Axborot texnologiyalarining asosiy tushunchalari
![Axborot texnologiyalarining asosiy tushunchalari
Reja:
1. Axborot tushunchasi
2. Axborot tizimi uning turlari va tarkibi
3. Axborot tizimlarining ta`minotlari](/data/documents/ee2493b7-d826-40f2-9139-b0508fd61910/page_1.png)
![Axborot tushunchasi
XXI asrni informatikasiz tasavvur etib bo`lmaydi. Axborot texnologiyalari
bugungi kunda hayotimizning hamma sohalarini qamrab olgan. Informatika
sohasining asosiy resursi axborotdir.
«Axborot» so`zi lotincha «information» so`zidan olingan bo`lib, biror ish holati
yoki ish faoliyati haqida ma`lum qilish, xabar berish, biror narsa haqidagi
ma`lumot, degan ma`noni anglatadi. Keng ma`noda axborot moddiy dunyoning u
yoki bu tomoni va unda sodir bo`layotgan jarayonlarni bildiradi. Axborot
tushunchasi inson faoliyatining barcha sohalarida foydalaniladi.
Kundalik turmushda har bir mutaxassis turli xil axborotlar bilan ish yuritadi.
Axborot tushunchasi bir qancha fanlarda turlicha izohlangan. Masalan: falsafada
axborot inson ongiga ta`sir etib, ob`ektiv reallikni aks ettiruvchi va
harakatlantiruvchi kategoriya sifatida izohlanadi.
Kibernetikada, informatika fanida axborot voqea - hodisalar to`g`risidagi
bilimlarni oshirish yoki mafhumlikni soddalashtirish mezoni sifatida qo`llaniladi.
Komp`yuterlarni ishlatish faoliyatida esa axborotdan boshqarish
funktsiyalarini amalga oshiruvchi ob`ekt sifatida foydalaniladi. Axborot
tushunchasi ma`lumot tushunchasi bilan uzviy bog`liq, lekin har qanday ma`lumot
axborot bo`lavermaydi.
Hozirgi kunda barcha axborotlarni nisbiy holda quyidagi turlarga ajratish
mumkin:
1. Texnik axborot
2. Agrobiologik axborot
3. Siyosiy axborot
4. Huquqiy axborot
5. Iqtisodiy axborot va boshqalar
6. Axborotning turlari o`zaro bog`liq bo`lib, bir-birini to`ldirib boradi. Bu
axborotlar ichida iqtisodiy axborot asosiy hisoblanib, u axborot turlarining 80 foiz
hajmini tashkil qiladi.](/data/documents/ee2493b7-d826-40f2-9139-b0508fd61910/page_2.png)
![Barcha axborotlar quyidagi xususiyatlarga ega:
1. Uzluksiz hosil bo`lish.
2. Harf raqamlarda ifodalanish.
3. Diskret xarakterdalik.
4. To`plash, uzatish, qayta ishlash va boshqa amallarni bajarish mumkinligi.
Axborot inson bilimini oshirish va ish faoliyatini takomillashtirish uchun
foydalanadigan yangi ma`lumotlardir. Axborot xalq ho`jaligining barcha
tarmoqlari iste`mol etuvchi zahira bo`lib, energetika yoki foydali qazilmalar
zahiralari kabi muhim ahamiyatga ega. Axborot fan va texnikani rejalashtirish
natijalari haqidagi, fan va texnika ma`lumotlari bilimlarining yig`indisidir. Axborot
resurslari – alohida hujjat va alohida hujjatlar to`plami, axborot tizimlaridagi
hujjatlar va hujjatlar to`plamidir.
O`zbekiston Respublikasining «Axborotlashtirish to`g`risida»gi qonunining
ikkinchi moddasida «Axborot texnologiyasi» va «Axborot tizimi» atamalariga
quyidagicha ta`rif berilgan:
– axborot texnologiyasi axborotni to`plash, saqlash, izlash, unga ishlov berish
va uni tarqatish uchun foydalaniladigan uslublar, qurilmalar, usullar va jarayonlar
majmuyi;
– axborot tizimi axborot resurslari, axborot texnologiyalari va aloqa
vositalarining axborotni to`plash, saqlash izlash, unga ishlov berish va undan
foydalanish imkonini beradigan tashkiliy jixatdan tartibga solingan majmuyi.
Axborot atrof - muhit ob`ektlari va hodisalari, ularning o`lchamlari, xosiyatlari
va holatlari tug`risidagi ma`lumotlardir. Keng ma`noda axborot insonlar o`rtasida
ma`lumotlar ayirboshlash, odamlar va qurilmalar o`rtasida signallar ayirboshlashni
ifoda etadigan umummilliy tushunchadir.
Informatika fani axborotga hodisalar yoki ob`ektlar to`g`risidagi
tasavvurlarimizni o`zgartiruvchi, o`zaro kontseptual bog`liq ma`lumotlar,
ko`rsatkichlar, negizlar va tushunchalar sifatida qaraydi. Informatikada axborot
bilan bir qatorda ma`lumotlar tushunchasi ham keng qo`llaniladi.](/data/documents/ee2493b7-d826-40f2-9139-b0508fd61910/page_3.png)
![Komp`yuterlarni ishlatish faoliyatida esa axborotdan boshqarish funktsiyalarini
amalga oshiruvchi ob`ekt sifatida foydalaniladi. Axborot tushunchasi ma`lumot
tushunchasi bilan uzviy bog`langan, lekin har qanday ma`lumot axborot
bo`lavermaydi.
Ma`lumotlarga u yoki bu sabablarga ko`ra foydalanilmaydigan, balki faqat
saqlanadigan belgilar yoki yozib olingan kuzatuvlar sifatida qarash mumkin. Agar
bu ma`lumotlardan biror narsa to`g`risidagi mavhumlikni kamaytirish uchun
foydalanish imkoniyati tug`ilsa, ma`lumotlar axborotga aylanadi. SHuning uchun
axborotni foydalaniladigan ma`lumotlar, deb atasa ham bo`laveradi.
