Axborot texnologiyalarining asosiy tushunchalari.
![Samarqand Dav lat Univ ersit et i
Filologiy a v a t illarni O’qit ish Fak ult et i
(O’zbek t il)
MUSTAQIL
TA’LIM .](/data/documents/620621a9-4da3-4c2e-86b1-cd6df0be43d8/page_1.png)
![1.Mav zu: Axborot t exnologiy alarining asosiy
t ushunchalari.
XXI asrda texnik rivojlangan davlatlarda axborotning asosiy
qismi qog’ozsiz ko’rinishda – EHM( Eelektron Hisoblash
Mashinasi) xotirasida saqlanadi. Bu bilan XXI asr boshida
ushbu axborotdan foydalana olmagan kishi XX asr
boshidagi o’qishni ham , yozishni ham bilmaydigan kishiga
o’xshab qoladi
(V.M. Glushkov)
8-9 sinflardao’qigan “Informatika va hisoblash texnikasi
asoslari” fanlarida informatika haqida tushuncha ,
axborotlarni raqamlar vositasida tasvirlash ,
kompyuterlar , operatsion tizimlar , hujjatlarni qayta
ishlash texnologiyalari , kompyuter grafikasi , axborotlar
ombori , electron jadvallar , kompyuterda masalalar
yechish texnologiyalari , model va algoritmlar ,
dasturlash asoslari , amaliy dasturlash va hison
tajribalarini o’tkazish haqidagi bilimlarni o’rganganmiz.
SHu bilan birga , yangi axborot texnologiyalarining
elementlari bilan qisman tanishganmiz. Endi informatika
va hisoblash texnikasi asoslarini tashkil etgan axborot
texnologiyalari haqidagi bilimlarni chuqurroq va kengroq ,
ya’ni axborotlar ularning xossalari , axborot tizimlari va
vazifalari , axborotlarni qayta ishlash , axborotlarning
xususiyatlarini o’rganamiz.
“Axborot texnologiyalari “ iborasidagi <texnologiya>
so’zi lotincha thexnos – san’at , hunar , soha , va logos –](/data/documents/620621a9-4da3-4c2e-86b1-cd6df0be43d8/page_2.png)
![fan degan ma’noni anglatadi. Ya’ni texnologiya – biror
vazifani bajarishda uning turli xil usullari ko’rinishini
bildiradi.
AXBOROT TEXNOLOGIYALARI axborotlarni yig’ish ,
saqlash , qayta ishlash sul va vositalari majmuidir.
Axborot texnologiyasining vujudga kelishi va
rivojlanishini belgilovchi icki va tashqi omillar mavjud
bo’lib ularni quyidagicha tavsiflash mumkin :
TASHQI OMILLAR- bu axborot texnologiyasining texnik
uskunaviy vositalar orqali axborotlar bilan turli vazifalarni
amalga oshirishni bildiradi.
ICHKI OMILLAR-bu axborotlarning paydo bo’lishi
( yaratilisi ) turlari , xossalari , axborotlar bilan turli
amallarni bajarish , ularni jamlash , uzatish , saqlash va
h.k.
Axborot texnologiyasining mazmunini quyidagi oddiy
bir misol bilan tushunishga harakat qilamiz. Biror
ma’lumot haqida boshqa bir viloyat (respublika ) da
yashovchi o’rog’ingiz bilan fikr almashmoqchisiz. , deylik.
Buni turli yo’llar orqali amalga oshirishingiz mumkin. Siz
o’rtog’ingizga o’z fikringizni (o’z navbatida , o’rtog’ingiz
ham sizga jaoban ) quyidagi usullar orqali 1.Aloqa bo’limi
orqali ( yozma ravishda )
2.Telefon tarmoqlari orqali (og’zaki)
3.Zamonaviy telkommunikatsiya vositalari orqali.](/data/documents/620621a9-4da3-4c2e-86b1-cd6df0be43d8/page_3.png)
![Hayotiy tajriba shuni ko’rsatadiki , bu usullardan
foydalanish natijalari turlisha bo’ladi va natijalarga qarab ,
qaysi usuldan foydalanisni o’zingiz belgilab olasiz.
Zamonaviy telekomunikatsiya vositalari imkoniyatlari
juda keng tizim bo’lib , unga multimedia vositalari ,
kompyuter tarmoqlari, internet, kabi tushunchalardan
tashqari qator yangi tushunchalar ham kiradi. Bularga
axborot tizimlari axborot tizimlarini boshqarish tizimi,
bilimlar ombori kabilar kiradi.
XX asrning 90-yilaridan boshlab axborotlashtirish
sohasi keskin rivojlanib ketdi. Bizning asrimiz yani XXI
asrni axborotlashtirish va kommunikatsiya asri deb bejiz
adashmaydi. Axborotlashtirish nima va uning vazifalariga
nimalar kiradi , uning asosiy xususiyatlari qanday , degan
savollar hozirgi zamon jamiyatidagi har bir fuqaroni
qiziqtirishi tabiiy. Chunki inson faoliyatini axborotsiz
tassavur qilish qiyin.
