bu ko‘zlangan natijaga erishish yoki berilgan harakatni bajarish yo‘llari to‘g‘risidagi bilim va vositalarning yetarli darajada shakllantirilgan ifodasidir . Muammo - hal qilinishi talab etiladigan vazifa bo‘lib, uni amalga oshirish uchun zarur yechim yoki muqobil yechimlarni topishning imkoni bo‘lmaydi yoki ikkala sabab birga keladi. Maqsad - faoliyatning avvaldan fikran o‘ylangan natijasi. Bevosita motiv sifatida maqsad inson faoliyatini muayyan yo‘lga boshlaydi va uni boshqaradi.