Masalan, qog`ozga telefon raqamlarini ma`lum tartibda yozib, uni boshqa
kimsaga ko`rsatsangiz, u buni biror axborot bermaydigan ma`lumot sifatida qabul
qiladi. Biroq, ana shu har bir telefon raqami to`g`risidagi muayyan korxona yoki
tashkilot nomi, uning faoliyat turi yozib qo`yilsa, avvalgi ma`lumot axborotga
aylanadi.
Ma`lumotlar. Axborot iste`molchiga etib borgunga qadar bir qator
o`zgarishlarga uchraydi. Oraliq bosqichlarda xabarning mohiyatiga ko`ra
xususiyati ikkinchi darajaga tushib qoladi, natijada «axborot» tushunchasi nisbatan
cheklangan «ma`lumotlar» tushunchasi bilan almashtiriladi. SHuning uchun ham
ma`lumotlarni axborotning komp`yuterdagi tasviri deb aytish mumkin.
Ma`lumotlar bir - biri bilan o`zaro bog`langan dalil va raqamlar, fikrlar to`plamini
ifodalaydi. Axborot va ma`lumotlar o`rtasidagi farq ta`kidlanmaydigan hollarda
ular anonim sifatida ishlatiladi.
Iqtisodiy axborot - axborotning eng muhim turlaridan biri hisoblanadi.
Iqtisodiy axborot ishlab chiqarish jarayonlari, moddiy resurslar, bozorlar, bank va
moliya muassasalari faoliyati bilan to`g`ridan- to`g`ri bog`liqdir. Jamiyatning
rivojlanish tarixida bir necha axborot inqiloblari ro`y berdi – axborotni qayta
ishlash sohasida tub o`zgarishlar sodir bo`lgani tufayli ijtimoiy munosabatlarda
o`zgarishlar yuzaga keldi. Bunday o`zgarishlar oqibati sifatida insoniyat jamiyati
yangi sifatga ega bo`ldi.](/data/documents/ee2493b7-d826-40f2-9139-b0508fd61910/page_4.png)
![So`ngi axborot inqilobi yangi soha – yangi bilimlarni ishlab chiqish uchun
texnologiyalar, uslublar, texnik vositalarni ishlab chiqarish bilan bog`liq axborot
sanoatini oldingi safga olib chiqdi. Axborot texnologiyalari, ayniqsa,
telekommunikatsiyalarning barcha turlari axborot sanoatini eng muhim tarkibiy
qismlaridir. Zamonaviy axborot texnologiyasi komp`yuter texnikasi va aloqa
vositalari sohasidagi yutuqlarga tayanadi.
Axborot texnologiyasi (AT) ob`ekt, jarayon yoki hodisaning holati haqida
yangi sifat axboroti olish uchun ma`lumotlar yig`ish, qayta ishlash va uzatish
(boshlang`ich axborot) vosita va uslublari jamlanmasidan foydalanadigan
jarayondir.
Telekommunikatsiya komp`yuter tarmoqlari va zamonaviy texnik aloqa
vositalari negizida ma`lumotlarni masofadan uzatishdir.
Axborot jamiyatning moddiy va texnologik negizini komp`yuter texnikasi va
komp`yuter tarmoqlari, axborot texnologiyalari, telekommunikatsiya aloqalari
asosidagi turli xil tizimlar tashkil etadi.
Axborot jamiyati - unda ishlovchilarning axborot, ayniqsa uning oliy shakli
bo`lmish bilimlarni izlab topish, saqlash, qayta ishlash va amalga oshirish bilan
band bo`lgan jamiyatdir.
XXI asrda ilg`or mamlakatlarda fan va texnika rivojlanishining real
amaliyotida nazariyotchilar yaratgan axborot jamiyati manzarasining chizgilari
sekin - asta namoyon bo`lmoqda. Butun dunyo intelektual makoni elektron kvartira
va kottejlarda yashovchi kishilar yagona komp`yuterlashgan va axborotlashgan
jamiyatga aylanishi kutilmoqda. Istalgan turar joylar turli elektron uskunalar va
komp`yuterlashgan moslamalar bilan jihozlanadi. Odamlar faoliyati asosan
axborotni qayta ishlashga qaratiladi, moddiy ishlab chiqarish esa mashinalarga
yuklanadi.
Axborot jamiyatiga o`tishda komp`yuter va tellekommunikatsiya axborot
texnologiyalari negizida yangi axborotni qayta ishlash sanoati yuzaga keladi.
Bir qator olimlar axborot jamiyatiga xos xususiyatlarni quyidagicha
ta`riflaydilar:](/data/documents/ee2493b7-d826-40f2-9139-b0508fd61910/page_5.png)
![axborot inqirozi muammosi hal etildi, ya`ni axborot mo`l-ko`lligi va axborot
taqchilligi o`rtasidagi ziddiyat echildi boshqa zahiralarga qiyoslaganda axborot
ustuvorligi ta`minlandi; rivojlanishning asosiy shakli axborot iqtisodiyoti bo`ladi;
eng yangi axborot texnika va texnologiyalar yordamida avtomatlashtirilgan
holda bilimlarni saqlash, qayta ishlash va foydalanish jamiyati shakllanadi;
axborot texnologiyasi inson ijtimoiy faoliyatining barcha sohalarini qamrab
olib, umumiylik xususiyatini kasb etmoqda;
butun insoniyat tsivilizatsiyasining axborot birligi shakllanmoqda;
zamonaviy axborot vositalari yordamida har bir insonning butun
tsivilizatsiya axborot zaxiralariga erkin kirishi amalga oshdi.
Ushbu ijobiy tomonlardan tashqari, uning salbiy oqibatlar ham oldindan
qurilgan:
a) ommaviy axborot vositalarining jamiyatga tobora ko`proq ta`sir ko`rsatishi;
b) axborot texnologiyalari odamlar va tashkilotlarning xususiy hayotini buzib
yuborishi;
v) sifatli va ishonchli axborotni tanlash muammosi mavjudligi;
g) ko`pgina odamlarning axborot jamiyati muhitiga moslashishi qiyinligi.