Hozirgi kunda har bir tashkilot , o’quv muassasasi ,
firma va ishlab chiqarishninh barcha sohalarida rahbar va
xodimlar faoliyatining samaradorligini oshirish maqsadida
boshqaruv jarayonlarini ma’lim darajada
avtomatlashtirishga oid muammolarni yechish bilan
shug’ullanadi. Bunda ular maxsus firmalarning
mutaxasislari bilan uchrashadi , ularning faoliyati bilan
yaqindan tanishadi. Ular ishlab chiqaradigan
mahsulotlarni ko’radi va pirovardida o’zida](/data/documents/620621a9-4da3-4c2e-86b1-cd6df0be43d8/page_4.png)
![avtomatlashtirish uchun kerak bo’ladigan texnik jihozlarni
xarid qiladi .
Axborot texnologiyalari malumotlarni boshqarish va
qayta ishlash texnalogiyalaridir. Odatda bu atama ostida
kampyuter texnologiyalari tushuniladi . Axborot
texnalogiyalari sohasida turli axborotni EHM va
kompyuter tarmoqlari orqali yig’ish , saqlash ,
himoyalash , qayta ishlash , uzatish kabi amallar ustida
ishlar olib boradi,
Axborot texnologiyalari asosiy texnik vositalari sifatida
hisoblash-tashkiliy texnikadan tashari aloqa vositalari-
telefon , teletayp , telefaks va boshqalar qo’llaniladi.
Axborot texnologiyalari industryasi majmuini
kompyter , aloqa tizimi , Malimotlar ombori va u bilan
bog’liq faoliyat soxalari tashkil qiladi.
Axborot texnologiyalarining xozirgi zamon taraqqiyoti
hamda yutuqlari fan va inson faoliyatining barcha
sohalarini axborotlashtirish zarrligini ko’rsatmoqda.
Jamiyatni axborotlashtirish deganda, axborotdan
iqtisodni rivojlantirish mamlakat fan-texnika
taraqqiyotini , jamiyatni demokratlashtirish –
intelektuallashtirish jarayonlarini jadallashtirishni
taminlaydigan jamiyat boyligi sifatida foydalanish
tushuniladi.](/data/documents/620621a9-4da3-4c2e-86b1-cd6df0be43d8/page_5.png)
![Darhaqiqat jamiyatni axborotlashtirish –inson
xaayotining barcha jabhalarida intelektual faoliyatning
rolini oshirish bilan bog’liq obyektiv jarayon hisoblanadi.
2.MAVZU: M’lumotlar bazasi.
Ma’lumotlar bazasi qaytarilmagan malumotlarning
yaxlitlangan jamlanmasi sanaladi. Uning asosida mazkur
sohaning barcha muammolari hal etiladi. Ma’lumotlar
bazasida ko’p qirrali kirish va aynanan bir xil
malumotlardan turli mijozlar foydalanish imkoni mavjud.
Tashkil etilgan ma’lumotlar bazasi tuzilmasi predmet
sohasi ma’lumotlarining axborot-mantiqiy modelini aks
ettirishi lozim.
Malumotlar bazasida mantiqiy o’zaro bog’liqlik
ma’lumotlar modeli namunasiga muvofiq tashkil etiladi.
ME’YORIY-MA’LUMOTNOMALI va boshqa ma’lumotlar
kodi bo’yicha alohida massivlarda joylashtiriladi. Bu
massivlarni yuzaga krltirish va yuritish texnologiyasi o’z
xususiyatiga ega. Mazkur massivlar ma’lumotlar
bazasining boshlang’ich yo’qlanish bosqichida tashkil
etiladi.
MA’LUMOTLAR BAZASI-markazlashtirilagan
ma’lumotlae ombori. Malumotlarni o’qish , saqlash , qayta](/data/documents/620621a9-4da3-4c2e-86b1-cd6df0be43d8/page_6.png)
![ishlash va qidirish uchun mo’ljallangan.O’zining tezligi
blan ajralib turadi. Eng mashhur ma’lumotlar bazasiga
Oacle , MsSQI , MySQL va boshqalar kiradi.
Hozirgi vaqtda va informatika va elektronika
sohasidagi ajoyib texnologik rivojlanish tufayli
ma’lumotlar bazalari raqamli ravishda topilgan bo’lib ,
ular malumotlar bazasi , bu kompaniyaning tashkiliy
sohasida yoki oddiygina ma’muriy nazorat sifatida
ishlaydiganlar uchun asosiy ustunni tashkil etadi.
Ma’lumotlar bazalari asosan bir yoki bir nechta qator
va ustunlardan iborat bo’lib , ularning har biri bir-biri
bilan bog’liq bo’lib , nominal ma’lumotlar yozuvi kabi
axborot elementini saqlaydi.