―Axborot elitasi (axborotlarni qayta ishlash bilan shug`ullanuvchi kishilar) va‖
iste`molchilar orasida muammolar vujudga kelishi havfi.
Moddiy ishlab chiqarishga yunaltirilgan sanoat jamiyatida allaqachonlar
klassik iqtisodiy kategoriyalar bo`lgan bir necha asosiy zaxira turlari ma`lum,
ya`ni:
Moddiy zaxiralar - ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish jarayonida foydalanish
uchun mo`ljallangan mehnat predmetlari yig`indisidir, masalan, xom-ashyo,
materiallar, yoqilg`i, energiya, yarim tayyor masulotlar, detallar va hokazolar.
Tabiiy zaxiralar – kishilarning moddiy va ma`naviy ehtiyojlarini qondirish
uchun jamiyat tomonidan foydalanadigan tabiat ob`ektlari, u erdagi jarayonlari
sharoitlaridir.
Mehnat zaxiralari – jamiyatda ishlash uchun umumiy ma`lumot va kasbiy
bilimlarga ega kishilardir.](/data/documents/ee2493b7-d826-40f2-9139-b0508fd61910/page_6.png)
![Moliyaviy zaxiralar – davlat yoki tijorat tuzilmalari ixtiyorida bo`lgan pul
mablag`lari.
Energetika zaxiralar – energiya quvvati mavjud mahsulotlar, masalan,
ko`mir, neft` mahsulotlari, gaz, gidroenergiya, elektr energiyasi va hokazolar.
Kibernetika, so`ngra hisoblash texnikasi va axborotlashtirishning paydo
bo`lishi va rivojlanishi bilan axborot so`zi o`zining dastlabki ma`nosini saqlab
qolgan bo`lsada, ayni paytda bir qator yangi ma`nolarga ham ega bo`ldi. Axborot
deganda biz qandaydir bir tizim haqida ma`lumotlar, dalillar, bilimlar yig`indisini
tushunamiz. Tizim haqidagi axborot yoki kuzatish yo`li bilan ham tabiiy, ham
modelli tajribalar natijasida mavhum gipotetik tizimlarni o`rganish – mantiqiy
xulosa chiqarish asosida olinishi mumkin.
Tajriba o`tkazilguncha mavjud bo`lgan axborot aprior, tajribadan keyingisi –
aposterior deyiladi. Axborot olish jarayoni ko`pincha statistik xususiyatga ega
bo`lgani uchun tizim haqidagi axborot (ayniqsa murakkabi) determinlashgan yoki
ehtimollashgan ham bo`lishi mumkin.
Hozirgi paytda axborotni qanday tushunish haqida quyidagicha nuqtai nazarlar
yuzaga kelgan:
Jamiyat rivojlangani sari iqtisodiyot, fanlar, texnika, texnologiya, madaniyat,
san`at va tibbiyot kabi sohalarning turli masalalari haqidagi mavjud ma`lumotlari,
axborot zaxiralaridan foydalanishni tashkil etish intellektual va iqtisodiy hayotga
tobora ko`proq ijobiy ta`sir ko`rsatmoqda.
Axborot – fan va texnika rivojlanishi natijalari haqidagi fan-texnika
ma`lumotlari, bilimlari yig`indisidir. Boshqacha aytganda, axborot, mazkur
talqinga binoan, fan-texnika faoliyati axborot xizmati tizimining mahsuli va xom-
ashyosidir.
Axborot – axborot xizmati tizimlarida fan-texnika faoliyati va turli sohalarda
kadrlar tayyorlashni shakllantiruvchi ma`lumotlar yig`indisidir, ya`ni axborot
zaxiralarini ishlab chiqarish va iste`mol etish faqat jamiyatning intellektual hayoti
bilan cheklanadi.](/data/documents/ee2493b7-d826-40f2-9139-b0508fd61910/page_7.png)
![Ko`rinib turibdiki, bu talqinlardan birinchisi eng to`liq, axborot jarayonlari
ko`p qirraligini qamrab oluvchi tushunchani bermoqda. Haqiqatdan ham, axborot
jamiyat va inson faoliyatining barcha sohalariga kirib bormoqda.
Axborot zaxiralari – alohida hujjat va alohida hujjat to`plami, axborot
tizimlari
(kutubxona, arxiv, fond, ma`lumotlar banklari, boshqa axborot tizimlaridagi
xujjatlar va xujjatlar) to`plamidir.
Boshqaruv karorlarini qabul qilish jarayoni ma`lumotlarning ulkan oqimida
zarur axborotni ko`rib chiqish, tahlil etish va oqilona foydalanishni ko`zda tutadi.
Axborot tanlash ancha mehnat talab qiladigan, demakki, qiymati yuqori jarayon.
SHuning uchun uni tasniflash zarur. (2.1- rasm).
Tasnif tizimini axborotga qo`llash uchun quyidagicha yondashish zarur:
1) Axborotni tahlil qilish tasnif va qiyoslash vositalari asosida bo`lishi kerak.
2) Tasnif asosiga turli omil va koordinat tizimlari qo`yilishi lozim.
3) Ayrim omil va koordinat tizimlari u yoki bu farqlarga asoslanishi mumkin,
masalan aniq bir bozor va tovarlarni bilish zarur.
4) Tahlilning mohiyati va teranligi avvalo berilgan axborot turi va hajmiga
bog`liq.
Axborotni turli belgilarga qarab tasniflash ahamiyatli. 1. Axborot olish usuli
bo`yicha quyidagilarga tasniflanadi:
a) tadqiqot davomida bevosita so`rov varaqalari yordamida,
telefon so`zlashuvlari va shaxsiy suhbat yo`li bilan olib borilishi mumkin;
b) davriy va maxsus adabiyotlarni o`rganish orqali;](/data/documents/ee2493b7-d826-40f2-9139-b0508fd61910/page_8.png)
![](/data/documents/ee2493b7-d826-40f2-9139-b0508fd61910/page_9.png)
![1- rasm. Axborotlarni tasniflash.
v) ma`lumotlarni telefaks yoki maxsus magnitli tashuvchilar vositasida uzatish.