MALUMOTLAR BAZASINING ASOSIY XUSUSIYATLARI.
1.Standart dasturlash tillari orqali kirishga ruxsat beradi.
2.Buyruq orqali optimallashtirilgan murkkab so’rovlarni
ishlab chiqaradi.
3.kirish va avditorlik xavsizligini ta’minlaydi.
4.Ko’p foydalanuvchi tanlovi , past parol va parollar.
5.Ular taqdim etgan ma’lumotlani saqlaydi ‘ himoya qiladi
va oladi.](/data/documents/620621a9-4da3-4c2e-86b1-cd6df0be43d8/page_7.png)
![6.mantiqiy va jismoniy ma’lumotlarning mustaqilligi.
7.Haqiqiy vaqtda bizni qiziqtirgan ma’lumotlar disk
raskadrovka qilish va tanlash uchun formatlarni kiritish.
Ushbu saqlash opsiyasining ko’plab fazilatlari orasida
saqlashni boshqarish tizimi mavjud.
MALUMOTLAR BAZASI ELEMENTLARI.
Ular asosan 4 elementlardan iborat:
1.Jadvallar: asosan o’qish uchun ma’lumotlarning satr va
ustunlarda joylashishi va joylashishiga mos keladi.
2.Shakllar: bu malumotlar bilan ishlash buyruqlarni
bajarishga imkon beruvchi kirish yoki interfeyslar.
3.Hisobotlar : Jadvallar bilan ishlash natijalari , ularni tez
tez hisobotlar deb atashadi.
4.Maslahatlar: Ular ish uchun javobgardir malumotlar
bazasi .
Malumotlar bazasinig modellari turlari.
Malumotlar bazasi bitta yoki bir necha modellarga
asoslangan bo’lishi mumkin. Har qanday modelga
o’zining xossalari (parametrlari) bilan tavsiflanuvchi
ob’ekt sifatida qarash mumkin.](/data/documents/620621a9-4da3-4c2e-86b1-cd6df0be43d8/page_8.png)
![Shunday ob’ekt ustida biror amal bajarilsa bo’ladi.
Malumotlar bazasining uchta asosiy turlari mavjud:
RELYATSION, IERARXIK VA SEMANTIK TAQMOQ.
Relyatsion ( lotin tilidagi relation munosabat so’zidan
olingan) modelda ma’lumotlarni sqlash uni tashkil etuvch
qismlar orasidagi munosabatlarga asoslangan .
Malumotlar bazasining ierarxik modeli pastki
pog’ondagi yuqori pog’onadagiga bo’ysinish tartibida
joylashgan elementlar to’olamidan iborat bo’ladi. Ushbu
satx , tugun , bog’lanish kabi predmetlar bilan
tavsiflanadi.
Malumotlar bazasining semantik tarmoq modeli
ierarxik modelga o’xshashdir . U ham tugun satx
bog’lanish kabi asosiy parametrlarga ega. Lekin semantic
tarmoq modelida turli satxdagi elementlar orqali erkin ,
yani har biri bilan manoli bog’lanish qabul qilingan.
Ko’pchilik malumotlar bazalari jadval tuzilmasiga ega.
Unda malumotlar adresi satr va ustunlar kesishmasi
bilan aniqlanadi.](/data/documents/620621a9-4da3-4c2e-86b1-cd6df0be43d8/page_9.png)
![MAVZU:KOMPY UTER TARMOQLARI TO’G’RISIDA
UMUMIY MA’LUMOTLAR.
Ma’lumki zamonaviy information texnologiyalar davri
(erasi) kompyuter kashfiyoti bilan bog’liq . Ammo ,
muayyan kompyuterdagi ma’lumot faqat ushbu
kompyuterlardan foydalanuvchilar uchungina “ochiq”
bo’ladi . Allbata , yig’ilgan ma’lumotlarni magnit yoki optic
disklar yordamida uzatish mumkin, lekin bu eng tez va
qulay usul emas. Shu sababli vaqt o’tishi bilan
kompyuterlararo ma’lumotlarni muayyan tarmoq orqali
almashish ehtiyoji tug’iladi.
Kompyuter tarmog’iga tariff berib o’tamiz.
Tarmoq – bir nechta kompyuterlarning o’zaro axborot
almashish imkoniyatlari bilan ta’minlangan kompyuterlar
yig’indisi.
Tarmoq umumiy holda quyidagi elementlardan iborat
bo’ladi : tarmoq kompyuterlari , aloqa kanallari (spudnik
orqali, telefon , raqamli , optic tolali , radio va
boshqalar)turli tipdagi signal to’g’rilovchilari va boshqa
uskunalar.
EHM tarmoq arxitekturasi – tarmoqning uskunalari va
dasturiy ta’minotning joylashish va ishlash prinsiplarini
aniqlaydi.](/data/documents/620621a9-4da3-4c2e-86b1-cd6df0be43d8/page_10.png)
![Zamonaviy tarmoqlarni turli belgilariga ko’ra
kompyuterning topologiyasiga , tayinlanganligiga ,
ko’rsata oladigan xizmat soniga boshqarish uslubi
(markazlashgan , markazlashmagan) ulanish usuli
(telefon tarmog’I )
LOKAL TARMOQ.
Axborot amashish sohasiga ko’ra va kompyuterlarning
masofasiga ko’ra tarmoqli kompyuter shartli ravishda
local va
Global tarmoqlarga bo’linadi. Lokal kompyuter tarmog’i-
kompyuterning cheklangan sonli foydalanuvchilari uchun
mo’ljallangan tarmog’I bir internetdagi yoki biror
tashkilot doirasidagi kompyuterlarni birlashtirib turadi.
Lokal tarmoqlar 80- yilardan boshlab krng qo’llanila
boshlandi.. Lokal tarmoq muayyan tashkilot doirasida
axborotni yengil almashishda yengilliklar yaratadi. Lokal
tarmoqlar avvalo o’z foydalanuvchilariga jamoa mexnati
uchun fayllarni hamkorlikda saqlash , printerlarni
hamkorlikda qo’llash kabi xizmatlarni bajaradi. LBS ning
asosiy qurilmaviy komponenti bo’lib – ishchi stansiyalar
(IS)- bu tabiyki tarmoq foydalanuvchilari ishchi joyi bo’lib
xizmat qiluvchi shaxsiy exmidir . Serverlar LBSda tarmoq
resurslarini taqsimlash funksiyasini bajaradi. Odatda bu
funksiyani anchayin kuchli bo’lgan EHMga yuklanadi.](/data/documents/620621a9-4da3-4c2e-86b1-cd6df0be43d8/page_11.png)
![Server tarmog’ida bir yoki bir necha server bo’lishi
mumkin. LBSga bir necha servr ulangan –(yuklangan),
ularning har biri unga ulangan ISni boshqaradi. Server
kompyuteri va unga murojad qiluvchi ISni ko’pincha
domen deyiladi. Bazan bir domenda bir nechta serverlar
mavjud bo’ladi. Odatda ulardan biri asosiy bo’ladi.
Kolganlari esa zahira rolini uynaydi (asosiy serverning
ishdan chiqishi holatlariga) yoki asosiy serverni mantiqiy
kengaytirishga xizmat qiladi. Tarmoqga elementlarni
ulash konfiguratsiyasi (topologiyasi) ko’p hollarda
tarmoqning quyidagi asosiy muhim tavsiflarni beradi,
tarmoqning mustahkamligi , ishlab chiqaruvchanligi ,
narxi , ximoyalanganligi, va boshqalar. Lokal tarmoq
boshqaruvining asosan 2 turi mavjud: markazlashtirish va
demarkazlashtirish . Bu prinsiplariga tayangan holda local
tarmoqlar yagona rangli va serverli buladilar.
Yagona rangli tarmoq – bu shunday tarmoqki unda
kompyuterlar teng huquqli bo’ladilar .
Serverli tarmoq- turli vazifalarni bajaruvchi
kompyuterlar tarmog’idir.
Server –hamkorlikda foydalanish uchun ajratilgan ,
manba (ombor) lar va xizmatlar bilan ta’minlab beruvchi
kompyuter.](/data/documents/620621a9-4da3-4c2e-86b1-cd6df0be43d8/page_12.png)
![Har bir hompyuter tarmoqda uni raqamlashni
ta’milovchi nomiga ega bo’ladi. Server tarmog’ining xar
bir foydalanuvchisi o’z nomi va tarmoq paroliga ega
bo’lishi kerak. Kompyuterlarning nomi ,
foydalanuvchining tarmoq nomi va parole serverga
yoziladi. Lokal kompyuter tarmog’larida boshqaruvning
qulayligi uchun teng dasturga ega bo’lgan bir necha
kerakli ishchi guruhlariga birlashtiriladi. Kompyuterlar
tarmog’I ishlovchilar cheklanganligi tarmoq siyosati
deyiladi. Tarmoq ish qobilyatini va uning administratsiyasi
tomonidan boshqarilishi bilan tizimli administrator
shug’ullanadi , bu inson local tarmoq tashkiliy
boshqaruvchisidir. Tabiiyki local tarmoqda sizning
axborotibgiz tarqalishi ubibg resurslari bilan cheklangan.
Global tarmoq- Mustaqil glbal tarmoq boshqa global
tarmoqlarni , local tarmoqlarni , shuningdek unga alohida
bog’langan kompyuterlar yoki alohida yoqilguvchi
qurilmalarni yoqishi mumkin.