Odatda bu axborot maxsus agentliklar so`rovi bo`yicha amalga oshiriladi. Bunday
axborot u yoki bu muammo yoki muhitga muvofiqligi, shuningdek, to`laqonligi va
ishonarliligi bilan ajralib turadi. Ma`lumot va xabarlarni optik disklar (kompakt
disklar)da uzatish so`nggi yillarda keng ommalashdi. Ularda nafaqat matn, balki
istalgan boshqa video va audio axborot yozuvlari ham uzatiladi.
2. Qayta ishlash usuliga ko`ra ma`lumotlar birlamchi, ikkilamchi, hosila,
mantiqiy xulosa va yakunlarga bo`linadi. Jumladan, boshlang`ich axborot odatda
voqelikda yuz beruvchi jarayonlarni kuzatish natijasida shakllanadi va qayta
ishlanmasdan qayd etiladi. Ikkilamchi o`z asosiga ko`ra birlamchi ma`lumotlarga
tayanadi.
Hosila axborot dastlabki, ikkilamchi yoki boshqa axborotni qayta ishlash
natijasidir. SHu bilan birga, tadqiqotlarda boshlang`ich axborot sifatida
rejalashtirish, hisob va tahlil vazifalarini hal etish jarayonida olingan ma`lumotlar
kiritiladi. SHu munosabat bilan boshlang`ich va hosila axborotni uning yuzaga
kelishi muhiti va foydalanish nuqtai nazaridan ko`rib chiqish lozim.
3. Tadqiqot ob`ekti nuqtai nazaridan axborot . Eng avvalo tashqi
makromuhit ta`sirini hisobga olgan holda ma`lumotlar bazasini yaratish va
avtomatlashtirilgan ma`lumotlar banklaridan foydalanish uchun asoslangan
yunalishni tanlash maqsadida bozor ehtiyoji va talablarini o`rganishga
yo`naltiriladi.
4. Funktsional vazifasiga ko`ra axborot ni quyidagicha tasniflash mumkin:
a) yangi tovarlarni ishlab chiqarish va sotishda bozorda firmaning moliyaviy va
iqtisodiy ahvoli qanday bo`lishini ochib beruvchi axborot;
b) bozorning aniq segmentida raqobatchilar holatini ifodalovchi axborot.
v) amalda erishilganiga qaraganda ko`zlangan natijadan chetga chiqishni
aniqlash bo`yicha axborot (chetga chiqish sabablarini belgilash).](/data/documents/ee2493b7-d826-40f2-9139-b0508fd61910/page_10.png)
![Ushbu uchchala tur birdek muhim, zero, ulardan birgalikda foydalanishgina
firma vazifalarini samarali hal etishni ta`minlaydi. Axborotning birinchi turi
prognozlash va rejalashtirish funktsiyasi bilan; ikkinchisi hisob-kitob funktsiyasi
bilan; uchinchisi nazorat va tahlil funktsiyalari bilan uzviy bog`liqdir.
5. Vazifasiga ko`ra axborot, ma`lumotnoma, tavsiyanoma, me`yoriy va
signalli turlarga bo`linadi.
Ma`lumotnoma axborot ko`proq tanishtiruvchi xususiyatga ega,
ob`ektlarning qancha barqarorligi belgilarini tavsiflaydi va ma`lumotnomalar
(spravochniklar) tizimi shaklida namoyon bo`ladi. Xorijiy ma`lumotnoma
axborotini
avtomatlashtirilgan ma`lumotlar banki orqali olish mumkin, ularning soni
yildanyilga uzluksiz ko`payib bormoqda.
Tavsiyanoma axborot o`z navbatida bosma nashrlarda e`lon qilingan va
tijorat ma`lumotlar bazalaridagi ma`lumotlar tahliliga asoslangan maxsus
tadqiqotlarni o`tkazish natijalariga ko`ra shakllanadi.
Me`yoriy axborot asosan ishlab chiqarish sohasida shakllanadi va
foydalaniladi. U ishlab chiqarishning turli elementlari rejali, miqdoriy o`lchovini
tavsiflovchi ilmiy va texnik asoslangan me`yorlar tizimini aks ettiradi.
Signalli axborot muhitdagi ob`ektlar faktik holatining rejasidan chetga
chiqishi paydo bo`lganda yuzaga keladi. CHetga chiqish sabablari aniqlangandan
so`ng ularni bartaraf etish choralari ko`riladi.
6. Taqdim etish usuliga ko`ra axborot matn, jadval, matritsa, grafik va
dinamik qatorlarga bo`linadi. Matn axboroti eng ko`p rasmiylashtirilgandir, shu
bois uni qayta ishlash uchun hozirgi paytda gipermatn dastur tizimi ko`rinishida
maxsus dasturiy vositalar qo`llanilmokda. Bunday tizimlar matn hujjatlar
ma`lumot bazasini yaratish, yuritish va foydalanish uchun mo`ljallangan.
7. Axborot o`zining barqarorligiga ko`ra o`zgaruvchan, shartli-doimiy va
doimiyga bo`linadi. O`zgaruvchan axborot ob`ektlar ishlashining miqdoriy va sifat
xususiyatlarini aks ettiradi. SHartli-doimiy va doimiy axborotlar muxitning doimiy](/data/documents/ee2493b7-d826-40f2-9139-b0508fd61910/page_11.png)
![o`lchamini aks ettiradi, shu bois ular uzoq vaqt mobaynida o`zgarmas bo`lib
qoladi.
Axborotning taklif etilgan tasnifi boshqarish ob`ekti axborot negizini oqilona
shakllantirishga imkon beradi.
Axborot doimo o`z manbalariga va axborotdan foydalanuvchilarga
(iste`molchilarga) ega bo`ladi. Xabarlarni, axborot manbalari axborot
kommunikatsiyalari deb ataladi.
Axborot tizimi uning turlari va tarkibi
Axborot tizimini ishlab chiqishdan maqsad – tashkiliy loyihalash-tirish,
texnologik va hakozo jihatlarini hisobga olgan holda tizim faoliyatining
samaradorligini oshirishdir.
O`rganilayotgan fan sohasini aks ettiruvchi ayrim xususiyatlarga ega bo`lgan
tizimning ko`plab tushuncha va ta`riflari mavjud.
Tizim deganda, ular orasidagi va ularning xususiyatlari o`rtasidagi aloqalar
majmuiga ega bo`lgan, ya`ni bir-biriga chambarchas bog`langan qismlardan iborat
butun bir ob`ektlar majmuasi tushuniladi. Bunday ta`rifdagi tizimga quyidagilarni
qilib keltirish mumkin: detallar va tutashtiruvchi qurilmalardan yig`ilgan mashina;
hujayralarning butun majmuini tashkil etuvchi tirik organizm; turli resurslar, bir-
biri bilan bog`langan ko`plab ishlab chiqarish jarayonlari va kishilar jamoalari
yaxlitligida yuzaga kelgan korxonalar va hokozo. Bunday hollarda ob`ektlar gona
tizim sifatida ishlaydi, ya`ni har bir ob`ekt, kichik tizimlar umumiy tizim oldidagi
yagona maqsad uchun harakat qiladi.
«Tizim»ni aniqlashga quyidagi atamalar kiradi: «ob`ektlar», «aloqalar»,
«xususiyatlar».
Ob`ektlar – tizimning bir bo`lagi yoki komponentlari bo`lib jismoniy,
matematik o`zgaruvchan tenglamalar, qoida va qonunlar, texnologik jarayonlar,
axborot jarayonlari, ishlab chiqarish bo`linmalari kabi ko`plab cheklanmagan
qismlarga ega.](/data/documents/ee2493b7-d826-40f2-9139-b0508fd61910/page_12.png)
![Xususiyatlar – bu ob`ektning sifatini ifodalovchi parametrlardir. Xususiyat
tizimning ma`lum bir o`lchamga ega ob`ektlarini bittalab miqdoriy jihatdan bayon
etish imkonini beradi.
Aloqalar – ob`ektlar va ularning xususiyatlarini tizim jarayonida yagona
yaxlitlikka birlashtiradi.
Tizimlar tarkibi hamda asosiy maqsadlariga ko`ra farqlanadi. Quyidagi 2.1 -
jadvalda turli elementlaradan iborat bo`lgan va turli maqsadlarga qaratilgan bir
qancha tizimlar namuna sifatida keltirilgan.
Axborot tizimlari axborot va axborot texnologiyalari kabi jamiyat paydo
bo`lgan paytdan boshlab mavjud, chunki rivojlanishning turli bosqichida jamiyat
o`z boshqaruvi uchun tizimlashtirilgan, oldindan tayyorlangan axborotni talab
etgan. Bu, ayniqsa, ishlab chiqarish jarayonlari – moddiy va madaniy ne`matlarni
ishlab chiqarish bilan bog`liq jaranlarga tegishlidir. CHunki ular jamiyat rivoji
uchun hayotiy muhim ahamiyatga ega.
Axborot tizimi – tegishli tashkilotlar (ob`ektlar) da faoliyat ko`rsatuvchi va
turlicha tuziluvchi axborotlar uning axborot tizimini tashkil etadi.
Axborot tizimlarining asosiy vazifasi – barcha resurslarni samarali boshqarish
uchun tashkilotlarga kerakli bo`lgan axborotlarni ishlab chiqish, tashkilotni
boshqarish uchun axborot va texnikaviy muhitni yaratishdan iborat.
Iqtisodiy axborot tizimi nima ekanligini tushunib olish uchun eng avvalo uning
iqtisodiy ob`ektini boshqarish tizimidagi tutgan o`rnini aniqlab olish lozim. Bu
ob`ekt moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish bilan bog`liq.
Kibernetik yondashuvga muvofiq boshqaruv tizimi boshqaruv ob`ekti
yig`indisini va boshqaruv sub`ekti, boshqaruv apparatini o`zida namoyon etadi.
So`nggisi maqsadlarni shakllantiruvchi, rejalarni ishlab chiquvchi, qabul qilingan
qarorlarga talablarni moslashtiruvchi, shuningdek, ularning bajarilishini nazorat
qiluvchi xodimlardan tashkil topadi.
Boshqaruv tizimining ikkala komponenti to`g`ri (T) va aks (A) aloqalar bilan
bog`langan. To`g`ri aloqa boshqaruv apparatidan boshqaruv ob`ektiga
yunaltiradigan direktiv axborot oqimida ifodalanadi, aks aloqa qabul qilingan](/data/documents/ee2493b7-d826-40f2-9139-b0508fd61910/page_13.png)
![qarorlarning bajarilishi haqidagi axborot teskari yo`nalishda yuboriluvchi axboroti
oqimida o`z aksini topadi.
Direktiv axborot boshqaruv apparati tomonidan yuzaga kelgan iktisodiy
vaziyat, atrof muhit haqidagi axborot va boshqaruv maqsadlariga muvofiq holda
yaratiladi.
Axborot oqimlari (T va A), qayta ishlash vositalari, ma`lumotlarni uzatish va
saqlash, shuningdek, ma`lumotlarni qayta ishlash bo`yicha operatsiyalarni
bajaruvchi boshqaruv apparati xodimlarining o`zaro aloqasi iqtisodiy ob`ektning
axborot tizimini tashkil etadi. (2.2.-rasm).
Axborotlar tizimi aniq bir ob`ekt uchun yaratiladi. Samarali axborotlar tizimi
boshqarish, amaliy sohalar darajalari o`rtasida farqlarni, shuningdek, tashqi
holatlarni e`tiborga oladi va boshqarish funktsiyasini samarali amalga oshirish
uchun zarur bo`lgan axborotnigina beradi.