Global tarmoqlari 4 asosiy ko’rinishda bo’ladi. Shahar,
hudud miqyosidagi umumxalq va xalqaro miqyosidagi.
Kiritish va chiqarish qurilmasi sifatida – chop qiluvchi va
nusxalovchi qurilmalar, kassa va bank apparatlari ,
displeylar , fakslar qo’llanilishi mumkin. Tarmoqda bu
qurilmalar bir biridan sezilarli uzoqlashgan masifada
joylashtirilishi mumkin.](/data/documents/620621a9-4da3-4c2e-86b1-cd6df0be43d8/page_13.png)
![INTERNET-kompyuterlar butunjahon axborot tarmogi
hisoblanadi.
Intenet tarmog’I 1969 yildan boshlanadi.
MAVZU: INTERNET TARMOG’I VA ELEKTRON
POCHTA.
INTERNET ( lotincha: inter- aro va net – tarmoq) –
standart internet protokoli orqali malumot almashuvchi
kompyuter tarmoqlarining butunjahon va omma uchun
ochiq to’plamidir. Internet tarmog’ini minglab akademik ,
davlat , tijort va xonadon tarmoqlari tashkil etadi. Internet
electron pochta , chat hamda o’zaro bog’langan sahifalar
va boshqa butunjahon o’rgimchak to’ri servislaridan
tashkil topadi.
Intenet-katta (global) va kichik ( local ) kompyuter
tarmoqlarini o’zaro bog’lovchi butunjahon kompyuter
tizimi. Unda geografik o’rni , zamon va makondan qatiy
nazar , ayrim kompyuter va mayda tarmoqlar o’zaro
hamkorlikda global informatsiya infratuzilmasini tashkil
etadi. Qaydnomalar tizimi bilan boshqariladigan barcha
hosila tarmoqlar hamkorlikda iste’molchilarga ma’lumotni
saqlash , elon qilish ,jo’natish , qabul qilish, izlash va
ma’lum bo’lgan barcha variantlar (matn , tovus,](/data/documents/620621a9-4da3-4c2e-86b1-cd6df0be43d8/page_14.png)
![videotasvir , fotosurat , grafika musiqa tarzida va boshqa
ko’rinishlar) da axborot almashinishiga imkon yaratadi.
Internet tizimi 20 asr 60-yillarida paydo bo’ladi. O’sha
paytlarda Amerika mudofaa departamenti tashabusi bilan
kompyuterlar telefon tarmoqlariga ulanda boshladi.
Dastlab bunday faoliyat takomillashtirilgan loyihalar
agetligi (AKRA) tadqiqotlari doirasida orib borildi. Bu
tadqiqotlar sovuq urush avj olgan davrga to’g’ri keladi.
Internet rivojlanishing dastlabki bosqichida uni
asosan AQSH mudofaa departamenti mablag’ bilan
taminlagan. 70-yillar oxiriga kelib esa asosan uch
taminlash manbai ajralib turadi: hukumat va tadqiqot
laboraatoriyalari .
80-yillarda Internet o’ziga xos tarzda ubiversal
ko’lamlargacha rivojlana boshladi. O’sha davrda Internet
vositasida uzatiladigan informatsiyaning o’sishi oyiga 20
foizdan ko’paytirib boorish shiori ostida bordi.
Xalqaro internet tizimida O’zbekiston haqida ham
malimotlar bor. Rasmiy varaqchalardan O’zbekiston
hukumati varaqchalari O’zbekistonning AQSH dagi
elchixonasi varaqchalari va boshqalar.
Internetdan foydalanuvchilar soni masalan AQSHda
55mln , Xitoyda 55mln , Yaponiyada 8 mlndan oshib ketdi.](/data/documents/620621a9-4da3-4c2e-86b1-cd6df0be43d8/page_15.png)
![Keyingi o’rinlarni Angliya , Kanada , Germaniya davlatlari
egallagan.
O’zbekistonning deyarli barcha hududlarida xalqaro
internet tarmog’iga ulanish O’zPAK Davlat
kompaniyasining xalqaro kanalari orqali taminlanadi.
Respublikada 50ga yaqin Internet –provayder ro’yxatga
olingan. Ozbekistonda Internetdan foydalanuvchilar soni
300000 dan ortiq. Internet tizimida O’zbekistonning
300dan ortiq sayti faoliyat ko’rsatmoqda.
Elektron pochta.
Elektron pochta – kompyuter tarmoqlari bo’ylab
electron xatlar bilan almashish ( qabul qilish va yuborish)
imkonini beruvchi tex-
nologiyadir . Elektron pochta tuzilishi va ishlash prinsipi
jihati tomonidan oddiy pochta tizimiga o’xshab ketadi.
Elektron pochtaning afzalliklari: Manzillar nomining
eslab qolishga qulayligi (misol uchun
uzdasturchi@gmail.com ) .
Matndan tashqari istalgan formatdagi fayllarni jo’natish
imkoniyati xabarning yetarli darajada tez va ishonchli
yetkazib berilishi , foyalanishning osonligi va hokazo.
ELEKTRON POCHTANING KAMCHILIKLARI:](/data/documents/620621a9-4da3-4c2e-86b1-cd6df0be43d8/page_16.png)
![Spam (reklama va viruslarning ommaviy ravishta
tarqatilish) xabar bazan bir necha kungacha kechikib
yetkazib berilish ehtimoli ; xabar hajmining
chegarlanganligi ,pochta qutisiga begona odam kirib olsa,
undan g’arazli maqsadlarga foydalanish imkoniyati va
hokazolar.
Hozirgi kunda kompyuterda ozmi-ko’pmi ishlay
oladigan har qanday odam o’ziga bepul electron pochta
qutisi ochib olib, undan bemalol foydalanishi mumkin.
Buning uchun electron pochta xizmatini taqtim etuvchi
portallarning birida ro’yxatan o’tish kifoya.Ro’yxatan
o’tgach ,internet tarmog’iga ulangan har qanday
kompyuter orqali electron pochta istagancha foydalanish
mumkin .
Bunday portalar juda ko’p . Ularning eng mashhurlari
quydagilar:
http://mail.google.com
http://mail.yahoo.com
http://www.mail.ru
http://mail.yandex.ru
http://mail.rambler.ru
Elektron pochta qutisi-sizning shaxsiy mulkingiz
o’zingizgagina tegishli malumotlar, yozishmalar, hato](/data/documents/620621a9-4da3-4c2e-86b1-cd6df0be43d8/page_17.png)
![tijoriy sirlar saqlanishi mumkin.Shuning uchun uni
begona kimsaiardan himoya qilish zarur.
Mav zu: Brouzer dast urlari v a ular bilan ishlash.
Butunjahon tarmog’iga ulanish uchun , uning haqiqiy
jismoniy ulanishi bilan bir qatorda sevimli veb saytlar va
ulardagi sahifalarni qulay ko’rib chiqishga imkon
beruvchi maxsus dastur kerak bo’ladi. Bunday dasturlar
brauzerlar deyiladi.
Brauzer –bu internetga kirish uchun ishlatiladigan
dastur. Web-saytlarga kirish va ular ichidagi maqolalar
o’qish multimedia ko’rish, bir saytdan boshqasiga
bog’lanish , bir sahifadan boshqasiga kirish , chop etish ,
electron xabarlarni yuborish va qabul qilish va boshqa
amallarni bajarish imkonini beradi.
BRAUZERLARNING QISQACHA TARIXI.
Birinchi bo’lib eng ko’o tarqalgan brauzer Mosaic
bo’lgan . Undan keyin Netscape Navigator brauzeri
yetakchili qilgan. 1995-yili Microsoft kompaniyasu
Windows 95 tarkibida internet Explorer brauzerini
chiqarish orqali Netscape Navigatorning yetakchiligiga](/data/documents/620621a9-4da3-4c2e-86b1-cd6df0be43d8/page_18.png)
![juda xavs soldi. Oz fursatdan so’nga , Netscape Navigator
foydalanuvchilar nazaridan qolib ketdi.
Internet Explorer esa 97% ulush bilan dunyoda keng
tarqalgan bauzerga aylandi. Netscape Navigator kodini
ommaga havola qilgandan so’ng u asosi Mozilla va
Mozilla Firefox brauzerlari yaratildi. Hozirda esa
foydalanish uchun ko’p alternative brauzerlar
ommalashib etdi. Shunday brauzerlarning qisacha
tariflarini keltiri o’tamiz:
Google haqida:
Google- qidiruv tizimi hisoblanib , barcha yoshdagi
foydalanuvchilar uchun tegishli va barcha tillarda kerakl
ma’lumot-
larni topishga imkon beradi. Albatta , bu malumotlar
internet tarmog’iga kiritilgan bo’lishi lozim.
Qidiruv sistemalari internet tarmog’iga kiritilgan va
qidiruv tizimlari ro’yxatidan o’tgan saytlar ichida kerakli
axborotlarnu qidiradi,
Bubday tizimlar juda ko’p . Bularga : Google, Yandex,
MailRU, yahoo va boshqalar.
OPERA-norvegiyada joylashgan Opera Sofware
kampaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan veb brauzer va
internet dasturlari paketi. Opera veb saytni ko’rish , e-mail](/data/documents/620621a9-4da3-4c2e-86b1-cd6df0be43d8/page_19.png)
![yozish va qabul qilish, kontaktlar bilan ishlash, fayllarni
yuklab olish kabi internet bilan bog’liq barcha vazifalarni
bajarai.
Bu dasturni shaxsiy kompyuter va mobil telefonlarga
mulaqo bepul yuklab ilish mumkin. Ammo boshqa
qurilmalaga o’rnatish uchun malum bir qiymatda pul
to’lashga to’g’ri keladi.
Opera Microsoft Windows, MacOS, Linux, FreeBSD kabi
turli shaxsiy kopyuter operatsion sistemalarida ishlaydi.
Ishlatilishning kengligi hozirgi kunda Internet Explorer,
Firefox va Safaridan keying 4-o’rinda turadi.
CHROME brauzeri ochiq manbali chromium loyihasiga
asoslangan , Chrome Google kompaniyasi mahsuloti
hisoblanadi. 2008-yilda ishlab chiqilgan va yiliga turli
yangilanishlarni amalga oshiradi.
Ushbu brauzening eng muhim afzalligi uning tezligi.
Brauzening bazi kengaytmalari rus tiliga tarjima qilingan .
Kengaytmalar bilan ishlash uchun brauzerni qayta ishga
tushirmasangiz ham bo’laveradi.
YANDEX-Rossiyada eng mashhur internet qidiruv
sistemasi hamda kata internet partali hisoblanadi.
Yandex.ru kampaniyasining sayti 1997 yilning kuzida
ochilgan.](/data/documents/620621a9-4da3-4c2e-86b1-cd6df0be43d8/page_20.png)
![Yandex internet bo’yicha dakumentkarni o’zbek , rus ,
ukrain , qozoq Belarus, ingliz va fransuz tillarida taqdim
qiladigan brauzer hisoblanadi. Ushbu brauzerda tez
ishlashingiz uchun barcha kerakli piktogrammalar ishchi
panelda bo’ladi. Shuning uchun bu brauzer ham siz uchun
qulaylikni taminlaydi.
MOZILLA FIREFOX BRAUZERI: ilgari phoenix va Firebird
nomlari bilan mashhur , Mashhurlik bo’yicha dunyoda
ikkinchi va ochiq manbalik brauzelar ichida birinchi
o’rindadi.
Firefox-eng yaxshi tanlov. Ko’p foydalanuvchilar ushbu
brauzerni qatrlashadi. Firefox brauzerini yaratuvchi
Mozilla Engil , ishonchli va dasturiy taminotdan
foydalanishda osonlik bilan mijozlarning to’liq ishonchiga
erishdi.
Bu brauzer eng tezkor qilish uchun qilingan barcha
urinishlarga qaramay , Firefox hali ham Chrome
brauzeridan sekinroq ishlaydi. Buning afzallik tomonlari
ining boy funksiyasi deyish mumkin.
Ushbu mahsulotning kodi ochoq , shning uchun
brauzerda sizdan har qanday vazifalarni hal qilishga
imkon bruvchi juda ko’p sonli qo’shimchalar mavjud.
Bundan tashqari maxsus fon rasmlari va xatcho’olar](/data/documents/620621a9-4da3-4c2e-86b1-cd6df0be43d8/page_21.png)
![uchun plugin sozlamalari yordamida siz brauzening
ko’rinishi o’zingizning xohishingizga qarab
o’zgartirishingiz mumkin.](/data/documents/620621a9-4da3-4c2e-86b1-cd6df0be43d8/page_22.png)
![](/data/documents/620621a9-4da3-4c2e-86b1-cd6df0be43d8/page_23.png)
Samarqand Dav lat Univ ersit et i Filologiy a v a t illarni O’qit ish Fak ult et i (O’zbek t il) MUSTAQIL TA’LIM .
1.Mav zu: Axborot t exnologiy alarining asosiy t ushunchalari. XXI asrda texnik rivojlangan davlatlarda axborotning asosiy qismi qog’ozsiz ko’rinishda – EHM( Eelektron Hisoblash Mashinasi) xotirasida saqlanadi. Bu bilan XXI asr boshida ushbu axborotdan foydalana olmagan kishi XX asr boshidagi o’qishni ham , yozishni ham bilmaydigan kishiga o’xshab qoladi (V.M. Glushkov) 8-9 sinflardao’qigan “Informatika va hisoblash texnikasi asoslari” fanlarida informatika haqida tushuncha , axborotlarni raqamlar vositasida tasvirlash , kompyuterlar , operatsion tizimlar , hujjatlarni qayta ishlash texnologiyalari , kompyuter grafikasi , axborotlar ombori , electron jadvallar , kompyuterda masalalar yechish texnologiyalari , model va algoritmlar , dasturlash asoslari , amaliy dasturlash va hison tajribalarini o’tkazish haqidagi bilimlarni o’rganganmiz. SHu bilan birga , yangi axborot texnologiyalarining elementlari bilan qisman tanishganmiz. Endi informatika va hisoblash texnikasi asoslarini tashkil etgan axborot texnologiyalari haqidagi bilimlarni chuqurroq va kengroq , ya’ni axborotlar ularning xossalari , axborot tizimlari va vazifalari , axborotlarni qayta ishlash , axborotlarning xususiyatlarini o’rganamiz. “Axborot texnologiyalari “ iborasidagi <texnologiya> so’zi lotincha thexnos – san’at , hunar , soha , va logos –
fan degan ma’noni anglatadi. Ya’ni texnologiya – biror vazifani bajarishda uning turli xil usullari ko’rinishini bildiradi. AXBOROT TEXNOLOGIYALARI axborotlarni yig’ish , saqlash , qayta ishlash sul va vositalari majmuidir. Axborot texnologiyasining vujudga kelishi va rivojlanishini belgilovchi icki va tashqi omillar mavjud bo’lib ularni quyidagicha tavsiflash mumkin : TASHQI OMILLAR- bu axborot texnologiyasining texnik uskunaviy vositalar orqali axborotlar bilan turli vazifalarni amalga oshirishni bildiradi. ICHKI OMILLAR-bu axborotlarning paydo bo’lishi ( yaratilisi ) turlari , xossalari , axborotlar bilan turli amallarni bajarish , ularni jamlash , uzatish , saqlash va h.k. Axborot texnologiyasining mazmunini quyidagi oddiy bir misol bilan tushunishga harakat qilamiz. Biror ma’lumot haqida boshqa bir viloyat (respublika ) da yashovchi o’rog’ingiz bilan fikr almashmoqchisiz. , deylik. Buni turli yo’llar orqali amalga oshirishingiz mumkin. Siz o’rtog’ingizga o’z fikringizni (o’z navbatida , o’rtog’ingiz ham sizga jaoban ) quyidagi usullar orqali 1.Aloqa bo’limi orqali ( yozma ravishda ) 2.Telefon tarmoqlari orqali (og’zaki) 3.Zamonaviy telkommunikatsiya vositalari orqali.
Hayotiy tajriba shuni ko’rsatadiki , bu usullardan foydalanish natijalari turlisha bo’ladi va natijalarga qarab , qaysi usuldan foydalanisni o’zingiz belgilab olasiz. Zamonaviy telekomunikatsiya vositalari imkoniyatlari juda keng tizim bo’lib , unga multimedia vositalari , kompyuter tarmoqlari, internet, kabi tushunchalardan tashqari qator yangi tushunchalar ham kiradi. Bularga axborot tizimlari axborot tizimlarini boshqarish tizimi, bilimlar ombori kabilar kiradi. XX asrning 90-yilaridan boshlab axborotlashtirish sohasi keskin rivojlanib ketdi. Bizning asrimiz yani XXI asrni axborotlashtirish va kommunikatsiya asri deb bejiz adashmaydi. Axborotlashtirish nima va uning vazifalariga nimalar kiradi , uning asosiy xususiyatlari qanday , degan savollar hozirgi zamon jamiyatidagi har bir fuqaroni qiziqtirishi tabiiy. Chunki inson faoliyatini axborotsiz tassavur qilish qiyin. Hozirgi kunda har bir tashkilot , o’quv muassasasi , firma va ishlab chiqarishninh barcha sohalarida rahbar va xodimlar faoliyatining samaradorligini oshirish maqsadida boshqaruv jarayonlarini ma’lim darajada avtomatlashtirishga oid muammolarni yechish bilan shug’ullanadi. Bunda ular maxsus firmalarning mutaxasislari bilan uchrashadi , ularning faoliyati bilan yaqindan tanishadi. Ular ishlab chiqaradigan mahsulotlarni ko’radi va pirovardida o’zida
avtomatlashtirish uchun kerak bo’ladigan texnik jihozlarni xarid qiladi . Axborot texnologiyalari malumotlarni boshqarish va qayta ishlash texnalogiyalaridir. Odatda bu atama ostida kampyuter texnologiyalari tushuniladi . Axborot texnalogiyalari sohasida turli axborotni EHM va kompyuter tarmoqlari orqali yig’ish , saqlash , himoyalash , qayta ishlash , uzatish kabi amallar ustida ishlar olib boradi, Axborot texnologiyalari asosiy texnik vositalari sifatida hisoblash-tashkiliy texnikadan tashari aloqa vositalari- telefon , teletayp , telefaks va boshqalar qo’llaniladi. Axborot texnologiyalari industryasi majmuini kompyter , aloqa tizimi , Malimotlar ombori va u bilan bog’liq faoliyat soxalari tashkil qiladi. Axborot texnologiyalarining xozirgi zamon taraqqiyoti hamda yutuqlari fan va inson faoliyatining barcha sohalarini axborotlashtirish zarrligini ko’rsatmoqda. Jamiyatni axborotlashtirish deganda, axborotdan iqtisodni rivojlantirish mamlakat fan-texnika taraqqiyotini , jamiyatni demokratlashtirish – intelektuallashtirish jarayonlarini jadallashtirishni taminlaydigan jamiyat boyligi sifatida foydalanish tushuniladi.