Axborot tizimi – boshqarish funktsiyasini amalga oshirish uchun xodimlarni
turli xil axborot bilan ta`minlovchi ob`ekt haqidagi axborotni yig`ish, uzatish va
qayta ishlash bo`yicha ma`lumotlar va kommunikatsiyaviy tizimni o`zida namoyon
etadi. Avtomatlashtirilganlik darajasiga qarab qo`lda tayyorlanadigan,
avtomatlashtirilgan va avtomatik axborot tizimlari mavjud,
2- rasm. Boshqaruv tizimi tuzilmasi
Tashqi muxit haqida axborot
A
Tashqi muxit ta‘siri T
Boshqaruv subyekti
Boshqaruv apparati
( maqsad shakllantiriladi )
Boshqaruv ob‘ekti](/data/documents/ee2493b7-d826-40f2-9139-b0508fd61910/page_14.png)
![Qo`lda tayyorlanadigan axborotlar tizimida – boshqarish yoki ma`lumotlarni
qayta ishlash funktsiyalarining bir qismi avtomatik ravishda, boshqasi inson
tomonidan bajariladi.
Avtomatik axborotlar tizimida – boshqarish va ma`lumotlarni qayta ishlashning
barcha funktsiyalari texnik vositalarda, inson ishtirokisiz amalga oshiriladi.
Qo`llanish sohasiga qarab axborot tizimlarini quyidagi sinflarga ajratish
mumkin:
ilmiy tadqiqotlar;
loyihalashtirishni atomatlashtirish;
tashkiliy boshqarish;
texnologik jarayonlarni boshqarish;
Ilmiy AT ilmiy xodimlar faoliyatini avtomatlashtirish, statistik axborotni tahlil
etish, tajribalarni boshqarish uchun mo`ljallangan.
Loyihalashtirishni avtomatlashtirish AT yangi texnika ishlab chiqaruvchilar va
muhandis loyihachilar mehnatini avtomatlashtirish uchun mo`ljallangan.
Tashkiliy boshqarishning AT - shaxslar funktsiyalarini avtomatlashtirish uchun
mo`ljallangan. Bu sinfga va sanoat (korxona) xam nosanoat ob`ektlari (bank, birja,
sug`urta kompaniyasi) va ayrim ofislar (ofislar tizimlari) ni boshqarishning axborot
tizimlari kiradi.
Texnologik jarayonni boshqarishning axborot tizimi turli texnologik
jarayonlarni avtomatlashtirish uchun mo`ljallangan. (Metallurgiya, energetika va
hokozolar).
Dastlabki axborot tizimlari 50 – yillarda paydo bo`ldi. Bu yillarda ular maosh
hisob-kitoblarini qayta ishlash uchun mo`ljallangan bo`lib, elektromexanik
buxgalterlik hisoblash mashinalarida amalga oshirilgandi. Bu qog`oz hujjatlarni
tayyorlashda mehnat va vaqtni bir qadar qisqartirishga olib keldi.
60-yillarda axborot tizimlariga munosabat butunlay o`zgardi. Bu tizimlardan
olingan axborot davriy hisobot uchun qupgina parametrlar bo`yicha qo`llana
boshlandi. Buning uchun maxsus qurilmalar talab etila boshlandi.](/data/documents/ee2493b7-d826-40f2-9139-b0508fd61910/page_15.png)
![70-80 yillar boshlarida axborot tizimlari qarorlarni qo`llab-quvvatlovchi va
tezlashtiruvchi jarayonga ega bo`lgan nazorat boshqaruvi vositalari sifatida keng
foydalanila boshlandi.
80-yillar oxiridan boshlab, axborot tizimlaridan foydalanish kontseptsiyasi
yanada o`zgarib bordi. Ular axborotning strategik manbai bo`lib, istalgan sohada
uni tashkil etish barcha darajalarda foydalanilmoqda. Bu davrning axborot tizimlari
axborotni o`z vaqtida berib, tashkilot faoliyatida muvaffaqiyatga erishishga
yordam bermoqda, ya`ni tovarlar va xizmatlar yaratish, sotish, bozorlarni topish,
munosib sheriklar bilan ta`minlash, arzon narxda mahsulot ishlab chiqarish va
boshqarishlarga imkon yaratmoqda. Istalgan vazifalardagi axborot tizimi ishini
ta`minlovchi jarayonlarni bloklardan iborat holda shartli tasavvur etish mumkin.
(3. rasm). Axborot tizimidagi ishlar quyidagi maqsadda olib boriladi:
axborotga bo`lgan ehtiyojni aniqlash;
axborotning tashqi yoki ichki manbalardan kirishi;
tashqi va ichki manbalardan axborot kelishini amalga oshirish;
kirayotgan axborotni qayta ishlash va uni qulay ko`rinishda taqdim etish;
yo`nalishlarni baholash, bashoratlarni ishlab chiqish, muqobil qarorlar va
harakatlarni baholash, strategiyalarni ishlab chiqish uchun axborotlardan
foydalanishni tashkil etish;
mazkur tashkilot xodimi qayta ishlangan axborotlar bo`yicha teskari aloqani
tashkil etish, keladigan axborotlarni tuzatishni amalga oshirish.
Axborot tizimlarining apparat
va dasturiy qismi
Axborotni
kiritish Axborotni
qayta ishlash Axborotni
chiqarish
Teskari
aloqa Tashkilot
xodimlari
yoki
boshqa
axborot
tizimi](/data/documents/ee2493b7-d826-40f2-9139-b0508fd61910/page_16.png)
![3 – rasm. Axborot tizimidagi jarayonlar
Ushbu barcha harakatlar tashkilotning axborot tizimi doirasida u yoki bu
axborot texnologiyalari yordamida amalga oshiriladi.
Tashkilot axborot tizimida axborot hajmining o`sishi, uni yanada murakkab
usullarda qayta ishlashni tezlashtirish ehtiyoji axborot tizimining ishini
tezlashtirish ehtiyoji axborot tizimining ishini avtomatlashtirish, ya`ni axborotlarni
qayta ishlashni avtomatlashtirish zaruriyatini keltirib chiqaradi.](/data/documents/ee2493b7-d826-40f2-9139-b0508fd61910/page_17.png)
![KROSSVORD SAVOLLARI:
1. Ma’lumotlarni siqilgan holdagi ko‘rinishi.
2. Biron voqea hodisa haqidagi ma’lumot
3. Sahifalar sahifali sahifalarni yuklab olish va ko'rish, fayllarni yuklab olish,
dasturlarni boshqarish va boshqa vazifalarni hal qilish uchun mo'ljallangan
dastur.
4. 1983-yilda Microsoft tomonidan ishlab chiqilgan so'zlarni qayta ishlash dasturi
5. Kompyuterning "ishchi" xotirasi sifatida xizmat qiladigan ma'lumotni
vaqtinchalik saqlaydigan kompyuter ichidagi jismoniy qurilma
6. Ilmiy informatsiyani tarqatish usullari va vositalari majmui)ni o rganish bilanʻ
shug ullanadigan ilmiy fan
ʻ
7. Bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan qismlar va elementlar to‘plamining yaxlit butun
ob‘ektga nima deyiladi
A R X I V
X A B A R
B R O W S E R
W O R D
R A M
I N F O R M A T I K A
T I Z I M](/data/documents/ee2493b7-d826-40f2-9139-b0508fd61910/page_18.png)
![Adabiyotlar ro’yhati
1. O‘zbekiston Respublikasining «Axborotlashtirish to‘g‘risida»gi Qonuni,
«Xalq so‘zi» gazetasi, 2004 yil, 11-fevral.
2. O‘zbekiston Respublikasining «Elektron tijorat to‘g‘risida»gi Qonuni, «Xalq
so‘zi» gazetasi, 2004 yil, 21-may.
3. O‘zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»
to‘g‘risidagi Qonuni. Oliy ta‘lim. Me‘yoriy hujjatlari to‘plami: Mualliflar
jamoasi. – T.: SHarq , 2001, 672-b.](/data/documents/ee2493b7-d826-40f2-9139-b0508fd61910/page_19.png)
Axborot texnologiyalarining asosiy tushunchalari Reja: 1. Axborot tushunchasi 2. Axborot tizimi uning turlari va tarkibi 3. Axborot tizimlarining ta`minotlari
Axborot tushunchasi XXI asrni informatikasiz tasavvur etib bo`lmaydi. Axborot texnologiyalari bugungi kunda hayotimizning hamma sohalarini qamrab olgan. Informatika sohasining asosiy resursi axborotdir. «Axborot» so`zi lotincha «information» so`zidan olingan bo`lib, biror ish holati yoki ish faoliyati haqida ma`lum qilish, xabar berish, biror narsa haqidagi ma`lumot, degan ma`noni anglatadi. Keng ma`noda axborot moddiy dunyoning u yoki bu tomoni va unda sodir bo`layotgan jarayonlarni bildiradi. Axborot tushunchasi inson faoliyatining barcha sohalarida foydalaniladi. Kundalik turmushda har bir mutaxassis turli xil axborotlar bilan ish yuritadi. Axborot tushunchasi bir qancha fanlarda turlicha izohlangan. Masalan: falsafada axborot inson ongiga ta`sir etib, ob`ektiv reallikni aks ettiruvchi va harakatlantiruvchi kategoriya sifatida izohlanadi. Kibernetikada, informatika fanida axborot voqea - hodisalar to`g`risidagi bilimlarni oshirish yoki mafhumlikni soddalashtirish mezoni sifatida qo`llaniladi. Komp`yuterlarni ishlatish faoliyatida esa axborotdan boshqarish funktsiyalarini amalga oshiruvchi ob`ekt sifatida foydalaniladi. Axborot tushunchasi ma`lumot tushunchasi bilan uzviy bog`liq, lekin har qanday ma`lumot axborot bo`lavermaydi. Hozirgi kunda barcha axborotlarni nisbiy holda quyidagi turlarga ajratish mumkin: 1. Texnik axborot 2. Agrobiologik axborot 3. Siyosiy axborot 4. Huquqiy axborot 5. Iqtisodiy axborot va boshqalar 6. Axborotning turlari o`zaro bog`liq bo`lib, bir-birini to`ldirib boradi. Bu axborotlar ichida iqtisodiy axborot asosiy hisoblanib, u axborot turlarining 80 foiz hajmini tashkil qiladi.
Barcha axborotlar quyidagi xususiyatlarga ega: 1. Uzluksiz hosil bo`lish. 2. Harf raqamlarda ifodalanish. 3. Diskret xarakterdalik. 4. To`plash, uzatish, qayta ishlash va boshqa amallarni bajarish mumkinligi. Axborot inson bilimini oshirish va ish faoliyatini takomillashtirish uchun foydalanadigan yangi ma`lumotlardir. Axborot xalq ho`jaligining barcha tarmoqlari iste`mol etuvchi zahira bo`lib, energetika yoki foydali qazilmalar zahiralari kabi muhim ahamiyatga ega. Axborot fan va texnikani rejalashtirish natijalari haqidagi, fan va texnika ma`lumotlari bilimlarining yig`indisidir. Axborot resurslari – alohida hujjat va alohida hujjatlar to`plami, axborot tizimlaridagi hujjatlar va hujjatlar to`plamidir. O`zbekiston Respublikasining «Axborotlashtirish to`g`risida»gi qonunining ikkinchi moddasida «Axborot texnologiyasi» va «Axborot tizimi» atamalariga quyidagicha ta`rif berilgan: – axborot texnologiyasi axborotni to`plash, saqlash, izlash, unga ishlov berish va uni tarqatish uchun foydalaniladigan uslublar, qurilmalar, usullar va jarayonlar majmuyi; – axborot tizimi axborot resurslari, axborot texnologiyalari va aloqa vositalarining axborotni to`plash, saqlash izlash, unga ishlov berish va undan foydalanish imkonini beradigan tashkiliy jixatdan tartibga solingan majmuyi. Axborot atrof - muhit ob`ektlari va hodisalari, ularning o`lchamlari, xosiyatlari va holatlari tug`risidagi ma`lumotlardir. Keng ma`noda axborot insonlar o`rtasida ma`lumotlar ayirboshlash, odamlar va qurilmalar o`rtasida signallar ayirboshlashni ifoda etadigan umummilliy tushunchadir. Informatika fani axborotga hodisalar yoki ob`ektlar to`g`risidagi tasavvurlarimizni o`zgartiruvchi, o`zaro kontseptual bog`liq ma`lumotlar, ko`rsatkichlar, negizlar va tushunchalar sifatida qaraydi. Informatikada axborot bilan bir qatorda ma`lumotlar tushunchasi ham keng qo`llaniladi.
Komp`yuterlarni ishlatish faoliyatida esa axborotdan boshqarish funktsiyalarini amalga oshiruvchi ob`ekt sifatida foydalaniladi. Axborot tushunchasi ma`lumot tushunchasi bilan uzviy bog`langan, lekin har qanday ma`lumot axborot bo`lavermaydi. Ma`lumotlarga u yoki bu sabablarga ko`ra foydalanilmaydigan, balki faqat saqlanadigan belgilar yoki yozib olingan kuzatuvlar sifatida qarash mumkin. Agar bu ma`lumotlardan biror narsa to`g`risidagi mavhumlikni kamaytirish uchun foydalanish imkoniyati tug`ilsa, ma`lumotlar axborotga aylanadi. SHuning uchun axborotni foydalaniladigan ma`lumotlar, deb atasa ham bo`laveradi. Masalan, qog`ozga telefon raqamlarini ma`lum tartibda yozib, uni boshqa kimsaga ko`rsatsangiz, u buni biror axborot bermaydigan ma`lumot sifatida qabul qiladi. Biroq, ana shu har bir telefon raqami to`g`risidagi muayyan korxona yoki tashkilot nomi, uning faoliyat turi yozib qo`yilsa, avvalgi ma`lumot axborotga aylanadi. Ma`lumotlar. Axborot iste`molchiga etib borgunga qadar bir qator o`zgarishlarga uchraydi. Oraliq bosqichlarda xabarning mohiyatiga ko`ra xususiyati ikkinchi darajaga tushib qoladi, natijada «axborot» tushunchasi nisbatan cheklangan «ma`lumotlar» tushunchasi bilan almashtiriladi. SHuning uchun ham ma`lumotlarni axborotning komp`yuterdagi tasviri deb aytish mumkin. Ma`lumotlar bir - biri bilan o`zaro bog`langan dalil va raqamlar, fikrlar to`plamini ifodalaydi. Axborot va ma`lumotlar o`rtasidagi farq ta`kidlanmaydigan hollarda ular anonim sifatida ishlatiladi. Iqtisodiy axborot - axborotning eng muhim turlaridan biri hisoblanadi. Iqtisodiy axborot ishlab chiqarish jarayonlari, moddiy resurslar, bozorlar, bank va moliya muassasalari faoliyati bilan to`g`ridan- to`g`ri bog`liqdir. Jamiyatning rivojlanish tarixida bir necha axborot inqiloblari ro`y berdi – axborotni qayta ishlash sohasida tub o`zgarishlar sodir bo`lgani tufayli ijtimoiy munosabatlarda o`zgarishlar yuzaga keldi. Bunday o`zgarishlar oqibati sifatida insoniyat jamiyati yangi sifatga ega bo`ldi.
So`ngi axborot inqilobi yangi soha – yangi bilimlarni ishlab chiqish uchun texnologiyalar, uslublar, texnik vositalarni ishlab chiqarish bilan bog`liq axborot sanoatini oldingi safga olib chiqdi. Axborot texnologiyalari, ayniqsa, telekommunikatsiyalarning barcha turlari axborot sanoatini eng muhim tarkibiy qismlaridir. Zamonaviy axborot texnologiyasi komp`yuter texnikasi va aloqa vositalari sohasidagi yutuqlarga tayanadi. Axborot texnologiyasi (AT) ob`ekt, jarayon yoki hodisaning holati haqida yangi sifat axboroti olish uchun ma`lumotlar yig`ish, qayta ishlash va uzatish (boshlang`ich axborot) vosita va uslublari jamlanmasidan foydalanadigan jarayondir. Telekommunikatsiya komp`yuter tarmoqlari va zamonaviy texnik aloqa vositalari negizida ma`lumotlarni masofadan uzatishdir. Axborot jamiyatning moddiy va texnologik negizini komp`yuter texnikasi va komp`yuter tarmoqlari, axborot texnologiyalari, telekommunikatsiya aloqalari asosidagi turli xil tizimlar tashkil etadi. Axborot jamiyati - unda ishlovchilarning axborot, ayniqsa uning oliy shakli bo`lmish bilimlarni izlab topish, saqlash, qayta ishlash va amalga oshirish bilan band bo`lgan jamiyatdir. XXI asrda ilg`or mamlakatlarda fan va texnika rivojlanishining real amaliyotida nazariyotchilar yaratgan axborot jamiyati manzarasining chizgilari sekin - asta namoyon bo`lmoqda. Butun dunyo intelektual makoni elektron kvartira va kottejlarda yashovchi kishilar yagona komp`yuterlashgan va axborotlashgan jamiyatga aylanishi kutilmoqda. Istalgan turar joylar turli elektron uskunalar va komp`yuterlashgan moslamalar bilan jihozlanadi. Odamlar faoliyati asosan axborotni qayta ishlashga qaratiladi, moddiy ishlab chiqarish esa mashinalarga yuklanadi. Axborot jamiyatiga o`tishda komp`yuter va tellekommunikatsiya axborot texnologiyalari negizida yangi axborotni qayta ishlash sanoati yuzaga keladi. Bir qator olimlar axborot jamiyatiga xos xususiyatlarni quyidagicha ta`riflaydilar: