logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. Fe’l uslubiyati.

Fe’l uslubiyati.

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

118.60546875 KB
Скачать
Fe’l uslubiyati. Reja: 1.Fe’lning so‘z turkumlari doirasida miqdoriy va vazifaviy imkoniyatlariga ko‘ra alohida mavqega ega ekanligi. 2.Fe’ldagi grammatik kategoriyalar uslubiyati. Zamon shakllarining uslubiy xususiyatlari. Ularning o‘zaro almashinib qo‘llanishi. Zamonni ko‘rsatuvchi shakllardagi sinonimiya. 3.Mayl shakllarining uslubiy xususiyatlari. Fe’l mayllarining shakliy va modallik nuqtai nazaridan farqlanishi, o‘zaro almashinib qo‘llanilishi. 4.Shaxs-son shakllarining uslubiy xususiyatlari. Ularning o‘zaro almashinib qo‘llanilishi va til uslublariga ko‘ra xoslanishi. 5.Bo‘lishli-bo‘lishsizlik shakllari uslubiyati. -ma affiksining, yo‘q, be-, no-, na, -siz so‘z va morfemalarning uslubiy imkoniyatlari. 6.Fe’llarning semantik-uslubiy xususiyatlari: a) fe’llarning semantik guruhi: harakat, holat va munosabat fe’llari. Fe’llarning semantik qurilishi. Fe’l. O‘zbek tili so‘z turkumlari orasida stilistik jihatdan eng e’tiborga loyig‘i fe’l bo‘lib hisoblanadi. M.N.Kojina: “SHuning uchun ham fe’l shakllarining qo‘llanish chastotasiga ko‘ra ilmiy va rasmiy nutq so‘zlashuv va badiiy nutqqa birmuncha qarama-qarshi qo‘yiladi”. Rasmiy nutqqa rasmiy xarakterdagi oborot xarakterli: tashrif buyurmoq, hozir bo‘lmoq, ishtirok etmoq, ma’lum qilmoq, e’tirof etmoq, kamchiliklarni bartaraf etmoq va hokazo. Badiiy, ommabop va so‘zlashuv uslublarida harakat fe’llari ko‘p uchraydi va otli qurilmalardan qochiladi. Ilmiy nutqda gap predmetlarning, qonuniy hodisalarning doimiy belgilari va sifatlari haqida ketganligi va tasvir asosiy o‘rinni egallaganligi uchun ularda til tizimidan tegishli leksemalar va fe’l birliklari tanlab olinadi. Masalan, aynan ilmiy uslubda hozirgi zamonda qo‘llaniladigan holat fe’llari nutq paytidagi so‘zlashuv-maishiy nutqqa xos bo‘lgan dinamik holatni emas, balki sifatni bildiradi: Suv allaqachon qaynayapti - Suv 100 gradusda qaynaydi. Turli fe’l kategoriyalari va shakllarining stilistik xususiyatlari ularni funksional uslublarda qo‘llash darajasi bilan belgilanadi. Masalan, boshqa uslublarda ekspressivligi va emotsionalligi aniq ko‘rinib turadiga va keng qo‘llaniladigan buyruq shakli ilmiy va rasmiy uslublar uchun hos emas. Bu maylning ayrim shakllarini (mas., sin ) farmonlar, qarorlar va buyruqlarda uchratish mumkin. Fe’lning grammatik ko‘rsatkichlari o‘rtasida sinonimiya kuchli. Masalan zamon ko‘rsatkichlari. Ular biri o‘rnida ikkinchisi qo‘llanilaveradi. Badiiy uslubda bu shakllarning turli ko‘rinishlari uchratish mumkin. Ammo ilmiy yoki rasmiy uslublarda bu imkoniyatlar chegaralangan. Hatto bu uslub doirasidagi fanlarga qarab ham bu qo‘llanishlar chegaralanishi mumkin. Biologiya fani bilan tarix fanidagi bayon suslubi bir birlariga o‘xshamasligi mumkin. SHaxs ko‘rsatkichlari sinonimiyasi g‘oyatda kuchli. Ular nutqqa qo‘shicha ma’no beradi, ekspressivlikni oshiradi. Fe’l zamonlari ko‘rsatkichlari ham stilistikada qiziqish uyg‘otadi. Hozirgi zamon shaklining qo‘llanishi badiiy, rasmiy va ilmiy nutqlarda farqlanadi. “Turli tuman zamon ma’nolari gammasi badiiy nutq uchun xarakterli, biroq ular odatda ilmiy nutqdan farqlanadi”. Bu erda tez-tez hozirgi-tarixiy yoki jonli tasvirga xizmat qiladigan o‘tgan zamon fonidagi shakllar qo‘llaniladi. Badiiy va so‘zlashuv uslubida ayniqsa o‘tgan zamon shakllarining ma’nosi va vazifasi turli-tumandir. Fe’l mayllari sinonimiyasi ham mahsuldor. Ravishdosh va sifatdoshlar kitobiy xarakterga va ottenkaga ega. Tantanavorlik. +++ Zamon. «Kontekstual va situativ ma’no real ma’noga (formaning odatdagi ma’nosiga) mos kelmay qolishi natijasida ma’noda ko‘chish yuz beradi, ya’ni ma’lum forma o‘zi anglatishi kerak bo‘lgan m’noni emas, balki boshqa ma’noni ifodalash uchun xizmat qiladi» 128. Fikr : Fe’l zamonlaridagi ma’no ko‘chishi va orqali ma’lum stilistik maqsadlarning yuzaga chiqishi badiiy matnlarda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Syujetli badiiy asardagi voqealar odatda o‘tgan zamonda sodir bo‘lgan, ammo uning tasviri turli zamon shakllarida ifoda etiladi. (Mana shu fikr misollar bilan tasdiqlanadi). Ilmiy va rasmiy matnlardagi zamon shakllarida birmuncha turg‘unlik hukmron bo‘ladi. Ular asosan ___ zamon shaklida ifoda etiladi. Lekin so‘zlashuv nutqining zamon shakllari haqida gapirish qiyin, chunki og‘zaki nutqda har uch zamon shaklining baravar ishlatilaverishi ushbu uslubning o‘ziga xos xususiyati sanaladi. +++ O‘tgan zamon ko‘rsatkichlari: -di, -gan edi, -(i)bilan edi, -(a)r edi. Kitobda aytilishicha, ulardaharakat bajarilishining aniq va aniq emaslik ottenkalari mavjud. Ana shu ottenkalar farqlanmaganda ularning biri o‘rnida ikkinchisini ishlatish mumkin. Mas.: -di – harakatning bajarilish jarayonini, -gan bajarilish natijasini ko‘rsatadi. Buning ustga –gan ish-harakatning –di ga qaraganda yana ham ilgari bo‘lib o‘tganiga ishora qiladi. 129. Sinonimiya: - di=-gan, -di =-(i)b, -di=-gan edi, -gan edi=-(i)bilan edi, - yotgan edi=-yotib edi=-moqda edi=-(a)r edi=-guvchi edi Xoslanish: -moqda edi – kitobiy, rasmiy; -guvchi edi – so‘zlashuv. +++ Hozirgi zamon ko‘rsatkichlari: -yotir, -yap, -moqda. Kitobda aytilishicha, ular o‘zaro sinonimik munosabatda bo‘ladi. Ottenkalari bilan farqlanadi. -yotir, - moqda kitobiy, -yap og‘zaki uslubda. –moqda harakatning uzoqroq davom etishini ko‘rsatadi. Hamma vaqt ham sinonim bo‘lavermaydi. –moq dagi rasmiylik bunga yo‘l qo‘ymasa kerak. Sintetik shakl: ishlamoqda; analitik shakl ishlab yuribdi. YOt, tur, yur, o‘tir fe’llari. Sinonimiya. Borayapman, boraman, borajakman, boradiganman. +++ Kelasi zamon ko‘rsatkichlari: -r, -ar; -a, -y. kelasan, kelmoqchisan, kelajaksan, keladigansan. +++ Maqollarning mazmunan har uch zamonga tegishliligi. Mayl. «Fe’lning mayl formalari harakat bilan sub’ekt aloqasining ob’ektga munosabatini bildiradi». 132. Fe’l mayllarining har biri o‘z grammatik ko‘rsatkichiga ega va ular modal ma’nolarni ifodalashi bilan o‘zaro farqlanadi. Biri o‘rnida ikkinchini qo‘llash o‘zbek tili uchun xos xususiyat. (Ijro mayli grammatik ko‘rsatkichga ega emas). Ijro mayli. Kechirasiz – iltimos ottenkasi. Borasan, kelasan – buyruq shakli ijro ma’nosida (o‘ziga nisbatan). Oldik – ijro shakli buyruq ma’nosida. «Va’da berdingmi – bajar= va’da bersang - bajar» . Buyruq mayli. Buyruq shakli ijro ma’nosida: -diring=-diribsiz; -sin=-adi; Fikr : bu kabi mayl almashishlari badiiy matnda katta emotsional-estetik effekt beradi. Gumon: - masin (olgan bo‘lmasin kabi ). Sinonimiya: -sin=-sa, ishoning=ishonsangiz ham. SHart mayli: -sa bo‘ladimi (ijro ma’nosida) , -sang (iz) – buyruq ma’nosida. SHaxs-son. Agens- so‘zlovchi, adresat – tinglovchi, nutq jarayonida ishtirok etmagan shaxs. I shaxs ko‘pligi – birlik o‘rnida= kamtarinlik, manmanlik, mag‘rurlanish, o‘zini katta olish ottenkalari. Kamtarinlik – ilmiy uslubda. O‘ziga o‘zi murojjat qilish (Ulug‘bek). III shaxs shakli I shaxs ma’nosida: muallif o‘z minnatdorchiligini bildiradi. «Ba’zan so‘zlovchi tinglovchiga II shaxsga murojaatda I shaxsning ko‘pligidan foydalanadi, ya’ni ishingiz qanday, sog‘ligingiz yaxshimi, yaxshi uxladingizmi deyish o‘rniga ishimiz yaxshimi, sog‘ligimiz yaxshimi, yaxshi uxladikmi tarzida murojaat qiladi. Tinglovchini o‘ziga qo‘shib oldai va uning ko‘nglini ko‘taradi. Bu xususiyat og‘zaki nutq, badiiy asar tili uchun xarakterlidir». 136. II shaxs ko‘pligi – ham ko‘plik, ham hurmat. II shaxs birlik ko‘plik o‘rnida – hech qaysing ketmaysan, ketsang, ko‘radiganingni ko‘rasan. II shaxs birligi I shaxs birligi o‘rnida. Odam, kishi so‘zlarining ishtiroki. III shaxs o‘rnida II shaxs (u ishtirok etmayotgan bo‘ladi) – Sen o‘zing kimsanki, bunchalik gerdayasan. III shaxs ko‘pligi III shaxs birligi o‘rnida: kesatish – o‘zlari ham qo‘yil qildilar (mana shu gap II shaxs qaratilgan bo‘lishi ham mumkin) , hurmat – ustoz keldilar. III shaxs ko‘rsatkichi I shaxs birligi ma’nosida: men sabrsizlik bilan kutar, u esa kelishni sira o‘ylamas edi. Kitobda quyidagi misol keltirilgan: Ustod! Onhazratim sizni g‘animlar ko‘zidan yiroq bo‘lsin dedilar, kamina o‘zim borib kelur… (OYO).137. Bu gapga tanqidiy munosabat bildirish lozim. CHunki gapda kelur aslida I shaxs birlikda, u faqat grammatik jihatdan shakllanmagan xolos. Poeziyada: III shaxs ko‘pligi II shaxs birligi o‘rnida: Rohat ko‘rib o‘sdi qaysi biringiz? (H.Olimjon).137. III shaxs ko‘pligi II shaxs birligi o‘rnida yoki ko‘pligi o‘nida (hurmat). Masalan: Nozik ko‘ngillari nimani xohlaydilar, a? III shaxs shakli II shaxsga qarata. Masalan: ovora bo‘lmasinlar, ovora bo‘lmasinlar. Bo‘lishsizlik. Ko‘rsatkichi: -ma. Inkor orqali tasdiqni ifodalashda stilistika bor. Masalan ritorik so‘roq. Ko‘ra bila turib, qanday indamaslik mumkin? Kim chidab tura oladi? kabi. Ohangning roli katta bo‘lishi mumkin: Oylik olding? Baloni olasan! Bo‘lishsizlik shakli takror qo‘llansa tasdiq ma’nosi kelib chiqadi. Olmay qo‘ymadi. –ma+yo‘q da ham= gapirmagan odam yo‘q. Pleonastik tarzda qo‘llansa: odamman, odammasman. «Hozirgi o‘zbek tilida inkor ma’nosi yo‘q, be-, no-, na, -siz kabi so‘z va morfemalar vositasida, tasdiq ega, bor, to‘g‘ri, ham va boshqa vositalar bilan ham ifodalanadi».139. Bor, yo‘q so‘zlari maxsus ohang yordamida bo‘lishli- bo‘lishsizlikni ifodalaydi: bu xonadonda janjaldan boshqa nima bor? Dasturxon ustida nima yo‘q, deysiz kabi. So‘roq tasdiqni, bo‘lishsizlik shakli bo‘lishlilikni bildiradi: sizni hurmat qilishga asos qoldimi? Bo‘lishsizlik na…, na yordamida: Na kuldi, na qatra to‘kdi yoshini (A.Oripov). Vaqtida keldimmi – vaqtida kelmadimmi. Bu ham maxsus ohang talab etadi. =================================== Ishning I bo‘limi «Fe’lning grammatik kategoriyalari va ularning stilistik xususiyatlari» deb nomlangan. Dastlab fe’l mayllarining stilistik xususiyatlari tahlil etilgan. Muallif boshqa ilmiy manbalar va darsliklardagidan farqli o‘laroq fe’l mayllarini beshga bo‘ladi: bayon-darak mayli, buyruq mayli, shart mayli, maqsad mayli, gumon-taxmin mayli. Buyruq mayli sof buyruqdan tashqari yana bir qancha modallik ma’nolarini ifodalay oladi. Fikr : Sof buyruq maylidagi fe’l harakatning bajarilishiga qat’iy undash bilan bog‘liq. Bu faqat o‘zakdan iborat bo‘lgan fe’llarda aniq sezilib turadi: tur, o‘tir, yur kabi. Qo‘shimchalar qo‘shilgan holatlarda ma’noda kengaytish yuz beradi, ya’ni so‘z ham vaziyatga qarab, ham sof buyruqni, ham boshqa qo‘shimcha ottenkalarni ifoda etishi mumkin. Masalan: boring, bajaring kabi so‘zlarni ikkin ma’noda - ham buyruq, ham iltimos ma’nosida tushunish mumkin. Uning qanday ma’noda ekanligini ohang hal qiladi. Agar urg‘u birinchi bug‘indagi urg‘ularga tushsa, so‘z buyruq ohangini, so‘z oxiridagi bo‘g‘inga tushsa iltimos ma’nosini anglatadi. -sin anglatadigan ma’nolar ko‘lami keng. U rasmiy uslubda sof buyruq ma’nosini anglatadi: Respublika «Ma’naviyat va ma’rifat» markazi Respublika Ma’naviyat va ma’rifat kengashining amaliy targ‘ibot yo‘nalishida faoliyat olib boradigan Respublika Ma’naviyat targ‘ibot markaziga aylantirilsin . Quyidagilar Respublika Ma’naviyat targ‘ibot markazining asosiy vazifalari etib belgilansin . (Prezident qaroridan). Fe’l tarkibida deb, uchun so‘zlarining ishtirok etishi –sin shaklli fe’lning buyruq ottenkasini o‘zgartirib yuboradi. Ularni sodiq bo‘lsin desang , qilichingni ilgingda mahkam ushla! Boshimga ne musibat tushmasin sendan nolimaymen, bil’aks, minbaad shukrona aytamen. "Fuqaro ko‘rmasin deydur!"–Mirzo Ulug‘bek yuragida ko‘tarilgan alamli tug‘yonni ichiga yutib, Muhammad Xisravning ust-boshiga razm soldi. Onhazratim sizni g‘animlar ko‘zidan yiroq bo‘lsin dedilar , kamina o‘zim borib kelur... Qochsin, shahzoda odamlarining ko‘ziga tushmasin debdi! Zero, muslimalar ham o‘qisin deb , ularni yo‘ldan urib, gunohga botgandur! (OYO) SHunday ekan, o‘shanda o‘rtoq Rajabov raport yozmasin edi ! Keyin so‘zidan qaytmasin edi ! YAshasin va yashnasin, Ulug‘ Oktyabr sotsialistik revolyusiyasi! YAna qochib chiqish qulay bo‘lsin uchun … eshik oldirog‘idan joy oldi. (TM) Bu dunyoda rohat ko‘rmadi, aqalli u yoqda tinch yotsin sho‘rlik! “ Yo‘qolsin tekinxo‘r boy va eshonlar!” degan xitoblar yangradi. Nima qilsin dehqon! Qishloqda sut aynimasin deb ichiga qurvaqa solib qo‘yishardi. Kim bilsin tag‘in... Iloyo Qur’on ursin seni, bildingmi? — Fotima ko‘zlari o‘tdek yonib Soatga chaqchaydi-da, tizzalariga shapatilab, faryod soldi: — Qur’on urmasa, rozimasman. Onam rozi bo‘lsin desang, har kuni xat yoz SHahnozaga! Bunaqa paytda o‘q o‘tmas nimcha u yoqda tursin kombinezon ham ortiqchalik qilib qoladi. Ammo qayoqqa borsin yarim kechada? Kechasi bo‘lgan voqeani eslamaslikka harchand urinmasin ayasining zor qaqshab yig‘lagani, anavi “Soat aka”ning dag‘dag‘alari yodiga tushib, yuragiga vahima o‘rmaladi. — Nima? Bolalar?! — Komissar kvartiraga o‘rnatilishi ehtimol bo‘lgan “quloqlar” yoki pastda, yo‘l chetida poylab turgan mashinadagi “lokator” eshitsin uchun ovozi boricha hayqirdi: — Itdan bo‘lgan qurbonlikka yaramaydi! Jillaqursa, kaftdek boshpana bersin menga. (O‘X) Bugun bir bor siylasin meni! / Ko‘zlarimni tark aylasin xob, Xayolimda ko‘rayin seni... (M.Ali. Seni sog‘inganda). Ularga ne kerak, ne kerak endi, / Axir yosh joningga qilishsin shafqat! (M.Ali. Irmoq). Matnda yuzaga kelayotgan effektni faqatgina mayl ko‘rsatkichlariga bog‘lab qo‘yish to‘g‘ri emas. Masalan yuqoridagi misrada iltimosning yuqori darajasi bo‘lgan iltijoning berilishida ne kerak jumlasining takrorlanishi, axir yuklamasining keltirilishi ham ma’lum darajada rol o‘ynagan. Qushlar yuraversin ozod fazoda, / SHamol elaversin arzu samoda (M.Ali. Senga bag‘ishlangan sonetlar). Ko‘nglin asrasinmi, yo yozsinmi sher, Qay biriga etsin bittagina qalb? (M.Ali. SHoir). Toshni olsin, farmon etsin lashkarga, Lanka yoqqa kelsin endi vallomat! (M.Ali. Sita). Ont ichay: gar senga jilmayib boqsam, Bitsin o‘shal zahot baxtli kunlarim! (M.Ali. Sitaning qasami). (shart va buyruq mayli shakllarining matnda parallellik hosil qilishi ). Har kishini dardi bo‘lsa, yig‘lasin yor oldida, Qolmasun armon yurakda, etsun izhor oldida. (Mashrab). Ukajon, senga bir dildor uchrasin, Masiho nafasli nigor uchrasin! (misraning oxiriga olish, uni olti qatorlik besh bandli shn’rning har oxirgi ikki qatorida takrorlash). Kimlarga ham borib dod desin endi, Qaylarda ham kezsin qon-qora qaqshab? (M.Ali. Mashrab). Qaydan bilsin buni yigitlar? Odimi sher, shahdi burgutlar? (M.Ali.Sukunat). Bundan ortiq yana qanaqa hukumat bo‘lsin ? (TM) SHart mayli. –sa qo‘shimchasini olgan fe’l shakli shart ma’nosini ifodalaydi. Ottenkalari: istak, xohish, orzu, iltimos. Lekin bilib qolsam, ko‘radiganingni ko‘rasan, deyilsa fe’l shakli ularning birontasini ham ifoda etmaydi, balki so‘zda ekspressiv ottenka yuzaka keladi. -sa shaklli fe’llar bilan birga shoyad, zora, qani, qani endi, koshki, koshki edi, nima qilarkan, nima qilarkin-a kabi yordamchi so‘z va iboralar qo‘shilib ishlatilsa ekspressivlik kuchayadi. - sa ham mayli, -sa bo‘ldi, -sa bas, -sa bo‘lgani kabi qoliplar ham ekspressiyani kuchaytiradi. SHoyad shunday bo‘lsa ! SHoyad!–Mavlono Muhiddin, dilida tug‘yon, ko‘z oldida qandaydir tuman, go‘yo kalima keltirayotganday "shoyad" so‘zini takrorlay- takrorlay, rasadxonaga etganini ham bilmay qoldi. Koshkiydi, ko‘zim ko‘r bo‘lsa- da , seni ko‘rmasam !.. O, koshkiydi, hozir shahzoda bu mash’um fitnani ochsa , uning tepasida turgan barcha g‘animlarni tutsa ? (Qani, ortimdan yur, senga aytadurg‘on yana bir so‘zim bor!–Mirzo Ulug‘bek ro‘paradagi salomxona eshigini ochib, ichkariga kirdi. Qani, yuqori o‘t! (OYO). Qani! Ayt, kirsin!..Misoldagi qani so‘zida da’vat ma’nosi mavjud. Ikkinchi misollarda u buyruqni kuchaytiruvchi qo‘shimcha vositaga aylanadi). Mayli, ursa ham mayli . Suv yana ozgina oqizib borsa bas . (O‘X) Nasib qilsa bo‘lib qolar, ena... Og‘u bo‘lsa bo‘lsin ! Alhol o‘z holimga qo‘ysa bo‘lmasmu? Bu nobakor shahzodaning qo‘l ostidan chiqquncha birga bo‘l desa bo‘lmasmidi? Bu munofiq Sayid Abbos bilan badxoh amir Jondorga inonsa bo‘lurmu Bu darbadarlik, bu ko‘rgiliklardan ezilib, musofirlikda xor bo‘lib yurguncha o‘sha jang-jadalda o‘lib ketsa bo‘lmasmidi? Har qalay, bu hibsxonaga shukur qilsa bo‘lardi. Mana endi pok vijdon bilan Xurshida bonuni olib o‘z yurtiga ketsa bo‘ladi. (OYO) == Vatanim Istiqlolga erishmasa , bu asar dunyo yuzini ko‘rmas edi...(O‘X). Ilojsizlik, murakkab chigal vaziyat, kuyinish, nozlanish, kinoya, iltimos, xushmuomalalik (Yo‘q demasangiz, ota-onasinikiga bir borib kelsa); masalahat: shu ishni qlimasa degan edim. Tahdid: qo‘l ko‘tarib ko‘rsin-chi, nima qilar ekanman! — Adabingni berib qo‘ymasam , — dedi Grisha alamdan titrab. (O‘X). “Hayronman, SHahnoz, shu qor degan narsa yog‘masa kimning ko‘ngli qolarkin?” —deb gapni hazilga burardi. Qaysar yigit ekan, bir baloni boshlamasa go‘rgaydi. Voy o‘lmasam ! — dedi oyoq-qo‘lidan mador ketib. — Rustamjon-ku! (O‘X). — Bo‘lmasa , manavi protokolni eshiting. Eskilari ham bir-biri bilan hushiga kelsa salomlashadi, bo‘lmasa serrayib, o‘tib ketaveradi. Bo‘lmasa ayting-chi, SHomatov joniga qasd qilib, o‘zini erga tashlagan bo‘lsa, uydagi jihozlarni kim sindirdi? Mana bo‘lmasa ! Gumon: Millioner bo‘lmasa , “CHayka”ni qaerdan oladi bular! Hushingni joyiga keltirib qo‘ymasam , yurgan ekanman! SMERSH-chilar jasorat ko‘rsatmasa , kim bilsin, nima bo‘lardi bu yog‘i! Vaqti-vaqti bilan “tozalash” o‘tkazib turmasa eplab bo‘ladimi bu turfa jamiyatni! Muncha sho‘rpeshona bo‘lmasam , Xudoyim! Ishonmasangiz, gospitalga yotqizib tekshirib ko‘ring. O‘shandayam tamojnyada olib qo‘ymasa ! Mabodo “ular” ikki-uch kun katta yo‘ldan yurmasa, demak, otishma bo‘ladi... Ajablanish: Ajal bilan ro‘para kelsang- da, qo‘rqmasang! Ikkilanish: — Bilmasam ... Ba’zan kechalari o‘t qopim og‘rib, to‘lg‘anib chiqaman. CHorasizlik: - Bilmasam ... — Onasi egniga eski kamzulini kiya turib tag‘in Allohga tavallo qildi: — O‘zing asra, yaratgan Egam! Bilmaganda ham: — Soat aka! To‘lagan akam tuhmatga qolganini boshqalar bilmasa , siz bilasiz-ku, baraka topgur! Qo‘shqo‘llab tizzasiga shapatilay ketdi: — Nima qilay axir! Nima dey? Xudoga ishonmasang ! Qur’onga ishonmasang ! Bittayu bitta bolamni o‘rtaga qo‘yib ont ichsam ishonasanmi? Hech bo‘lmasa bolalarini o‘ylamaydimi, badbaxt?! Qishloqda turib sigir boqmasa, qanaqa gap bu? — O‘lsin, aksiga bittayam taksi uchramasa ! — dedi muloyim jilmayib. Otangni yoniga badarg‘a qilmasam ... Unsur! (O‘X) -sa nima qipti? –sa nima bo‘pti? — Tinchlik bermasa nima qilay? YOzug‘i shu bo‘lsa nima qilsin! (O‘X.) - Kunjara bersam, emasa nima qilayin? Buni sovet tuzumi dushmanlari eshitib qolsa nima deydi? Birortasi yig‘lab-yig‘lab, yong‘oq ostida… uxlab qolsa nima bo‘ladi? Qafasda yashayotgan kaptarni qo‘yib yuborsa nima bo‘ladi? — Makkajo‘xori bo‘lsa nima bo‘pti ? — Sobiq bo‘lsa nima qipti , sobiq bo‘lsa nima qipti ? (TM). Ajablanish, hayratlanish, hayajonlanish, tutoqish, kinoya, masxaralash, o‘kinish, kuyinish, afsuslanish nahotki, munchash/buncha elementlari yordamida kuchaytiriladi. Nahotki, shu mittigina keta balig‘ichalik bo‘lmasak? «Nahotki, partiya tashkilotlari befarq qaraydi? - o‘yladi Botir firqa. — Nahotki, kommunistlar sukut saqlaydi?» (TM) - «Nahotki, partiya tashkilotlari befarq qarasa? - o‘yladi Botir firqa. — Nahotki, kommunistlar sukut saqlasa?» Bular buncha baqiradi? (TM) - Bular buncha baqirmasa? Fe’lning mayl shakllarining o‘zidangina stilistik ottenkalarni anglab olish qiyin kechadi. Bu ottenkalar butun gapdan anglashiladi. Fe’lning mayl shakllari esa bu ma’noni kuchaytirishi mumkin. Gumon, shubha, taxmin, hadiksirash ma’nolari bordi-yu, agar, birdan kabi yordamchi vositalar yordamida amalga oshiriladi. Bordi-yu , ota-onasi, yor- birodarlaridan duo yohud istig‘for borib qolsa , bu marhum uchun dunyodagi barcha narsalardan mahbubroq bo‘ladi. - Agar hidi chiqsa , beshtamiz ham manavi yoqqa boramiz. Agar feodalizm zamonida bo‘lsa edi , Dilyaday ayollar... biror boyni yo o‘ninchi, yo o‘n beshinchi xotini bo‘lar edi, — dedi Botir firqa. SHe’rlarida hayotdan nishona bo‘lsa — o‘lsin agar ! (TM). Mobodo, yana so‘zlari bilan birgalikda: Mabodo oshkor bo‘lib qolsa, o‘sha suitsidchini... o‘zini aybladik! (TM) U yana boyagiday sirni ochish-ochmasligini o‘ylab qiynalar, ochay desa , uning yuragini qon qilishdan qo‘rqar, ochmay desa ... Bonu butun vujudi quloq bo‘lib kutib turardi.(OYO) YAna biror kori-hol qilib o‘tirmasa go‘rga edi! To‘siqsizlik: -sa bo‘ladi. Mana endi pok vijdon bilan Xurshida bonuni olib o‘z yurtiga ketsa bo‘ladi. Bu qop-qopa harflardan qanday qutulsa bo‘ladi? Buning sinonimii: sh mumkin. Lekin ayrim hujayralarni oddiy ko‘z bilan ham ko‘rish mumkin. Qovun, tarvuz, pamidor singari o‘simliklarning meva eti hujayralarini lupa yordamida ko‘rish mumkin. S.Mustafaevning «Botanika» darsligidan olingan 35 betlik parchada 18 marta qo‘llangan. Ularni tamoyillar deb atash mumkin. (R.Valijonov). R.Valijonov va boshqalarning «Menejment asoslari» kitobidan olingan 39 betlik parchada 19 marta qo‘llanganligi uning ilmiy matnlar uchun xos ekanligidan dalolat beradi. -samikin/samikan/sami ekan. O‘zidan so‘rasammikin? YO bir Moskvaga borib kelsammikin? Kampirga aytsammikin? CHin-da, bitta meni kutib o‘tiradimi? – dedi. – Endi, qaytib ketaversammikin? -sa kerak: Oftob botgan bo‘lsa kerak, tevarak qorong‘ilashib qolgan, havo sovib, yana kechagiday etni junjiktiruvchi izg‘irin boshlangan edi. U ham soqolini tutamlab, bir nuqtaga tikilib o‘tirar, o‘z yurtini eslab, o‘ksingan bo‘lsa kerak, so‘nik yuzida teran bir mahzunlik aks etardi. Tong yaqin bo‘lsa kerak, har joy-har joyda xo‘rozlar qichqirar, itlar hurar, eshaklar hangrardi. Xilvatiy yanglig‘ munofiqlar ko‘p bo‘lsa kerakkim, kecha enasi Tillabibi yana keldi, shahardagi vahimalardan so‘zlab, uni bo‘ynidan quchib uzoq yig‘ladi, uni ham shahardan chiqib, biror joyda yashirinib turmoqqa da’vat etdi, yalinib-yolvordi... (OYO). -sa ham: Tun oysiz bo‘lsa ham, yulduzlar aks etgan firuza gumbazlari allaqanday ko‘kish jilo taratib, g‘alati yaltillab turar-di. Qaerdandir olisdan, Qusam ibn Abbos dahmasi tomondan tilovat qilayotgan qorining mungli ovozi kelardi. Nozanin harir pushtirang parda orqasida bosh egib turgan bo‘lsa ham, Mirzo Ulug‘bek uning bo‘lakcha husnidan, qayrilma qoshlarining nafisligi, qirra burnining chetidagi katta qora holi, yozilib ketib, oq shohi ko‘ylagining etagiga tushgan mayin sochlarining xayoliy go‘zalligidan lol qolgan edi. -sa bormi: Mirzo Ulug‘bekka o‘xshab takabbur bo‘lsa bormi? (OYO). Agar aortaga tegsa bormi, hozir yashikda yotgan bo‘larding...(O‘X). -sa bo‘ladimi: Petr Perviyni generali mana men Kutuzov deb, boshimga bir solsa bo‘ladimi? (TM). Devor orasidan sirg‘alib chiqsa bo‘ladimi? Anavi masala bo‘yicha indinga borsa bo‘ladimi? – qiyos. Xuddi shuning ustiga anavi ahmoq kelib qolsa bo‘ladimi? Ko‘cha supurib turgan joyida tutib qolsa bo‘ladimi? (O‘X). -sa mayli: Boshim hech chiqmasa mayli, malomat birla bo‘htondan, / Fido jonimni qildim yo‘lingga, mayli, uvol bo‘lsam.(HO). Sen uchun ochilgan, senga deb uzdim, / Ol,— deding,— qo‘lingda so‘lsa mayliga (Zulfiya. Hijron kunlarida). -sa edi: Kimdandir qo‘rquv, nimadandir qo‘rquv: gap tegib qolmasa edi. SHov-shuv bo‘lib ketmasa edi. Xo‘jayin bilib qolmasa edi. Reviziya kelib qolmasa edi. Oxiri voy bo‘lmasa edi...(TM). Agar feodalizm zamonida bo‘lsa edi, Dilyaday ayollar... biror boyni yo o‘ninchi, yo o‘n beshinchi xotini bo‘lar edi, — dedi Botir firqa. — Qayta quruvchilar... kulmasa edi, deyman-da? SHuni hayotida suitsid sodir bo‘lmasa edi, deb qo‘rqaman. (TM). Payt ma’nosi: YOniga yugurib borsam, dadam g‘oyib bo‘lib qopti. (O‘X) Maqsad, niyat ma’nosi: Nasib etsa, o‘z yurtimga omon-eson borsam, SHahnoza qizimning qo‘lidan albatta osh eyman. Xudo nasibamni qo‘shib omon- eson borsam, kelinimni peshonasidan o‘pib, yana bir karra oq fotiha beraman. (O‘X). Boshqa ma’no: Maylimi borsam?(O‘X). Afg‘onistonga yuborsam bo‘larkan –afsuslanish (O‘X). Bo‘lsa: Kadr bo‘lsam, qonsa chanqoq o‘lkam talabi (Zulfiya. Qurdosh qizga). Uyli bo‘lsa, yayrab yolchisa, / YAyraganan o‘lmayin ko‘rsam. (Zulfiya. Hojar). Tun oysiz bo‘lsa ham, yulduzlar aks etgan firuza gumbazlari allaqanday ko‘kish jilo taratib, g‘alati yaltillab turar-di. Nasib bo‘lsa dovonda uchrashurmiz. Toki bu mushkul ishda suyangan bir tog‘im sen bo‘lsang, bir tog‘im mavlono Muhiddindur... Ilgari, Mirzo Ulug‘bek taxtda muqim o‘tirgan mahalda ular tishlarini tishlariga qo‘yib bo‘lsa ham chidab yurishgan edi. –Bu gaping rost bo‘lsa... shamlarni o‘chir,–dedi ma’yus kulimsirab.–Bir daqiqa bo‘lsa-da, og‘ushingda dam olay, azizam. (OYO). Oftob botgan bo‘lsa kerak, tevarak qorong‘ilashib qolgan, havo sovib, yana kechagiday etni junjiktiruvchi izg‘irin boshlangan edi. U ham soqolini tutamlab, bir nuqtaga tikilib o‘tirar, o‘z yurtini eslab, o‘ksingan bo‘lsa kerak, so‘nik yuzida teran bir mahzunlik aks etardi. Qancha tilla kerak bo‘lsa ayamaymen: mavlono Ali Qushchini qutqarmoq yo‘lini axtarib ko‘rgaysen. (OYO). Agar kerak bo‘lsa butun jahonni / Nurga o‘raguvchi O‘zbekistonsan (A.Oripov0. -sa nima, -masa nima : –Uying bo‘lmasa nimang kuyadur? (OYO). Turgan bo‘lsa nima? YOzug‘i shu bo‘lsa nima qilsin! (O‘X).Buni sovet tuzumi dushmanlari eshitib qolsa nima deydi? Birortasi yig‘lab-yig‘lab, yong‘oq ostida… uxlab qolsa nima bo‘ladi? (TM). Maqsad mayli. -moqchi: Ammo... sening umringga zavol bo‘lmoqchi emasmen. Ali Qushchi eshikni ohista yopib, orqaga qaytmoqchi bo‘ldi. Ali Qushchi «ha, mulohaza qilib ko‘rdim», demoqchi edi. (OYO) -man deb : - Sovet tuzumi ana shu beshinchi karomatda... qosh qo‘yaman deb, ko‘z chiqarib qo‘ydi! (TM). Lekin uni bu ahvolda ko‘raman deb, boshida eski kuloh, egnida juldur janda, soch-soqoli o‘sib ketgan bir devona qiyofasida ko‘raman deb, o‘ylamagan edi.- qiyos (OYO). Zargar uning aytganini qilaman deb, bu uqubatga giriftor bo‘ldi. Ali Qushchi shu sovuq bo‘yrada yotaman deb oyoqdan ayrildi... – e’tibor berilsin (OYO). -sin uchun: YAna qochib chiqish qulay bo‘lsin uchun… eshik oldirog‘idan joy oldi. YAna yashirgan zeb-ziynatlari bilinsin uchun oyoqlarini erga urmasinlar! Botir firqa kulib yubormasin uchun — kaftini og‘ziga qo‘ydi.(TM). -sin deb: –Dafn etdik!–dedi.–Bir bandai mo‘‘min ko‘rmasin deb, Madrasa hovlisining bir burchiga erlatdim, pushtipanoh... Zero, muslimalar ham o‘qisin deb, ularni yo‘ldan urib, gunohga botgandur! Men zambaraklardan bir yo‘la yigirmatadan o‘q, otilsin deb buyruq berdim, xolos! – maqsad mayliga o‘xshamaydi (TM). Gumon-taxmin mayli. -r(ar): bilsa bilar, bilmaa xudo biladi. -mikin: YO boshiga tushgan tashvish bilan bo‘lib, shogirdini chaqirgani yodidan ko‘tarildimikin?.. YO uni chaqirtirgani hazratlarining yodidan ko‘tarildimikin? YO u ham Mirzo Ulug‘bekning fojiali taqdirini eshitib, o‘ylanib qoldimikin? (OYO) -dir/-dur: Bu borada siz hazratimning qilgan xizmatlari shunday ulug‘dirkim, bunga shak-shubha yuqdir ... – bu misol qiyos uchun. Balki janob undan norozi bo‘lgandir yo bil’aks, bu ikki oyda qilgan yumushlaridan hisob so‘ramoq maqsadidadir? U o‘z qiblagohi uchun xun olmoq azmida qilgandur bu ishni! Xo‘sh, qay ko‘chada yotgandur oltinu javohirlar? – bu misol qiyos uchun. Demakkim, arshi a’lo hisoblanmish osmoni falakni ummonga, olloning shamchiroqlarini baliqlarga o‘xshatmoqni ham o‘shal betavfiq, vohidi zamon o‘rgatgandur sizga? (OYO) -mas: Agar mavlono Muhiddin Ali Qushchiga o‘xshab, o‘z so‘zi, o‘z e’tiqodida qattiq turganida shahzoda ehtimol boyagidan ham darg‘azab bo‘lar, balki uni jallodga topshirishdan ham toymas edi.- gumon bu erda balki siz shakllanmaydi (OYO) -ga o‘xshaydi: Go‘yo dorussaltana Samarqand tahlika ostida qolganini odamlargina emas, parranda va darrandalar ham sezganday, na qushlarning sayrashi eshitiladi, na qo‘y-qo‘zilarning ma’rashi! Hatto itlar ham pana-panaga kirib ketganga o‘xshaydi. Filhaqiqat: bu so‘zda bir hikmat borga o‘xshaydikim, kimki u donishi jahonga g‘animlik qilsa, holi voy bo‘ldi.(OYO). — Janoblar, aftidan, keksa avlod osonlikcha taslim bo‘lmoqchi emasga o‘xshaydi. Keksa avlod osonlikcha jon bermoqchi emasga o‘xshaydi!— dedi. (TM). -sa kerak: U ham soqolini tutamlab, bir nuqtaga tikilib o‘tirar, o‘z yurtini eslab, o‘ksingan bo‘lsa kerak, so‘nik yuzida teran bir mahzunlik aks etardi. Tong yaqin bo‘lsa kerak, har joy-har joyda xo‘rozlar qichqirar, itlar hurar, eshaklar hangrardi. Bu safar hazrat huzurida mu’tabar bir zot bo‘lsa kerak, ichki va tashqi hovlidagi muridlar oyoq uchida yurishar, bir-birlarining quloqlariga shivirlashib so‘zlashar, turnaqator bo‘lishib, oshxonadan ichkariga kumush barkashlarda ovqat tashishar edi... (OYO). Menimcha, bolasi bo‘lsa kerak, bag‘riga bisib yotibdi. - Endi... Endi, gap bunday, – dedi Botir firqa. – Xabarlaringiz bo‘lsa kerak, anavi suv bo‘yida bir... eskilik sarqiti bo‘lar edi. Ismi sharifidan... arab shayxlaridan bo‘lsa kerak (TM). -shi mumkin: Rost, bir oz pul yo tilla bo‘lsa zarar qolmas edi, lekin tillani yolg‘iz shahzoda in’om etishi mumkin. SHahzoda Mirzo Ulug‘bekning o‘limi haqida gap tarqatishi mumkin bo‘lgan Sayid Abbosdan qutulsam ko‘nglim taskin topar, degan umidda edi.(OYO.). Inson general bo‘lishi mumkin, aksincha, lider bo‘lolmaydi. Inson ministr bo‘lishi mumkin, aksincha li der bo‘lolmaydi. (TM). balki, shekilli, ehtimol, xudo biladi, kim biladi so‘zlari ishtirok etadi. Balki janob undan norozi bo‘lgandir yo bil’aks, bu ikki oyda qilgan yumushlaridan hisob so‘ramoq maqsadidadir? Ammo balki hamma vaqt ham bun ma’nni beravermaydi: Agar mavlono Muhiddin Ali Qushchiga o‘xshab, o‘z so‘zi, o‘z e’tiqodida qattiq turganida shahzoda ehtimol boyagidan ham darg‘azab bo‘lar, balki uni jallodga topshirishdan ham toymas edi. (OYO). Balki qo‘lidagi bolasiyam... o‘zlariga qarashlidir, o‘rtoq rais? — Kim biladi, balkim namoz o‘qimoqni ixtiyor etgandir? — Ukol... foydali bo‘ladi shekilli? (TM) –Ehtimol eshitgandursiz, ustod. Ehtimol eshitgandursen, Movarounnahr osmonini qora bulutlar qoplamoqda. Bu xazina butkul Movarounnahr, ehtimolki butkul bashariyatning boyligidur. – qiyos uchun. Ehtimolkim, uni tog‘larga olib chiqib aniq bir joyga yashirursen. Hali "Ajdar g‘or"ga yaqinlashganda tuyalar yurolmay qolsa ehtimol. (OYO). +++ L.G.Barlas «Russkiy yaz ы k. Stilistika» kitobida fe’l turkumi qo‘llanish ko‘lamining naqadar kengligini ko‘rsatish maqsadida ularning uslublararo taxminiy qo‘llanish chastotasini beradi va ularning badiiy uslubda rasmiy uslubga nisbatan 2,5 baravar, ilmiy uslubga qaraganda 1,7 marta ko‘p qo‘llanishini ta’kidlaydi. SHuningdek ommabop va so‘zlashuv uslubida ham fe’llardan samarali foydalaniladi. 220. +++ Ilmiy uslubda II shaxs birligi va ko‘pligi qo‘llanilmaydi. I shaxs birligi ham qo‘llanilmaydi, ko‘pligi esa qo‘llaniladi, ammo o‘z ma’nosida emas. Nega ilmiy uslubda men o‘rnida biz qo‘llaniladi. Buni biz odatda kamtarlik ma’nosida sharxlaymiz. L.G.Barlas esa buni muallif sub’ektivliginidan ko‘ra ob’ektivligini ko‘rsatishga xizmat qiladi, deb izohlaydi. Ayrim fe’l zamonlarining ilmiy uslubga xoslanishini ham shu tarzda izohlaydi. 220. Rasmiy matnlarda esa I va II shaxs shakllari butunlay uchramaydi. Bu matnlar uchun fe’lning noaniq (majhul nisbat) shakllari xos. Rasmiy va ilmiy nutqlarda fe’lning hozirgi zamon shakllari, badiiy nutqda esa o‘tgan zamon shakllari mahsuldor. Ammo ular ham o‘zaro farqlanadi. Ilmiy uslubning hozirgi zamon ko‘rsatkichlari umumiy ma’nosini kasb etsa, rasmiy uslubda bu ma’nolar aniq ko‘rsatiladi. (Kodekslardan misollar keltirish mumkin). So‘zlashuv nutqida fe’l zamonlari shakllari teng proporsional. 220. Badiiy nutqda hozirgi zamon hikoya fe’li shakli keng qo‘llaniladi va ilgari bo‘lib o‘tgan voqea haqida kitobxonda go‘yo hozir bo‘lib o‘tgandek tasavvur paydo qiladi. Badiiy nutqdagi xuddi shakl so‘zlashuv nutqida farq qiladi va shuning uchun ular qiyoslanishi lozim. CHunki og‘zaki nutqda so‘zlovchining bevosita ishtirok etishi nutq ottenkasiga ta’sir qiladi. Badiiy nutqda esa so‘zlovchi yoki bayon etuvchi bilan voqea o‘rtasida jonli aloqa yo‘q. Ommabop uslubda muallif «men»i bevosita ishtirok etadi, bayon juda aniq beriladi. Bayonning hozirgi zamon shaklida berilishining badiiy ifoda uchun ham qulaylik tomoni bor. Muallif: ushbu zamon shakli beradigan emotsional- ekspressivlikni o‘tgan zamon shakli bera olmasligi mumkin.221. Hozirgi zamon shakli beradigan emotsionallik badiiy va so‘zlashuv uslublari uchun xarakterli.222. Hozirgi zamon shakli kelasi zamonni ifodalashi ham mumkin. So‘zlashuv nutqida o‘tgan zamon shakli kelasi zamonni ifodalashi mumkin: Xo‘p, men ketdim - Xo‘p, men ketay kabi. O‘tgan zamon shaklini qo‘llash limiy va rasmiy uslublarga xos. O‘timli-o‘timlilik shakllari qo‘llanilishi ham funksional jihatdan farqlanadi. +++ Rozental D.E.: ayrim fe’llar semantik sabablarga ko‘ra I-II shaxs birlik va ko‘plik qo‘llanilmaydi: zanglamoq kabi. CHunki bu kabi fe’llar jonivorlarga, o‘simlik olamiga, tabiat hodisalariga nisbatan qo‘llaniladi. Bu kabi fe’llarning shu shaxslarda qo‘llanilishi obrazlilik talabi bilan (masalan jonlantirish, ritorik so‘roq kabilar) amalga oshirilishi mumkin. Ba’zi fe’llarning shaxs doirasida qo‘llanilishi semantik jihatdan chegaralangan. G‘alaba qilmoq. Nostrifikatsiya qilmoq, kompyuterlashtirmoq. Qo‘llanilishi eskirgan fe’llar ham bo‘lishi mumkin. Ayrim fe’llar bir zamon doirasida ikki xil ma’noni anglatishi mumkin. Fe’lning shaxs ko‘rsatkichlari o‘zaro sinonimik munosabatda bo‘ladi. Bu o‘rinda aytiladigan gaplar xuddi olmoshlardagi singari bo‘lishi mumkin. Masalan: ko‘plikning birlik o‘rnida qo‘llanilishi: qayd qilamiz, ta’kidlaymiz kabi. Ularning ilmiy uslubga xosligi; 2-shaxs birligining 1-shaxs birligi o‘rnida qo‘llanilishi: bir jahon og‘ushida sezasan o‘zingni (Zulfiya); 3-shaxs birligining 1-shaxs birligi o‘rnida qo‘llanilishi: O, odam, senga gapirayapti, qulog‘ingga tom bitganmi!; 3- shaxs birligining 2-shaxs birligi o‘rnida qo‘llanilishi: yana uning baqrayib turishini qara! kabi; 1-shaxs ko‘pligining 2-shaxs ko‘pligi o‘rnida qo‘llanilishi: mana biz qanday odamlarmiz! 2-shaxs birligining 2-shaxs ko‘pligi o‘rnida qo‘llanilishi: Ikki qator bo‘lib saflan!; 3-shaxs ko‘pligining 3-shaxs birligi o‘rnida qo‘llanilishi: nozik ko‘ngillari yana nimani xohlaydilar, a! Bu sinonimik munosabatlar zamon ko‘rsatkichlari o‘rtasida ham sodir bo‘ladi: hozirgi z.ning o‘tgan z. o‘rnida: (taxminan) borayapti, kelayapti kabi. Bu (badiiy) bayon uchun eng qulay usul; hozirgi z.ning kelasi z. o‘rnida: bugun kechasi pozedda ketayapman, ertaga ertalab samolyotda uchayapman kabi; o‘tgan z.shaklining kelasi z.ma’nosida qo‘llanishi: men ishga ketdim, sen esa bolani bog‘chaga olib borib, keyin ishga o‘tasan; kelasi z.shakli hozirgi z.ma’nosida: mass., it huradi, karvon o‘tadi; kelasi z.shakli o‘tgan z.ma’nosida: ketayapman, ketayapman, yo‘lning hech oxiri ko‘rinmaydi. Fe’l infenetiv shaklining zamonlar bilan sinonimik munosabatini ham tahlil qilish lozim. Fe’l mayllaridagi sinonimiya. Fe’l mayllaridagi ma’no yaqinligi ularning sinonimiyasiga asos bo‘ladi. Buyruq-istak maylining boshqa fe’l mayllari o‘rnida qo‘llanishi. Bu esa istak, majbur bo‘lish, zarurat kabi turli xil ottenkalarni keltirib chiqaradi. Buyruq-istak maylining o‘z doirasida ham turli xil ekspressiv ottenkalar yuzaga kelishi mumkin. Qat’iyat o‘timli-o‘timsiz o‘rtasida ham farqlanadi: bajaringlar, bajar. (ushbu misoldagi – lar qat’iyatning yumshashiga ta’sir qilishi mumkinmi. CHunki ko‘plikni –ing ado etmoqda, uni yana ta’kidlashga hojat yo‘q. U tufayli ohang ham o‘zgarishi mumkin. Xuddi shuningdek, unga qo‘shilgan –chi yuklamasi ham ohangga ta’sir qiladi, buyruqni yumshatadi. –gin ham alohida ottenkalarni keltirib chiqaradi. SHu holatlar tahlil etilishi lozim. ( YUringlar- yuraylik kabi holatlarni ham solishtirib ko‘rish mumkin). -ma qo‘shimchasi harakatni bajarmaslikka da’vat etish bilan birgalikda ogohlantirishi, ehtiyotkorlikka chaqirishi ham mumkin. Buyruq-istak mayli ijro mayli ma’nosida: kun bo‘yi dalada ishlaysan, kechqurun charchab uyingga kelasan, uyda esa seni kutib oladigan odam yo‘q. Fe’lning o‘timli-o‘timsizlik shakllari o‘rtasida ham sinonimiya mavjud. Ammo fe’llarning bu shakllarda berilishi ma’no ottenkalariga ko‘ra farqlandi. Funksional jihatdan ham farqlanishi mumkin. Fe’llarda juftliklar bo‘lishi mumkin: sl ы shal-sl ы xal kabi. Ular ham funksional jihatdan farqlanadi. Infinitiv ko‘rsatkichlari –moq va –(i)sh o‘rtasidagi sinonimik munosabat ham qiziqarli material beradi. O‘timli va o‘timsiz fe’llar o‘rtasida ham sinonimiya mavjud. Ravishdoshlarda ham sinonimiya bor. +++ Bondaletov V.D. i dr. Stilistika russkogo yaz ы ka. – M.: Prosve щ enie, 1989. -223 s. Fe’l turkumida shakllarning sinonimik munosabati taraqqiy etganligi ushbu so‘z turkumining stilistik resurslari ko‘p ekanligidan dalolat beradi. Undagi barcha kategoriyalar deyarli o‘z variantlariga ega. Avval ham bir o‘rinda aytilgan edi. Ayrim fe’l shakllarining funksional xoslinishi u bilan birgalikda klgan boshqa elementlarga, masalan, ko‘makchilarga ham bog‘liq bo‘ladi. «Bogatstvo stilisticheskix resursov glagola sozdaetsya ne tolko i ne stolko nalichiem variantn ы x form, skolko ix mnogoznachnostyu, vozmojnostyu perenosnogo upotrebleniya: kategoriya odnogo nakloneniya mojet upotreblyatsya v znachenii drugogo, odnogo vremeni – v znachenii drugogo i t.p.». 112. Fe’l mayllarining ko‘pma’noliligi va sinonimiyasi. Masalan, buyruq mayldagi ottenkalar qat’iy buyruqdan iltimosgacha bo‘lgan oraliqda bo‘ladi. (SHuni darajalanish deb qarash mumkinmi). Ohang esa unga qo‘shimcha ekspressivlik va emotsionallik bag‘ishlaydi. Emotsional-ekspresivlik darajasi bu fe’llarning o‘timli-o‘timsizligiga ham bog‘liq bo‘ladi. Masalan o‘timlilik qat’iyatni ifoda etadi, shuning uchun rasmiy uslub uchun xos bo‘ladi. Boshqa uslubda bu tarzdagi qat’iyatni ifoda eta olmasligi mumkin. Rasmiy va badiiy uslubdan misollar solishtiriladi. O‘timsiz fe’l esa qat’iyat, buyruqdan ko‘ra iltimos va maslahat ottenkalarini beradi. (Inkor onstruksiyalar). Buyruq-istak maylining o‘timsiz shaklidagi keng semantik imkoniyatlar ularning barcha uslublarda baravar qo‘llanilishini taqozo qiladi. Uyga berib hammamiz biroz dam olamiz , keyin dars tayyorlaymiz , dedi o‘qituvchi. Hamma uyga borib biroz dam oladi, keyin dars tayyorlaydi. (Mayl va shaxs jihatdan tahlil qilish uchun). Buyruq maylidagi so‘z harbiylarning tilida uchraydigan turli xil komandalarda me’yor sanalsa, oddiy muloqot jarayonida qo‘pollikday tuyuladi. Zamon shakllarining ko‘pma’noliligi va sinonimiyasi. Hozirgi z.shakli ilmiy va ommabop uslublarda etakchilik qiladi. «Pri etom v nauchnoy rechi nastoya щ ee vremya, kak pravilo, oboznachaet deystvie, ne svyazann ы e s momentom rechi, a prisu щ e predmetu postoyanno» .114. Hozirgi z. shaklining o‘tgan va kelasi zamon ma’nolarini berishi stilistik jihatdan ahamiyatlidir. Bular so‘zlashuv, badiiy va ommabop uslublarga xos. Bu ham ma’lum stilistik maqsadlar bilan bog‘liq. Masalan, voqeani hozir bo‘layotganday qilib, ishonarli tarzda, jonlantirib hikoya qilish, muhimligini ta’kidlash maqsadida va boshqa intilishlar. Ba’zan ikki zamon shakli uyg‘unlshtiriladi. Hozirgi z.shalini kelasi z.ma’nosida qo‘llashda ham ma’lum ishora bor. Voqeaning sodir bo‘lishiga ishonch qat’iy bo‘lgandagina shunday qilinadi. Badiiy nutqda o‘tgan z.fe’lining chastotasi balanddir. Sinonim: hozirgi va o‘tgan z.= kelasi z.; kelasi z.ning hozirgi zamon o‘rnida kelishi katta emotsional-ekspressiv ottenka beradi: O‘z onasini, vatanini kim sevmaydi! ; kelasi z.ning o‘tgan z. ma’nosini berishi: titrayman hamohanglarni jimgina (A.Oripov). Fe’lning shaxs va son shakllaridagi ko‘pma’nolilik va sinonimiya. 1-shaxs birlik manosini o‘zining asosiy vazifasidan tashqari 1-shaxs ko‘plik shakli (Ilmiy uslubda: fikrimizni isbotlashga urinib ko‘ramiz ), 2-shaxs birlik shakli ( bir jahon og‘ushida sezasan o‘zingni ), 3-shaxs birlik shakli ( Senga joyingdan tur deyapti ). Sifatdosh va ravishdoshlar asosan kitobiy uslublarda – rasmiy, ilmiy va ommabop uslublarda qo‘llaniladi. Ular uslublararo quyidagicha taqsimlanadi: ktiobiy uslublarda – kitobiy va neytarllari; og‘zaki uslubda – neytral, ozg‘aki, jonli tilga xos. «Obilie prichastiy v knijn ы x stilyax vo mnogom obuslovleno emkostyu znacheniya ix form ы : sovme щ aya znachenie priznaka i deystviya, prichastiya dayut vozmojnost opredelit predmet cherez deystvie, nazvat deystvie bez ukazaniya na konkretnoe vremya i litso. Obob щ enno-otvlechenn ы e znacheniya grammaticheskix form (deystviteln ы e i stradateln ы e, poln ы e i kratkie, nastoya щ ego i proshedshego vremeni) sposobstvuet aktivizatsii ix v sovremennoy knijnoy rechi».117. «CHastotnost deeprichastiy v knijnoy rechi vo mnogom obuslovlena spetsifikoy ix form, pozvolyayu щ ix oboznachit ne glavnoe, a vtorostepennoe deystvie, pokazat posledovatelnost soveresheniya neskolkix deystiviy, peredat odnovremenno znachenie i deystviya, i obstoyatelstva, oboznachit deystvie bez ukazaniya na konkternoe vremya i litso. Takie kachestva deeprichastiy sposbstvuyut aktivizatsii etoy form ы v nauchnoy, ofitsialno-delovoy i xudojestvennoy rechi».117. Sifatdoshlar va ravishdoshlarning variantlari ularning eskirgan shakllari va hozirgilari o‘rtasida yuzaga kelgan. +++ M.Sodiqovaga qaytamiz. Fe’l zamonlari. Ilmiy adabiyotlarda fe’l zamonlari uchta ekanligi ko‘rsatiladi. Bu borada olimlarning qarashlarida ziddiyat yo‘q. Ammo ularning har birining ichki bo‘linishlariga bo‘lgan munosabatda turli xilliklar, bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan fikrlar uchraydi. Ammo o‘zbek tilshunosligida 40-yillardan hozirgacha davom etib kelayotgan bu munozaralarga munosabat bildirish bizning vazifamizga kirmaydi. CHunki stilistikani ushbu uch zamon – o‘tgan, hozirgi va kelasi zamon o‘rtasidagi o‘zaro ko‘chishlar va bu ko‘chish jarayonida yuzaga keladigan emotsional-ekspressiv ottenkalar, zamonlarning grammatik ko‘rsatkichlari o‘rtasida sodir bo‘ladigan sinonimik munosabatlar hamda ularning uslublararo funksional xoslanishlari qiziqtiradi. SHuning uchun ham fe’lga daxldor bo‘lgan til faktlarini ana shu nuqtai nazardan tahlil qilamiz. M.Sodiqova «Fe’l stilistikasi» asarida fe’l zamonlarining o‘zaro almashinib qo‘llanishiga nisbatan «garchi mantiqqa zid bo‘lsa-da», degan jumlani ishlatadi (25). Ammo bu almashinib qo‘llanishda mantiqqa zidlikni, til nuqtai nazardan olib qaraganda me’yorning buzilishini kuzatmaymiz. Ma’lum bir fe’l shakli ma’lum bir matnda o‘zi anglatishi lozim bo‘lgan asosiy zamon doirasidan tashqariga chiqib, boshqa zamon ma’nosini ham anglatishga qodir bo‘lgan ekan, demak bu ikki hodisadan dalolat beradi: ikkinchi ma’no fe’lning zamonni ko‘rsatish tabiatida yo avvaldan bo‘lib, keyinchalik yo‘qolgan va yana qayta tiklangan, yoki uning zamonni anglatishi siljish ro‘y berib, imkonyati kengaygan. Hozirgi tilimizda uning o‘zining asosiy zamonni ko‘rsatish ma’nosidan tashqari ikkinchi zamon ma’nosini ham bildirishi til taraqqiyoti, uning stilistik imkoniyatlarining yana ham kengaya borayotganidan dalolat deb tushunamiz. Negaki, ertaga Sochiga uchaman – ertaga Sochiga uchayapman deyilganda nafaqat zamonda farqlar, balki ifodada ham stilistik nozikliklar mavjud. Fe’lning hozirgi zamon shaklida berilishi aynan ana shu ma’no nozikligi bilan bog‘liq, ya’ni uchaman deganda fikr o‘ziga nisbatan qat’iy hukm tarzida aytilayotgan bo‘lsa, uchayapman bu qat’iyat va hukm yo‘q. Unda so‘zlovchining adresatga o‘zi amalga oshirishi lozim bo‘lgan harakati to‘g‘risida xabar ma’nosi bor, xolos. YOki bo‘lmasin, Ahmad zavodda ishlaydi degan gapda fe’lning kelasi zamon shaklida berilishini olib qaraylik. O‘tgan zamonda Ahmad zavoda ishlagan deydigan bo‘lsak, uning harakati hozirda to‘xtagan va kelasida ham davom etmasligi aniq bo‘ladi. Hozirgi zamon shaklini qo‘llab, Ahmad zavoda ishlamoqda/yotir/yapti deydigan bo‘lsak, aniq bir payt, ya’ni hozir nazarda tutiladi. Gapdan uning avval ishlagan, ishlamganligi ma’lum bo‘lmasdan qolmoqda. Gapda fe’lning kelasi zamon shaklida berilishida harakatning har uch zamonda davomlilik ottenkasi mavjud vash u ma’noda so‘zlovchining bayondan ko‘zda tutilgan muddaosiga mos kelishi mumkin. Bundan tashqari matnni, ya’ni nutqiy vaziyatni ham e’tibordan chetda qoldirib bo‘lmaydi. SHu ma’noda bir zamon o‘rnida ikkinchisining keltirilishida ham muayyan stilistik maqsad nazarda tutilganligi haqida xulosa chiqarish noto‘g‘ri bo‘lmaydi. O‘tgan zamon ma’nosining kelasi zamon shaklida berilishi ma’lum uslub bilan bog‘liq. Bo‘lib o‘tgan voqea-hodisalarni hikoya qilish tarzi kelasi zamon shaklini ishlatishga yo‘l qo‘yadi. SHuning uchun ham badiiyat bilan bog‘liq janrlarda, masalan, xalq og‘zaki ijodining ertak janrida, hikoyachilik va romanchilikda kelasi shaklidan foydalanish xos xususiyat sanaladi. Ushbu zamonni qo‘llashning stilistik ahamiyati shundaki, u bo‘lib o‘tgan voqea-hodisani haqida aniq ma’lumot berishdan ko‘ra, bu hikoya jonli usulda, go‘yo hikoya qiluvchi ham shu jarayonning faol ishtirokchisi sifatida beriladi. Fe’lning bu shaklini kuchaytiruvchi vositalar ham gapda ishtirok etishi mumkin. Goh-goh, bir kabi so‘zlar, takror usulini M.Sodiqova ana shunday vositalar deb hisoblaydi. (25). SHu vazifani hozirgi zamon shakllari bajarishi ham mumkin. Tilda shunday birliklar mavjudki, ularning zamon ko‘rsatkichlari ma’nolarni farqlash nuqtai nazaridan ahamiyatli bo‘lmaydi. Frazeologik birliklar, maqollarni ana shunday sintaktik qurilmalar qatoriga kiritish mumkin. CHunki ular mazmunan barchaga qaratilgan bo‘ladi. M.Sodiqova edi to‘liqsiz fe’li haqida quyidagilarni yozgan: « edi to‘liqsiz fe’li turli xil formalarga qo‘shilib, sub’ektning ob’ektga, ob’ektiv borliqqa bo‘lgan munosabatini, psixologik holatini, ekspressivlik ma’nolarini ifodalaydi, bunda zamon ma’nosi ko‘pincha umumlik holatida bo‘ladi».26. YUklama uchun. Sodiqova M.: «Bu forma yuklama (oxirida keladi) yoki kelishik qo‘shimchalari (birinchi komponentga qo‘shiladi) olgan holda qo‘llanib, ekspressiv holat – kutilmaganlik ma’nolarini bera oladi: U bedaning orasini ocha boshlagan edi-ki , to‘satdan ovoz eshitildi (O.YOqubov). –Sizdaqa… jonon qizlardan bir nechtasini bizning konservatoriyamizga olib borib qo‘yishganda edi … - dedi yigit («SHarq yulduzi») va b.». 27. « -mi edi. Bu yuklama bilan kelgan so‘zlar turli-tuman formalarga ega bo‘lishi mumkin: -armi+edi, -sami+edi, -ibmi+edi (boruvmidi – toshk.shev. ), - sinmi+edi, -moqchimi+edi, -ganmi+edi; kerakmi edi, bormi edi, yoo‘qmi edi va b. Kontekstga qarab, bu formalar oddiy so‘roq, ritorik so‘roq ma’nolarini, ekspressiv- emotsionallik, achinish, afsuslanish kabi modallik ma’nolarini ifodalab kelishi mumkin. Bu formalardagi zamon ma’nosi, ko‘pincha, abstrakt bo‘ladi. Bu yuklama unli bilan tugagani uchun edi to‘liqsiz fe’li –di shaklini oladi, o‘zidan oldingi so‘zga qo‘shib aytiladi ( -i+e→i ). Orfografiyada ham shu hol saqlangan. Bundan tashqari, - mi yuklamasi edi (-di) bilan o‘rin almashinish xususiyatiga ega: ko‘rganmidi? Ko‘rgan edimi? kabi. Ekspressiv-emotsionallik holatlarini berishda forma ketiga –ya yuklamasi qo‘shilib, qo‘llanishi ham mumkin: aytmasa bo‘lmasmidi-ya?! -ar+mi+edi. Bu formada –mi yuklamasi ritorik so‘roq ma’nosini beradi va gapda bo‘lishsizlik va ekspressivlik ma’nolari, modal munosabat ma’nosi anglashiladi: -Hazil emas, chin. Senga yolg‘on gapirarmidim? (A.Ibrohimov)».28. +++ -(i)bilan edi = -gan+edi sinonimiya. +++ Fikr: Mayl ko‘rsatkichlarining o‘z ma’nolaridan tashqari qo‘shimcha ottenkalarni anglatishi mikroqurshovga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, shart mayli ko‘rsatkichi –sa va buyruq mayli ko‘rsatkichi –sin ning ishtirokida matnda turli xil emotsional-ekspressiv ottenkalarning yuzaga kelishi ular bilan birga keladigan edi to‘liqsiz fe’liga bog‘liq bo‘ladi. +++ Sodda fe’llarda ma’no aniq, analitik fe’llarda esa ko‘pincha mavhum bo‘ladi. Bu esa analitik fe’llarning ma’no anglatish imkoniyatlari kengligidan dalolat beradi. +++ SHaxs-son shakllari. M.Sodiqova shaxs-son shakllarini murakkab hodisa sifatida izohlaydi va buni ularning bir necha grammatik vazifalarda kelishi bilan izohlaydi. Mas., oldim so‘zidagi –da va –m ko‘rsatkichlari zamon, mayl va shaxs-son kabi grammatik ma’nolarni anglatib kelayotganini aytib, «Keyingi yaratiladigan ishlarda har xillikka yo‘l qo‘ymaslik uchun til sistemasining mustahkam grammatik qolipini yaratish va uni qoidalashtirish, til faktlarini grammatik jihatdan analiz qilish protsessida stilistik hodisalarni ayrim qarash, anormal – normaga zid holatlarni aralashtirib yubormalik, ularni alohida – stilistik planda o‘rganish kerak deb o‘ylaymiz». 30. Nutqda haqiqatdan ham zamon shakllarini o‘rin almashtirib qo‘llash hodisasi uchraydi. Ammo unga adabiy til me’yori nuqtai nazaridan munosabat bildirish zarur. M.Sodiqova: «adabiy til normalariga muvofiq ishlatish (normativ holat) va stilistik maqsadda – stilistik talab bilan ishlatish (stilistik holat)». 30. Fikr: shaxs-son ma’nolarini gapda ot va olmoshlar ham ifoda etadi. Ammo asosiy ma’noni fe’l ko‘rsatkichi shakllantiradi. Ega vazifasidagi so‘zlar esa bu ma’noni kuchaytiruvchi vosita bo‘lib xizmat qiladi, xolos. Demak, e’tibor fe’l ko‘rsatkichlariga qaratilishi lozim. Onang urgilsin, akasi jonidan, o‘lsang armonda ketasan, ko‘rib-bilib chidab o‘tiraverasan; ketaverasan, yo‘lning oxiri ko‘rinmaydi; shu ishni uddalay olmasang, yigit bo‘lib nima qilib yuribsan, rostini aytganda (aytsam), to‘g‘risini aytganda (aytsam) kabi holatlar. Odam, kishi, kamina, faqir, kim so‘zlarining ishtiroki. M.Sodiqova: fe’llar ko‘makchilar, kirish bo‘laklar vazifasida keladi: bordi- yu, boring-ki kabi. Ushbu holatlar ham stilistik jihatdan e’tiborga molik. Uni qarang, qarang-a kabi holatlardagi turg‘unlik ham. M.Sodiqova: « Seni qara: sen o‘zingni (o‘zingga) qara; keyin formalarning semantik reduksiyasi, ko‘chish, kontominatsiya kabi hodisalarning ta’siri bilan bu turg‘un ibora hosil bo‘lgan». 34. Fe’l nisbatlari. Fe’l nisbatlari va fe’l darajalari ilmiy adabiyotlarda bir xil ma’noda qo‘llaniladi. FNlari quyidagicha guruhlanadi: bosh, o‘zlik, orttirma, birgalik, majhullik nisbatlari. Bosh nisbat – harakat grammatik sub’ekt tomonidan bajariladi va bunda mantiqiy va grammatik kategoriyalar bir-biriga mos kelgan bo‘ladi: keldim, kelding, keldi. O‘zlik nisbat – harakat bajarauvchisi ham, harakat ob’ekti ham bir xil shaxs yoki predmet bo‘ladi: yuvindi, kiyindi, tarandi. Bunda: -n(-in). Qiyos: almashibdi – almashtirilibdi – almashinibdi. MSdan: Bilasizmi, - dedi Nosirov kuyunib , … kolxoz sekretari besh marta almashinibdi (A.Qahhor). 37. Analitik usul ham mavjud: o‘zini o‘zi. Orttirma nisbat – bajartiruvchi-bajaruvchi munosabatini aks ettiradi: yig‘latdi, kuldirdi. Bunda: dir, -tir. Bularga – kaz sinonim bo‘lishi mumkin. Farqlar ochilishi lozim. Olaytirdi, chaqchaytirdi dagi –dir orttirma daraja emas. -t = -dir/-tir sinonimiya: to‘lat, to‘ldir. -kaz= -dir/-tir sinonimiya: bitkaz, bitir, yurgiz-yurdir. M.Sodiqova: -kaz, -giz (-g‘iz), -qiz – jonli so‘zlashuv tiliga xos. 42. -r (o‘tkar) eski o‘zbek tiliga xos. 42. Majhul nisbat – - il/-in. Uslubiy xoslanish mavjud. Rasmiy, faromnlar, buyruqlar. SHuning uchun «tomonidan» kabi ko‘makchilar bilan birgalikda qo‘llaniladi. Birgalik nisbat – gapirishdi – gaplashdi, yoqalashgan – yoqalatishgan, xayrlashdi – xayrlashishdi; yuvishishdi, tozalashishdi, tashishdi, ko‘malashdi. -sh: tog‘amlar kelishdi = hurmat ma’nosi. asabiylashdi = birgalik emas. shosh = shoshir = shoshtir = shoshiltir. tiktirdi = tiktirtirdi; bostirdi = bostirtirdi. Birgalik va majhullik yonma-yon yuradi. almashdi = almashildi = almashindi = almashtirdi = almashtirildi = almashtirishdi. +++ Fe’lning bo‘lishsizlikni ifoda etuvchi maxsus grammatik shakli mavjud bo‘lib, u –ma dir. Ammo bu ma’noni ifoda etishning boshqa vositalari ham mavjud: -may, mas+edi kabi. Bu esa ana shu vositalar o‘rtasidagi funksional chegaralanishlarni, sinonimik munosabatlarni aniqlash va ular keltirib chiqaradigan stilistik ottenkalarni farqlash imkonini beradi. M.Sodiqova: -ma orqali ovutish, achinib gapirish, jon kuydirish, nasihat, homiya, muhofaza qilish, uqdirish, ogohlantirish, qat’iy tartibga chaqirish, man’ etish, istak, iltimos, iltijo, so‘rash, ta’kid kabi modal ma’nolar ifoda etiladi. 49. M.Sodiqova: kesimni bo‘lishsiz shaklda qo‘llash jonli nutqqa xos. 56. Sinonimiya: -may=-masdan: qo‘rqmay-qo‘rqmasdan; –mas=-maydigan: gapirmas-gapirmaydigan; -magan/-gan emas; -maydi/maydigan=-adigan/ydigan emas: kulmaydi-kuladigan emas kabi. (M.S.: jonli so‘zlashuvda qo‘llaniladi). Ular alohida emas, balki ko‘makchi fe’llar bilan birgalikda qo‘llaniladi. Sinonimik munosabatda ikkichi holat birinchi holat anglatadigan barcha ma’nolarni qamrab ololmaydi: hali-veri bormaydi - hali-veri boradigan emas; maktabga bormaydi – maktabga boradigan emas. Ko‘rmaganman- ko‘rgan emasman, qo‘rqmaganman – qo‘rqqan emasman. Sinonimiya: borgani yo‘q- bormagan. Sinonimiya: kelasanmi – kelmaysanmi. Ular o‘rtasida, ya’ni bo‘lishililik va bo‘lishsizlik o‘rtasida tenglik paydo bo‘ladi., lekin stilistik noziklik mavjud. Mana bu narsa muhim: bolasi tushmagur, yigit o‘lmagur, qurib ketmagur. +++ Na. Na kuldi, na qatra to‘kdi yoshini – kulmadi, ko‘z yoshi to‘kmadi. Infenetiv shakl va ekspressivlik ottkenkasi. Na kitob bor, na daftar – kitob ham yo‘q, daftar ham. SHu o‘rinda na va ham sinonimiyami? M.S. ham ham bo‘lishsizlik ko‘rsatkichlarining semantik ottenkalari va stilistik qo‘llanish xususiyatlari keng ekanligi haqida fikr yuritgan. 48. Tildagi bo‘lishli-bo‘lishsizlik oppozitsiyasida bo‘lishsizlik ma’nosini ifoda etuvchi grammatik shakllarning nafaqat o‘z ma’nolari doirasida, balki bo‘lishlilikni, tasdiqni ifoda etishda ham ishtirok qilishi uning stilistik imkoniyatlari keng ekanligidan dalolat beradi. Mas., aytmay qo‘ymadi, gapirmay qo‘ymadi, emay qo‘ymadi, olmay qo‘ymadi kabi qo‘shma fe’llar tarkibida –ma ning takrorlanishi bo‘lishlilik ma’nosini keltirib chiqaradi. +++ M.Sodiqova: «Bo‘lishsizlik ma’nosi ba’zan bo‘lishsizlik formalari qo‘llanmagan taqdirda ham ifodalanadi: intonatsiya ta’sirida, turli yuklamalar vositasida bo‘lishli formadagi gaplar ham bo‘lishsiz ma’nolarni bera oldai. Bular ko‘proq ekspressivlik, modallik ma’nolarini bo‘rttiradi, ta’sirchanlikni oshiradi». Qani endi nap uqdirib bo‘lsa (A.Qahhor). 57 M.S.: xudo biladi, ollo biladi, balki, ehtimol kabilar esa kuchaytiruvchi vositalar. Kim biladi - bilmayman, kim bilsin - bilmayman, qayoqdan bilay – bilmayman. Bular safini kengaytirish mumkin. Ammo ularning stilistik qiymati (muvozanati) bir xil emas. Birinchi qismida kuchli. Mas., kinoya ottenkasi bo‘lishi mumkin. M.Sodiqova: «Bo‘lishsizlik, zidlash kabi mazmunlarni berishda aktiv qo‘llaniladigan bo‘lmasa, bo‘lmasin, bo‘lmasa-chi, qaramay, qaramasdan kabi bir qancha bo‘lishsiz «fe’l ko‘makchilar» bor». 59. Madaniy muomala: aytolmaysizmi, berib turolmaysizmi kabi. Kim senga aytdi yomon deb – yomon emas. Yo‘q emas – bor, nolimagan odam yo‘q – hamma noliydi. Gapirib bo‘pti- gapirolmaydi. Gapirib ko‘rsin-chi – gapirolmaydi – tahdid. Uylanganini ko‘ray – uylanmaydi, uylana olmaydi. M.S.: akkilamay o‘l, gapirmay o‘l – gapirganing uchun o‘l ma’nosi. 88. Fe’llarning semantik-stilistik xususiyatlari. M.Sodiqova fe’llarni uch guruhga ajratib tahlil etgan: harakat fe’llari, holat fe’llari, munosabat fe’llari. Harakat fe’llari. Muallif yurmoq fe’lini tahlil qilgan. « yurmoq » - bu yolg‘iz holda qo‘llanilganda yurish harakatidagi barcha usullarni, undagi maneralarni ocha olmaydi. Buning uchun tilda leksik vositalar (ravishlarni qo‘llash), morfologik vositalar (ravishdoshlar, ko‘makchi fe’llarni qo‘llash), sintaktik-stilistik usullar (tasviriy yo‘llar bilan berish) ishga solinadi».63. «YUrish usullaridagi turliliklarni, ma’no nozikliklarini ifodalashga xizmat etuvchi ko‘makchi fe’llarning o‘zi ham ayni vaqtda mustaqil fe’l vazifasida kelib, «yurmoq» fe’liga sinonimik variant bo‘la oladi». 63. yo‘rg‘alab yurmoq – yo‘rg‘alamoq. Mana shu misol asosida tahlilni kengaytirish mumkin. fe’l-so‘z o‘rtasidagi sinonimik munosabatni leksik stilistika bo‘limiga qoldirib, fe’l stilistikasi qismida fe’lga daxldor bo‘lgan morfologik ko‘rsatkichlar sinonimiyasi o‘rganilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ammo funksional taqsimlanish masalasida fe’l-so‘zlarga ham murojaat qilishga to‘g‘ri keladi. Ekspressiv ma’noning ifoda etilishida fel asosiy vazifani o‘z zimmasiga oladi. Ayni paytda, bu ma’noning yuzaga chiqishida olmosh, yuklama, ko‘makchi kabi lingvistik vositalar kompleksi ham faol ishtirok etadi. Holat ifodalovchi fe’llar. Holat fe’llari turg‘un birikmalarning tarkibiy qismi hisoblanadi. Munosabat fe’llari. Sodda fe’llar bilan ko‘makchili fe’llar o‘rtasida sinonimiya kuzatiladi. Ammo ularning ekspressivlik xususiyati bir xil emas. Beti qursin – qurib ketsin, o‘lsin-o‘lib ketsin, o‘ldim- o‘lib bo‘ldim, o‘lib yuribdi, o‘lib qoldi (ikkinchi ma’nosida – ichi kuydi ma’nosida ). Fe’lning semantik strukturasi. Fe’l struktural jihatdan bir, ikki yoki undan ortiq so‘zdan iborat bo‘lishi mumkin. Bir ma’no atrofida birlashadigan mana shu struktural farqlar o‘rtasida sinonimik munosabat bo‘lishi mumkin. MS.: M.Peshkovskiydan: «fe’l - gapning joni», «so‘z turkumlarini fazoda harakat qilib yurgan planetalar deb farza qilsak, fe’l ularning quyoshidir». 96. Harakat ma’nosi bir fe’l shakli va ko‘makchi fe’llar yohramida ham ifodalanishi mumkin. Ko‘makchi fe’llar tarkibidagi yordamchi fe’l harakat ma’nosini ifoda etmaydi, ammo ular qo‘shimcha ma’no ifolashaga xizmat qiladi. Bu ma’nolar grammatik yoki stilistik ma’no hisoblanadi. YOrdamchi fe’llarni A.Hojiev uch guruhga bo‘lib ko‘rsatgan: bog‘lama vazifasini bajaruvchi, ko‘makchi va to‘liqsiz fe’llar. 5. Ular orasida qo‘shma va ko‘makchi fe’llar stilistik nuqtai nazardan ahamiyatlidir. Bu, ayniqsa, ularni bir ma’noni ifoda etuvchi sodda fellar bilan taqqoslaganda yaqqol namoyon bo‘ladi. Fe’llar ikki xil yo‘l – affiksatsiya va kompozitsiya usuli bilan yasaladi. A.Hojievning ta’kidlashicha, o‘zbek tilida so‘z yasovchi qo‘shimchalar unchalik ko‘p emas, ammo ularning so‘z yasash imkoniyatlari nihoyatda keng. 6. Masalan, -la qo‘shimchasida bu imkoniyat yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ularning nutqda mahsuldor qo‘llanishi ayrim fe’llar bilan sinonimik munosabatlarni vujudga keltiradi: qilmoq : shibbalamoq – shibba qilmoq, dambalamoq – damba qilmoq, tambalamoq – tamba qilmoq, plombalamoq – plomba qilmoq, andavalamoq – andava qilmoq, kalavalamoq – kalava qilmoq, muqovalamoq – muqova qilmoq, maydalamoq – mayda qilmoq, ifodalamoq – ifoda qilmoq, burdalamoq – burda qilmoq, to‘dalamoq – to‘da qilmoq, tozalamoq – toza qilmoq, ermaklamoq – ermak qilmoq, xulosalamoq - xulosa qilmoq, egalamoq/egallamoq – egalik qilmoq kabi. -la yasovchisi bilan sinonimik munosabatga kirishishi jihatdan o‘zbek tilida bormoq fe’li qilmoq dan keyin ikkinchi o‘rinda turadi: baholamoq – baho bermoq, xabarlamoq – xabar bermoq, zaharlamoq – zahar bermoq, o‘g‘itlamoq – o‘g‘it bermoq, ta’riflamoq – ta’rif bermoq, kafolatlamoq – kafolat bermoq singari. -la qo‘shimchasining sinonimik munosabatlari ko‘lami yana quyidagi fe’llar hisobiga kengayadi: solmoq : yuganlamoq – yugan solmoq, kishanlamoq – kishan solmoq, qulflamoq – qulf solmoq, dolamoq – dod solmoq; bog‘lamoq : arqonlamoq – arqon bog‘lamoq; tashlamoq : qadamlamoq – qadam tashlamoq, odimlamoq – odim tashlamoq; chekmoq : imzolamoq – imzo chekmoq; tizmoq : saflamoq – safga tizmoq; qoqmoq : mixlamoq – mix qoqmoq; tortmoq : uflamoq – uf tortmoq; etmoq : ta’minlamoq – ta’min etmoq; otmoq : ildizlamoq – ildiz otmoq; chiqarmoq : barglamoq – barg chiqarmoq; demoq : sizlamoq, senlamoq – siz demoq, sen demoq – sizsiramiz, sensiramoq; olmoq : yodlamoq – yod olmoq, qarshilamoq – qarshi olmoq; ko‘rmoq : hidlamoq – hidlab ko‘rmoq; urmoq : bolg‘alamoq – bolg‘a urmoq, sovunlamoq – sovun urmoq; ajratmoq : guruhlamoq – guruhga ajratmoq kabi. -la qo‘shimchasi yordamida taqlidiy so‘zlardan ham fe’llar yasaladi: vizillamoq, g‘izillamoq, chiyillamoq, chakillamoq, likkillamoq, dirkillamoq, tarillamoq, dirillamoq, pirillamoq kabi. Bu sodda fe’llarning qo‘shma fe’l variantlari hosil qilinganda uning taqlidiy so‘z qismi qavatlanadi: viz-viz qilmoq, g‘iz-g‘iz qilmoq, chiy-chiy qilmoq, chak-chak qilmoq, lik-lik qilmoq, dirk-dirk qilmoq, tar-tar qilmoq, dir-dir qilmoq, pir-pir qilmoq singari. (shu holatni sharhlash kerakmikin…) -la qo‘shimchasi bilan yasalgan fe’llar faqatgina qo‘shma fe’llarga emas, balki sodda fe’llarga ham sinonim bo‘ladi: tomchilamoq – tommoq, uylamoq – uylantirmoq singari. -la qo‘shimchasi yordamida yasalgan fe’llarning yuqorida keltirilgan fe’llar bilan sinonimik munosabatga kirishishi ushbu qo‘shimchaning yasovchilik xususiyatidan tashqari tilda qo‘shimcha vazifalarni ham ado etishi haqida dastlabki xulosalarni chiqarishga imkon beradi. Binobarin, u so‘z yasash bilan birgalikda tildagi soddalanish qonunining amalga oshishiga xizmat qiladi. Damba qilmoq, tamba qilmoq deyishdan ko‘ra dambalamoq, tambalamoq deyishning har jihatdan qulaylik va osonlik tug‘dirishi tildagi tejamkorlik qonunlariga ham mos keladi. Lekin masalaning biz uchun o‘ta jiddiy va muhim tomoni – bu matnda parallel qo‘llanishdagi ikki tomonning birida o‘rni bilan vujudga keladigan stilistik o‘zgarishlardir. Bu sinonimik juftliklar umumiy ma’nodagina bir-biriga teng kelishi va biri o‘rnini ikkinchisi bosib turishi mumkin. Aslida esa, bu sinonimik parallellar hamma vaqt ham birining o‘rnini ikkinchisi boavermaydi. Masalan, suvamoq, tekislamoq, silliqlamoq ma’nosini beradigan andavalamoq o‘rnida andava qilmoq ni ishlatish mumkin bo‘lgani holda, bu so‘zda ko‘chim yuz berib, bekitmoq, yopib ketmoq, xaspo‘shlamoq ma’nolarida qo‘llanilganda andava qilmoq fe’lini qo‘llab bo‘lmaydi. Ovlamoq fe’li baliq ovlamoq, bedana ovlamoq, quyon ovlamoq jumlalarida ov bilan shug‘ullanish ma’nolarini berganda ov qilmoq shaklini qo‘llash mumkin. Ammo bu so‘z ma’nosida ham ko‘chim sodir bo‘lganda ularning o‘rnini almashtirish qiyin bo‘ladi. Qiyos uchun: SHunda to‘rasi Xolbekaning boshiga soya solib, yorini suyab, ko‘nglini ovlab : - Bir g‘ayrat qil, yo‘l i miz yaqindi, - deb ko‘nglini ko‘tarib bir so‘z dedi (Kuntug‘mish). Ko‘nglini qanday ovlaydi ? (O.YOqubov). Sadoqati zohir qulingiz sizday valine’mat pushti- panohimga kiyik ovlab , tog‘larda yurgan edim (O.YOqubov). Og‘zaki nutqda ba’zan bu fe’lli birikma quyidagicha shakllanadi: Ernazar yigitlari bilan ov ovlab rabotda yotib edi (YAkka Ahmad) . SHu tarzda ko‘plab misollarni tahlil etish mumkin. Bu tahlillardan shunday xulosa kelib chiqadiki, o‘zaro sinonim bo‘lgan sodda va qo‘shma fe’l shakllaridan sodda fe’lning qo‘llanish chastotasi yuqori bo‘ladi va bu hol unda ma’no taraqqiyotining yuz berishi, ko‘lamining kengayib borishiga yo‘l ochadi. Qo‘shma fe’l qo‘llanish chastotasining pastligi uning imkoniyatlarini chegaralaydi va asosan o‘z – birlamchi hamda to‘g‘ri ma’nosida saqlanib qoladi. Bu kabi stilistik ottenkalardagi farqlanishlar va chegaralanishlar yana boshqa yo‘nalishda ham kuzatiladi. Sodda fe’l ma’nosida sodir bo‘lgan ko‘chim tufayli undagi ikki yoki undan ortiq ma’nolar turg‘unlashib, polisemantizm yuzaga kelishi mumkin. Masalan, xulosalamoq so‘zi ikki ma’noda tushuniladi: a) fikrning mantiqiy natijasini ifodalamoq, xulosani bayon qilmoq; b) yakunlamoq (O‘TIL, 1 tom, 338-bet). Ushbu har ikki ma’noni ifoda etishda xulosalamoq o‘rnida xulosa qilmoq fe’lini qo‘llash mumkin. Sen ushbu gapda tegishli xulosa chiqar; Men aytganlaringizdan xulosa qildim gaplaridagi xulosa chiqarmoq, xulosa qilmoq o‘rnida esa xulosalamoq ni qo‘llab bo‘lmaydi. Bunday shunday xulosa kelib chiqadiki, xulosalamoq va xulosa qilmoq fe’llaridagi harakatning davomlilik darajasi bir xil emas. Xulosalamoq da harakat nihoyasiga etgan, xulosa qilmoq orqali esa bu harakat qandaydir ma’noda davom etib turganligi anglashiladi. Ular ma’nosidagi ana shu farqlar yuqoridagi gaplarda ularning o‘rnini almashtirib qo‘llashga imkon bermaydi. -la yordamida yasalgan fe’llar bilan ularga sinonim bo‘lgan fe’l shakllari munosabatida yana bir ottenkani – qat’iyat, axborotning aniqligi ottenkasini sezish mumkin: ko‘chani tozaladim – ko‘chani toza qildim; erni egalladim – erga egalik qildim singari. Harakatni alohida ta’kidlash ustun bo‘lgan holatlarda qo‘shma fe’lga ko‘proq murojaat qilinganligi ko‘zga tashlanadi. Masalan, O.YOqubovning «Ulug‘bek xazinasi» romanida shubhalanmoq so‘ziga 1 marta murojaat qilingani holda shubha qilmoq so‘zi fe’li 11 marta qo‘llanilgan: Lekin ovqatdan shubhalangan Mirzo Ulug‘bek hanuz tuz totgani yo‘q. –Nahot faqirdan shubha qilursiz , ustod? –Yo‘q! Agar shubha qilsam bu sirni ochmas edim. O‘.Xoshimovning «Tushda kechgan umrlar» romanida ular faqat bir martadan ishlatilgan: “Mabodo u yoqqa olib ketishsa Mug‘ulistonga tushdik, deb yozaver, bo‘lmasa oyimlar Rustam borgan shaharning adresini nega yozmaydi, deb shubhalanadilar”, debdi. Qurbonoy ayasining gaplari rostligiga shubha qilmasdi. T.Murodning «Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi» romanida bir marta ham qo‘llanilmagan. Ulardagi ana shu xususiyatlardan kelib chiqib, funksional chegaralanishlar ham sodir bo‘ladi. Boshqacha aytganda, sinonimik paralleldagi fikrni birmuncha aniq va qat’iyat bilan ifoda etadigan shakllar shu xususiyatlarga talab va moyillik kuchli bo‘lgan rasmiy va ilmiy uslublarga xoslana boradi. Rasmiy uslubda: - badiiy asar yaratish va uni tahlil qilish jarayonini o‘z ichiga oladigan yo‘nalish; - tabiatni muhofaza qilishning ekologik tamoyillari va tabiatdan maqsadga muvofiq foydalanish, tabiatni buzmas texnologiyalar yaratishning kelajagi haqida; - inson atrof-muhitini fizik, kimyoviy va biologik hodisalarning zararli ta’sirlaridan himoya qilish vositalari va usullari; - manba matnlarini transkripsiya qilish (Davlat ta’lim standartlari). DTS matnida bu fe’llar tahlillamoq, muhofazalamoq, himoyalamoq, transkripsiyalamoq tarzida qo‘llangan emas. S.Mustafaevning «Botanika» asarida sintez so‘zi 28 marta qo‘llanilgan bo‘lsa, shundan 17 holat harakat bilan bog‘langan. Faqat majhul darajada – sintezlanmoq shaklida 3 marta qo‘llangan, qolgan 12 holatda sintez qilmoq, 2 holatda sintez bo‘lmoq tarzida qo‘llanilgan: Ribosomalarning asosiy vazifasi aminokislotadan ribonuklein kislotasi (RNK) ishtirokida sitoplazmaning oqsil molekulalarini sintez qilishdan iboratdir kabi. Fe’l yasovchi qo‘shimchalar sirasidagi –lan va –lash ko‘rsatkichlari bir- biridan mutlaqo farq qiluvchi harakat ma’nolarini ifodalaydigan fe’llarni hosil qilishiga qaramasdan, ba’zan nutqda o‘zaro almashtirilib qo‘llaniladi: asabiylanmoq-asabiylashmoq, baravarlanmoq-baravarlashmoq, dadillanmoq- dadillashmoq, dag‘allanmoq-dag‘allashmoq, darmonsizlanmoq- darmonsizlashmoq, durustlanmoq- durustlashmoq, yomonlanmoq- yomonlashmoq, engillanmoq-engillashmoq, zaiflanmoq-zaiflashmoq, mujassamlanmoq- mujassamlashmoq, murakkablanmoq-murakkablashmoq, ravshanlanmoq- ravshanlashmoq, razillanmoq-razillashmoq, salqinlanmoq-salqinlashmoq, sekinlanmoq-sekinlashmoq, siyqalanmoq-siyqalashmoq, siyraklanmoq- siyraklashmoq, soddalanmoq-soddalashmoq, sog‘lomlanmoq-sog‘lomlashmoq, takomillanmoq-takomillashmoq, taranglanmoq-taranglashmoq, tetiklanmoq- tetiklashmoq, tinchlanmoq-tinchlashmoq, to‘dalanmoq-to‘dalashmoq, uymalanmoq-uymalashmoq, xiralanmoq-xiralashmoq, chuvalanmoq- chuvalashmoq, yuqorilanmoq-yuqorilashmoq, yalqovlanmoq-yalqovlashmoq, holsizlanmoq-holsizlashmoq kabi. Vaholanki, ushbu qo‘shimchalar yangi fe’l yasashdan tashqari qo‘shimcha grammatik vazifalarni ham bajaradi. A.Hojiev –lan qo‘shimchasi bilan yasaluvchi fe’llarda o‘zlik darajaga xos xususiyatning, -lash qo‘shimchasi yordamida yasaluvchi fe’llarda esa o‘zlik va birgalik darajaga xos xususiyatning saqlanishini ta’kidlaydi. 9. SHu holatning o‘ziyoq ularning o‘zaro almashinib qo‘llanilishi qandaydir ma’noda mantiqqa zid ekanligini ko‘rsatadi. CHunki bir vaqtning o‘zida bir fe’lda ham o‘zlik, ham birgalik darajasining mujassam bo‘lishi qiyin. –lash qo‘shimchasining darajani ko‘rsatish imkoniyati –lan ga qaraganda keng bo‘lib, u bir holatda o‘zlik, boshqa bir holatda birgalik darajasini ifoda eta olishi mumkin. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, bu ikki qo‘shimchaning daraja ko‘rsatkichlari o‘zaro mos kelgan, aniqrog‘i, o‘zlik darajani ifodalagandagina ularning biri o‘rnida ikkinchisini qo‘llash mumkin bo‘ladi: darmonsizlanmoq- darmonsizlashmoq, dadillanmoq-dadillashmoq va hokazo. A.Hojiev aytgan yuqoridagi fikrning davomi ham bor: « -lan, -lash affiksi bilan yasaluvchi fe’llarda o‘zlik yoki birgalik darajasiga xos xususiyat ma’lum darajada saqlansa-da, lekin bu fe’llarni o‘zlik yoki birgalik darajalari formalari qatoriga kiritish mumkin emas. O‘zlik va birgalik daraja formalari maxsus affikslar yordamida yasaladi va bu affikslarni fe’l o‘zak-negizidan ajratish mumkin bo‘ladi. Rivojlanmoq, og‘irlashmoq kabi fe’llarda daraja formasini yasovchi formant yo‘q. Fe’lning hech qanday daraja ko‘rsatkichiga ega bo‘lmagan formasi esa bosh daraja hisoblanadi». 10. YUqorida keltirilgan va o‘zaro almashtirib qo‘llash mumkin bo‘lgan fe’llarning bu o‘rinda qaysi darajada kelayotganligi emas, balki qanday sabablarga ko‘ra bu almashinishning sodir bo‘lishi sabablarini aniqlash muhim. Misollardan anglashilmoqdaki, yasovchi shakllar turlicha bo‘lishidan qat’iy nazar, daraja mazmuni bir xil bo‘lgan holatlardagina ularni o‘zaro almashtirib qo‘llash mumkin bo‘lmoqda. Ikkinchidan, ob’ektli-ob’ektsizlik ham o‘zaro almashinishga ta’sir o‘tkazadi. Mas., to‘dalandi-to‘dalashdi fe’llarini olib qaraylik: xashak to‘dalandi – ob’ektsiz, xashakni to‘dalashdi – ob’ektli fe’l. Bunday paytda ularning biri ikkinchisining o‘rnini bosa olmaydi. Odamlar to‘dalandi – odamlar to‘dalashdi deyilganda esa ularning har ikkalasi ham ob’ektsiz fe’l va almashtirishni amalga oshirish mumkin. SHunday qilib, -lan va –lash yordamida yasalgan fe’llar daraja va ob’ektli- ob’ektsizlik nuqtai nazaridan bir xil bo‘lganda ular bir xil ma’nolarni anglatishi mumkin. Ushbu qo‘shimchalardan yasalgan fe’llarni imlo va ters lug‘atlar yordamida tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, bu kabi fe’llar o‘zbek tilida sanoqli miqdorni tashkil etadi. Endi asosiy muddaoga o‘tamiz. Ma’lum bir daraja shaklidagi yoki ob’ektga munosabatdagi ayrim fe’llarni o‘zaro o‘rin almashtirib qo‘llash mumkin ekan, ularni sinonim sifatida qarash yoki stilistik farqlanishlarini aniqlash mumkinmi, degan savol tug‘iladi. Misollarga murojaat qilamiz: Eshik ochilganda bir zum ustodning asabiylashgan bo‘g‘iq tovushi eshitilib, eshik yopilishi bilan yana tindi (O.YOqubov) - Eshik ochilganda bir zum ustodning asabiylangan bo‘g‘iq tovushi eshitilib, eshik yopilishi bilan yana tindi . Xayoli chuvalashib ketgan Qalandar, ko‘z oldi qorong‘ilashib, ustunga suyanib qoldi (O.YOqubov) - Xayoli chuvalashib ketgan Qalandar, ko‘z oldi qorong‘ilashib, ustunga suyanib qoldi. Ushbu misollarda –lan va –lash ham, ushbu qo‘shimchalar tarkibidagi o‘zlik ma’nosini ifoda etuvchi –n va –sh ham biror bir stilistik ottenkani bera olmayapti. Bu holat yuqorida keltirilgan boshqa misollarda ham kuzatiladi. Faqatgina shu narsani qayd etish mumkinki, bu parallellikda –lan ga nisbatan –lash ning faol ekanligi payqaladi. Jumladan, O.YOqubovning «Ulug‘bek xazinasi» romanida shu narsa yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ayrim misollarni keltirish bilan chegaralanamiz: Salohiddin zargar asabiylashib , bir qo‘zg‘alib oldi (3 marta). SHarob uning fikrini ravshanlashtirdi , oyog‘ini, butun vujudini qaqshatgan og‘riqni xiyol bosdi (2 marta). Qirlar balandlashgan sayin tuyalarning yurishi sekinlashib , "bo‘h- bo‘h"lari ko‘paydi. YAproqlari siyraklashib qolgan yarim yalang‘och bog‘ daryoday sokin shovillar, chirs-chirs uzilgan xazonlar havoda pir-pir uchib oyoq ostidagi "gilam" ustiga unsizgina qo‘nar edi (3 marta). YO ko‘k unga o‘z sirlarini ochishni tilamas, yo uning aql ko‘zgusi xiralashib qolgan (4 marta). –lan quyidagi gaplarda qo‘llanilgan: Otasi chiqishi bilan mavlono holsizlanib to‘shakka cho‘zildi (5). Ali Qushchi darmonsizlanib ko‘zlarini yumdi (3marta). Ali Qushchi avval tortinib, keyin esa xiyol dadillanib , hamma so‘roqlarga javob berdi . Keltirilgan misollar shuni tasdiqlaydiki, yuqoridagi savolga ijobiy javob berib bo‘lmaydi. +++ Taqlidiy so‘zlardan –illa, -irla va –ira qo‘shimchalari bilan yasalgan ayrim fe’llarni ham o‘zaro almashtirib qo‘llash mumkin: bidillamoq-bidirlamoq, big‘illamoq-big‘irlamoq, vag‘illamoq-vag‘irlamoq /vang‘illamoq-vang‘irlamoq, gupillamoq-gupirlamoq, dikillamoq-dikirlamoq, do‘pillamoq-do‘pirlamoq, g‘ijillamoq-g‘ijirlamoq, g‘imillamoq-g‘imirlamoq, g‘ing‘illamoq-g‘ing‘irlamoq, jimillamoq-jimirlamoq, jingillamoq-jingirlamoq, zirqillamoq-zirqiramoq, yiltillamoq-yiltiramoq, qimillamoq-qimirlamoq, miltillamoq-miltiramoq, ming‘illamoq-ming‘irlamoq, mo‘ltillamoq-mo‘ltiramoq, patillamoq-patirlamoq, tapillamoq-tapirlamoq, tipillamoq-tapirlamoq, to‘pillamoq-to‘pirlamoq, chikillamoq-chikirlamoq, chirqillamoq-chirqiramoq, chug‘illamoq-chug‘irlamoq, sharqillamoq-shaqirlamoq, shatillamoq-shatirlamoq, yaltillamoq-yaltiramoq, yarqillamoq-yarqiramoq kabi. Taqlidiy-obrazli so‘zlardan fe’l yasagan –ira aslida –ir+ra qo‘shilmasidan hosil bo‘lganligi ilmiy manbalarda qayd etilgan. ( Qarang: G‘ulomov A., Tixonov A., Qo‘ng‘urov R. So‘z yasovchi va forma yasovchi affikslar. O‘zbek tili morfem lug‘ati. – T.: o‘qituvchi, 1977, 419-b.). –illa ham bu qo‘shilmaning og‘zaki nutq uchun moslashgan shakli bo‘lishi mumkin. SHuning uchun ularning qo‘llanilishiga stilistik nuqtai nazardan qaraganda –illa bilan yasalgan fe’l shakllarini og‘zaki, - ira, -irla yordamida hosil bo‘lgan variantlarini esa kitobiy uslublarga xoslangan deb aytish mumkin. Buning ustiga, ularda asta sekinlik bilan qo‘llanish ko‘lamida chegaralanish yuz bera boshlaganligini ham payqash mumkin. Masalan, bel zirqillaydi, yurak zirqiraydi; odam g‘ijillaydi, karavot g‘ijirlaydi; odam vag‘illaydi/vag‘irlaydi, motor vang‘illaydi/vang‘irlaydi; bola chug‘illaydi, chumchuq chug‘irlaydi va boshqalar. (Tahlillar buni tasdiqlaydi) +++ O‘zbek tilida fe’lda soodv va qo‘shma so‘z shakllarining mavjudligi ularni o‘zaro sinonimik munosabatda olib qarash va funksional chegaralanishlari haqida mulohaza yuritish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Ikki yoki undan ortiq (asosan ikki) so‘zning birikuvidan hosil bo‘lgan fe’llar yo qo‘shma, yoki ko‘makchili bo‘lishi mumkin. A.Hojievning qayd etishicha, o‘zbek tilida qo‘shma fe’llar ko‘pchilikni tashkil etmaydi. Ularning o‘ziga xos xususiyati sodda fe’llar bilan sinonimik muonsabatning yuzaga kelishidir (HA. O‘zbek tilida qo‘shma, juft va takroriy so‘zlar, 37-bet). Olim tomonidan keltirilgan olib bormoq fe’liga etmoq ning sinonim bo‘lishi va olib bormoq ning bir so‘z sifatida qaralishi lozimligi haqidagi fikriga biz ham qo‘shilamiz. Ammo shu o‘rinda keltirilgan sotib olmoq, olib qolmoq, qoyil qolmoq, javob bermoq kabi qo‘shma fe’llar ulardagi sinonimik munosabatlarni bir sodda fe’l bilan bo‘lgan munosabat doirasida chegaralab bo‘lmasligini ko‘rsatadi. Tasdiq qilmoq – tasdiqlamoq, olib bormoq – eltmoq deyish mumkin bo‘lgani holda, sotib olmoq ni bir so‘z bilan ifodalab bo‘lmaydi, unga xarid qilmoq sinonim bo‘lishi mumkin. Sotib olmoq og‘zaki, xarid qilmoq kitobiy nutqqa xoslanadi. Qoyil qolmoqni ham bir so‘z bilan almashtirib bo‘lmaydi, qoyil qolmoq deyish mumkin. Qoyil qimoq esa qoyillatmoq bilan sinonimik munosabatda bo‘ladi va stilistik ottenkalarida o‘zaro farqlanadi: Qoyil qilib bajarmoq – qoyillatib barajmoq kabi. Ikkinchi holatda ekspressiya kuchli. Ulardagi ma’no ottankalarining farqlanishini quyidagi misollarda ham kuzatsa bo‘ladi: Hammani qoyil qilding deyish mumkin bo‘lgani holda hammani qoyillatding deb bo‘lmaydi. Bu harakat ob’ekti predmet yoki narsa-hodisa bilan bog‘liq bo‘lgan qoyillatmoq ni harakat ob’ekti odam bo‘lgan holatga qo‘llab bo‘lmasligi bilan izohlanadi. +++ Ko‘makchili fe’l shakllari fe’llarning funksional-stilistik ko‘lamini yana ham kengaytiradi. Bunga ma’lum ma’noda ko‘makchi fe’lning semantik maydoni ham ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Sinonimik munosabatlar va funksional chegaralanishlar asosiy va ko‘makchi fe’llarni biriktiruvchi –(i)b va –a,-y ravishdosh yasovchilar orqali reallashadi. Masalan: yozib boshlamoq – yoza boshlamoq – yozib turmoq – yoza turmoq – yozib bilmoq – yoza bilmoq; ishlab boshlamoq – ishlay boshlamoq; o‘qib bilmoq – o‘qiy bilmoq kabi. Bu ikki ravishdosh qo‘shimchasi ishtirok etgan fe’lli birikmalarning adabiy tilda me’yorlashuv darajasi bir xil emas: yoza boshlamoq, ishlay boshlamoq fe’llari ularning yozib boshlamoq, ishlab boshlamoq shakllariga nisbatan faol qo‘llaniladi. YOzib turmoq, yoza turmoq qa qaraganda ko‘p qo‘llaniladi. YOzib bilmoq, o‘qib bilmoq ko‘rinishlari dialektal chegaralanishga ega. SHuning uchun –(i)b va –a,-y ishtirok etgan fe’llarning qaysi biri faolligi haqida qat’iy xulosa chiqarib bo‘lmaydi. Funksional jihatdan esa faqatgina yoza turmoq ning kitobiy ottenkasi ajarilb turadi. O‘qib bilmoq va o‘qiy bilmoq ma’nosida ko‘pincha o‘qiy olmoq fe’li mahsuldor qo‘llaniladi. Sen mana shu qo‘lyozmani o‘qib bilasanmi - Sen mana shu qo‘lyozmani o‘qiy bilasanmi - Sen mana shu qo‘lyozmani o‘qiy olasanmi kabi. Ammo bu gapda o‘qiy bilmoq fe’li o‘qiy olmoq bilan sinonimik munosabatga kirisha olmaydi, mazmn o‘zgarib ketadi. Umuman olganda, o‘zbek tilida bu kabi sinonimik holatlarning o‘zi kam. Asosiy holatlarda bu ikki qo‘shimcha yasagan fe’llar mazmun jihatdan farqlanadi. SHuning uchun ham A.Hojiev quyidagilarni qayd etgan: «Ravishdoshning har ikki turiga birikkanda ham bir xil ma’no ifodalash bir-ikki ko‘makchi fe’ldagina uchraydi: savalab ketdi – savalay ketdi. Lekin shunda ham ravishdoshning –(i)b affiksli turiga birikkan form bilan –a,-y affiksli turiga birikkan forma ma’nodagi nozik o‘zgachaligi va boshqa xususiyati bilan bir-biridan farqlanadi».17. Sinonimiya hodisasi fe’lning ko‘makchi qismlari o‘rtasida sodir bo‘ladi: kitobni o‘qib chiqmoq – kitobni o‘qib tugatmoq – kitobni o‘qib bo‘lmoq – kitobni o‘qib tugallamoq – kitobni o‘qib tamomlamoq – kitobni o‘qib bitirmoq – kitobni o‘qib qo‘ymoq – kitobin o‘qit tashlamoq kabi. Bu gaplarning barchasidan o‘qish harakatining o‘z nihoyasiga etganligi, yakunlanganligi anglashiladi. Ulardan ba’zilarida bu ma’nodan tashqari yana qo‘shimcha ottenkalar ham anglashiladi. Masalan: kitobni o‘qib chiqmoq da batafsillik, boshdan-oxirigacha ma’nolari, kitobni o‘qib tashlamoq da o‘qish jarayoni uzoq davom etmaganligi, tezda tugaganlik, kitobni o‘qib qo‘ymoq da kitob omonatga olingan-u, uni qaytarishga tayyor ekanligi ma’nolari ustunlik qiladi. Ko‘makchi fe’llar orasida turmoq har ikki ravishdosh yasovchi qo‘shimchani o‘ziga biriktira olishi bilan ajralib turadi. Uning bu xususiyatlari A.Hojiev tomonidan yaxshi tahlil etilgan: «Ravishdoshning –a, -y affiksli turiga birikkanda: 1. Harakatning vaqtincha, biror boshqa harakat-hodisa yuz berguncha davom etishi ma’nosni (ruscha «poka» degan ma’noni) bildiradi: bora tur, qo‘ya tur, yoza tur, ishlay tur. Tur ko‘makchi fe’li –(i)b affiksli ravishdoshga birikkanda ham shu ma’noni ifodalay oladi. Lekin bu ikki forma ( yozib tur va yoza tur formasi) o‘ziga xos farqli xususiyatlarga ega. Birinchidan, harakatning davomliligi yozib tur formasidagiga nisbatan yoza tur formasida qisqaroq bo‘ladi. Ikkinchidan, tur ko‘makchi fe’li ravishdoshning –a, -y affiksli turiga birikkanda, «vaqtincha», «hozircha» («poka») degan ma’no kontekstdan tashqarida ham aniq ifodalanaveradi… To‘rtinchidan, buyruq-istak mayli formasida qo‘llanganda, yoza tur, ishlay tur formasida buyruq juda kuchsizlanadi, hatto, yo‘q holatda bo‘ladi. Ishlab tur, yozib tur formasida esa buyruq o‘z kuchida bo‘ladi». 20. olim qayd etgan ko‘makchili fe’llardagi ma’no ottenkalarining farqlanishi stilistik nozikliklar sifatida baholanadi. -(i)b va –a,-y qo‘shimchalari bilan shakllangan ravishdoshlarning bormoq ko‘makchi fe’li ishtirok etadigan birikuvlarida ham stilistik ottenkalar yuzaga keladi. Masalan: yo‘qolmoq - yo‘qolib bormoq, yo‘qola bormoq; suyulmoq - suyulib bormoq, suyula bormoq; to‘lmoq - to‘lib bormoq, to‘la bormoq; o‘rganmoq - o‘rganib bormoq, o‘rgana bormoq; alangalanmoq - alangalanib bormoq, alangalana bormoq; tozalanmoq - tozalanib bormoq, tozalana bormoq; loyqalanmoq - loyqalanib bormoq, loyqalana bormoq; jonsizlanmoq - jonsizlanib bormoq, jonsizlana bormoq; obro‘sizlanmoq – obro‘sizlanib bormoq, obro‘sizlana bormoq; yaxshilanmoq – yaxshilanib bormoq, yaxshilana bormoq kabi. –a, -y qo‘shimchalari ayrim fe’llarga qo‘shilganda –y ga aylanadi: kamaymoq – kamayib bormoq, kamaya bormoq; ko‘paymoq – ko‘payib bormoq, ko‘paya bormoq; toraymoq – torayib bormoq, toraya bormoq; qoraymoq – qorayib bormoq, qoraya bormoq, kichraymoq – kichrayib bormoq, kichraya bormoq, zo‘raymoq – zo‘rayib bormoq, zo‘raya bormoq; pasaymoq – pasayib bormoq, pasaya bormoq; keksaymoq – keksayib bormoq, keksaya bormoq; susaymoq – susayib bormoq, susaya bormoq, ulg‘aymoq – ulg‘aib bormoq, ulg‘aya bormoq, sog‘aymoq – sog‘ayib bormoq, sog‘aya bormoq singari. Keltirilgan har uchala variant ham o‘zaro sinonimik munosabatga kirishishi mumkin. Masalan: Mirzo Ulug‘bek to Afrosiyob xarobalariga etguncha go‘yo onasidan ayrilgan bo‘taday orqasiga qaray-qaray bordi... (O.YOqubov) - Mirzo Ulug‘bek to Afrosiyob xarobalariga etguncha go‘yo onasidan ayrilgan bo‘taday orqasiga qarab-qarab bordi. Ali Qushchi tepaga chiqquncha orqasiga qaray-qaray bordi (O.YOqubov) - Ali Qushchi tepaga chiqquncha orqasiga qarab-qarab bordi. Ammo «Ulug‘bek xazinasi» romanidagi ravishdosh yasovchi ushbu shakllarning qo‘llanish chastotasi shuni ko‘rsatadiki, nutqda -(i)b qo‘shimasining qo‘llanishi nihoyatda faol. Asarda bu qo‘shimcha bormoq fe’lli birikuvda 119 marta ravishdosh yasagani holda, -y bor-yo‘g‘i 2 marta shu vazifani bajargan. Ilmiy matnlarda ham nisbatan shu holat kuzatildi. Buning sabablarini A.Hojiev bormoq ning –(i)b qo‘shimchasi orqali birikkan turi barcha zamon shakllarida qo‘llanila olishi bilan izohliydi. 23. –(i)b va –a, -y o‘rtasidagi stilistik nozikliklarni esa quyidagicha izohlaydi: « -a, -y affiksi bilan yasalgan ravishdoshga birikkan formasi … kontekstdan tashqarida ham harakatning yo‘lakay bajariluvchi harakat ekanligini aniq ifodalaydi: Biz ruspublika qishloq xo‘jalik ilg‘orlarining hamma ishlarini kuzatib boramiz. Bu misolda etakchi fe’ldagi harakatning asosiy harkat yoki yo‘lakay bajariluvchi harakat ekanligi aniq ifodalanmaydi. Agar kuzatib boramiz formasi o‘rnida kuzata boramiz qo‘llansa, etakchi fe’ldagi harakat yo‘lakay bajariluvchi harakat ekanligi ifodalanadi. Lekin harakatning yo‘lakay bajariluvchi harakat ekani ko‘pincha, kontekst yoki umumiy holatdan ma’lum bo‘lib turadi. SHu sababli yo‘lakay bajarilish ma’nosida ham –(i)b affiksi bilan yasalgan ravishdoshga birikkan formasi qo‘llanilaveradi. Bu hodisa –a, -y affiksi bilan yasalgan ravishdoshga birikkan formasining qo‘llanish doirasini ancha chegaralab qo‘yadi».24. +++ A.Hojiev «Ot+fe’l» tipidagi fe’llarning komponentlari she’riyatda qofiya va boshqa talablarga ko‘ra o‘rin almashinishi mumkin», deydi va chekdi imzo, qilar seni yod kabi misollarni keltiradi. 38. +++ Ol ko‘makchi fe’lining etakchi fe’lga birikuvida ham –(i)b, -a, -y ravishdosh yasovchilari ishtorok etadi. Ular hrtasidagi ham bormoq fe’li birikuvidagi singari sinonimik munosabat mavjudmi-yo‘qmi, degan savolga javob topish maqsadida O.YOqubovning «Ulug‘bek xazinasi» romanidagi birikuvlarni qarab chiqamiz. –(i)b olmoq birikuvidagi fe’llar roman matnida 274 marta uchragani holda –a olmoq, -y olmoq, -ya olmoq birikuvidagi fe’llar 19 tani tashkil etgan. Bu raqamlar ravish yasovchi qo‘shimchalarning bormoq fe’li birikuvidagi statistikani yana bir bor tasdiqlaydi. Ular ishtirokidagi misollarning qiyosiy tahlili shuni ko‘rsatadiki, ularning olmoq ko‘makchi fe’li birikuvida butunlay boshqa manzara ko‘zga tashlanadi, ya’ni bu erda ularning o‘zaro sinonimik munosabatga kirisha olmasligi ma’lum bo‘ladi: 1. Lekin Ali Qushchi uzangini topib, tipirchilagan otga o‘zi sapchib mindi-da, jilovini qo‘liga oldi: u «qushchi» 1 nomini bekorga olmagan, a’lohazratlari bilan ovga chiqqan paytlarida, ne-ne asov tulporlarni jilovlab, bir lahzada o‘ziga o‘rgatib olardi !.. Birinchi yasovul karnay qilib o‘rab olgan yorlig‘ini ko‘rsatib darvozaxonaga kirdi. Ularni eshikda kutib olgan tund yuzli tanish saroybon Ali Qushchini yuqoriga boshladi; 2. Suyukli yurting, muqaddas YAssini badxoh Baroqxon zulmidan qutqara olmadim . Bog‘ tomondagi shu eshikdan kira olsa bas – mavlononing mehmonxonasiga o‘tib olish oson. Necha kunga bardosh bera oladi ? kabi. A.Hojiev bu holatning sabablarini ochib bergan. –(i)b ishtirok etgan holatda harakatning yo‘nalganligi, harakatning bajarilishi va holatning yuzaga kelishi va bir martalik ma’nolari anglashilsa, -a, -y, -ya ishtirok etgan holatda harakatni 1 Қушчи–бу ерда моҳир овчи маъносида. bajarishga qobiliyatililik, bajarish imkoniyatiga egalik, qodirlik, bajarishning uddasidan chiqa olishlik kabi ma’no ottenkalari ifoda etiladi. 34. Tabiiyki, bu kabi turli semantik ma’nolarning ifoda etilishi jarayonida ular o‘zaro sinonimik munosabatga kirisha olmaydi. +++ Ber ko‘makchi fe’lining etakchi fe’lga qo‘shilish jarayonida ham -(i)b va a, y qo‘shimchalari qatnashadi. O.YOqubovning «Ulug‘bek xazinasi» romanidan olingan -(i)b ishtirok etgan 92 ta, -a ishtirok etgan 2 ta, -y ishtirok etgan 1 holatni qiyoslash shuni ko‘rsatadiki, ularning ber ko‘makchili fe’lli birikuvida sinonimiya hodisasi yuz bermaydi. -(i)b da harakatning tugallanganlik ma’nosi, -a, y dan davomlilik ma’nosi anglashilganligi tufayli ularni ham sinonimik munosabatga kirishtirib bo‘lmaydi. –a bermoq o‘rnida –avermoq shakli qo‘llanilishining faolligi seziladi. Romanda bunday qo‘llanish 12 o‘rinda sodir bo‘lgan. Adabiyotlar: 1. Мамажонов А. Қўшма гап стилистикаси.- Тошкент, 1990. 2. Шомақудов А., Расулов И., Қўнғуров Р. Ўзбек тили стилистикаси. – Тошкент, 1983. 3. Содиқова М. Феъл стилистикаси. – Тошкент, 1975. 4. Қў нғуров Р. Ўзбек тили стилистикасидан очерклар.- Самарқанд, 1975. 5. Қў нғуров Р. Грамматик стилистика // “Ўзбек филологияси” тўплами. СамДУ асарлари, янги серия, № 315. – Самарқанд, 1975. 6. Қў нғуров Р. Субъектив баҳо формаларининг семантик ва стилистик хусусиятлари. – Тошкент, 1980. 7. Қў нғуров Р. Стилистика имени существительного в узбекском языке. – Ташкент, 1983. 8. Қў нғуров Р. Олмош стилистикасига оид айрим мулоҳазалар // “Ўзбек тили стилистикасидан кузатишлар” тўплами. – Самарқанд, 1981. 9.Қў нғуров Р. Сифат стилистикаси // “Ўзбек тили стилистикаси ва нутқ маданияти” тўплами. – Самарқанд, 1982. 10. Қў нғуров Р. Каримов С. Ўзбек тили стилистикаси ва нутқ маданияти. Библиографик кўрсаткич.– Самарқанд, 1984. 11. Ўзбек тили грамматикаси. I том – Тошкент, 1975. II том – Тошкент, 1975.

Fe’l uslubiyati. Reja: 1.Fe’lning so‘z turkumlari doirasida miqdoriy va vazifaviy imkoniyatlariga ko‘ra alohida mavqega ega ekanligi. 2.Fe’ldagi grammatik kategoriyalar uslubiyati. Zamon shakllarining uslubiy xususiyatlari. Ularning o‘zaro almashinib qo‘llanishi. Zamonni ko‘rsatuvchi shakllardagi sinonimiya. 3.Mayl shakllarining uslubiy xususiyatlari. Fe’l mayllarining shakliy va modallik nuqtai nazaridan farqlanishi, o‘zaro almashinib qo‘llanilishi. 4.Shaxs-son shakllarining uslubiy xususiyatlari. Ularning o‘zaro almashinib qo‘llanilishi va til uslublariga ko‘ra xoslanishi. 5.Bo‘lishli-bo‘lishsizlik shakllari uslubiyati. -ma affiksining, yo‘q, be-, no-, na, -siz so‘z va morfemalarning uslubiy imkoniyatlari. 6.Fe’llarning semantik-uslubiy xususiyatlari: a) fe’llarning semantik guruhi: harakat, holat va munosabat fe’llari. Fe’llarning semantik qurilishi.

Fe’l. O‘zbek tili so‘z turkumlari orasida stilistik jihatdan eng e’tiborga loyig‘i fe’l bo‘lib hisoblanadi. M.N.Kojina: “SHuning uchun ham fe’l shakllarining qo‘llanish chastotasiga ko‘ra ilmiy va rasmiy nutq so‘zlashuv va badiiy nutqqa birmuncha qarama-qarshi qo‘yiladi”. Rasmiy nutqqa rasmiy xarakterdagi oborot xarakterli: tashrif buyurmoq, hozir bo‘lmoq, ishtirok etmoq, ma’lum qilmoq, e’tirof etmoq, kamchiliklarni bartaraf etmoq va hokazo. Badiiy, ommabop va so‘zlashuv uslublarida harakat fe’llari ko‘p uchraydi va otli qurilmalardan qochiladi. Ilmiy nutqda gap predmetlarning, qonuniy hodisalarning doimiy belgilari va sifatlari haqida ketganligi va tasvir asosiy o‘rinni egallaganligi uchun ularda til tizimidan tegishli leksemalar va fe’l birliklari tanlab olinadi. Masalan, aynan ilmiy uslubda hozirgi zamonda qo‘llaniladigan holat fe’llari nutq paytidagi so‘zlashuv-maishiy nutqqa xos bo‘lgan dinamik holatni emas, balki sifatni bildiradi: Suv allaqachon qaynayapti - Suv 100 gradusda qaynaydi. Turli fe’l kategoriyalari va shakllarining stilistik xususiyatlari ularni funksional uslublarda qo‘llash darajasi bilan belgilanadi. Masalan, boshqa uslublarda ekspressivligi va emotsionalligi aniq ko‘rinib turadiga va keng qo‘llaniladigan buyruq shakli ilmiy va rasmiy uslublar uchun hos emas. Bu maylning ayrim shakllarini (mas., sin ) farmonlar, qarorlar va buyruqlarda uchratish mumkin. Fe’lning grammatik ko‘rsatkichlari o‘rtasida sinonimiya kuchli. Masalan zamon ko‘rsatkichlari. Ular biri o‘rnida ikkinchisi qo‘llanilaveradi. Badiiy uslubda bu shakllarning turli ko‘rinishlari uchratish mumkin. Ammo ilmiy yoki rasmiy uslublarda bu imkoniyatlar chegaralangan. Hatto bu uslub doirasidagi fanlarga qarab ham bu qo‘llanishlar chegaralanishi mumkin. Biologiya fani bilan tarix fanidagi bayon suslubi bir birlariga o‘xshamasligi mumkin. SHaxs ko‘rsatkichlari sinonimiyasi g‘oyatda kuchli. Ular nutqqa qo‘shicha ma’no beradi, ekspressivlikni oshiradi.

Fe’l zamonlari ko‘rsatkichlari ham stilistikada qiziqish uyg‘otadi. Hozirgi zamon shaklining qo‘llanishi badiiy, rasmiy va ilmiy nutqlarda farqlanadi. “Turli tuman zamon ma’nolari gammasi badiiy nutq uchun xarakterli, biroq ular odatda ilmiy nutqdan farqlanadi”. Bu erda tez-tez hozirgi-tarixiy yoki jonli tasvirga xizmat qiladigan o‘tgan zamon fonidagi shakllar qo‘llaniladi. Badiiy va so‘zlashuv uslubida ayniqsa o‘tgan zamon shakllarining ma’nosi va vazifasi turli-tumandir. Fe’l mayllari sinonimiyasi ham mahsuldor. Ravishdosh va sifatdoshlar kitobiy xarakterga va ottenkaga ega. Tantanavorlik. +++ Zamon. «Kontekstual va situativ ma’no real ma’noga (formaning odatdagi ma’nosiga) mos kelmay qolishi natijasida ma’noda ko‘chish yuz beradi, ya’ni ma’lum forma o‘zi anglatishi kerak bo‘lgan m’noni emas, balki boshqa ma’noni ifodalash uchun xizmat qiladi» 128. Fikr : Fe’l zamonlaridagi ma’no ko‘chishi va orqali ma’lum stilistik maqsadlarning yuzaga chiqishi badiiy matnlarda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Syujetli badiiy asardagi voqealar odatda o‘tgan zamonda sodir bo‘lgan, ammo uning tasviri turli zamon shakllarida ifoda etiladi. (Mana shu fikr misollar bilan tasdiqlanadi). Ilmiy va rasmiy matnlardagi zamon shakllarida birmuncha turg‘unlik hukmron bo‘ladi. Ular asosan ___ zamon shaklida ifoda etiladi. Lekin so‘zlashuv nutqining zamon shakllari haqida gapirish qiyin, chunki og‘zaki nutqda har uch zamon shaklining baravar ishlatilaverishi ushbu uslubning o‘ziga xos xususiyati sanaladi. +++ O‘tgan zamon ko‘rsatkichlari: -di, -gan edi, -(i)bilan edi, -(a)r edi. Kitobda aytilishicha, ulardaharakat bajarilishining aniq va aniq emaslik ottenkalari mavjud. Ana shu ottenkalar farqlanmaganda ularning biri o‘rnida ikkinchisini ishlatish mumkin. Mas.: -di – harakatning bajarilish jarayonini, -gan bajarilish natijasini ko‘rsatadi. Buning ustga –gan ish-harakatning –di ga qaraganda yana ham ilgari bo‘lib o‘tganiga ishora qiladi. 129.

Sinonimiya: - di=-gan, -di =-(i)b, -di=-gan edi, -gan edi=-(i)bilan edi, - yotgan edi=-yotib edi=-moqda edi=-(a)r edi=-guvchi edi Xoslanish: -moqda edi – kitobiy, rasmiy; -guvchi edi – so‘zlashuv. +++ Hozirgi zamon ko‘rsatkichlari: -yotir, -yap, -moqda. Kitobda aytilishicha, ular o‘zaro sinonimik munosabatda bo‘ladi. Ottenkalari bilan farqlanadi. -yotir, - moqda kitobiy, -yap og‘zaki uslubda. –moqda harakatning uzoqroq davom etishini ko‘rsatadi. Hamma vaqt ham sinonim bo‘lavermaydi. –moq dagi rasmiylik bunga yo‘l qo‘ymasa kerak. Sintetik shakl: ishlamoqda; analitik shakl ishlab yuribdi. YOt, tur, yur, o‘tir fe’llari. Sinonimiya. Borayapman, boraman, borajakman, boradiganman. +++ Kelasi zamon ko‘rsatkichlari: -r, -ar; -a, -y. kelasan, kelmoqchisan, kelajaksan, keladigansan. +++ Maqollarning mazmunan har uch zamonga tegishliligi. Mayl. «Fe’lning mayl formalari harakat bilan sub’ekt aloqasining ob’ektga munosabatini bildiradi». 132. Fe’l mayllarining har biri o‘z grammatik ko‘rsatkichiga ega va ular modal ma’nolarni ifodalashi bilan o‘zaro farqlanadi. Biri o‘rnida ikkinchini qo‘llash o‘zbek tili uchun xos xususiyat. (Ijro mayli grammatik ko‘rsatkichga ega emas). Ijro mayli. Kechirasiz – iltimos ottenkasi. Borasan, kelasan – buyruq shakli ijro ma’nosida (o‘ziga nisbatan). Oldik – ijro shakli buyruq ma’nosida. «Va’da berdingmi – bajar= va’da bersang - bajar» . Buyruq mayli. Buyruq shakli ijro ma’nosida: -diring=-diribsiz; -sin=-adi; Fikr : bu kabi mayl almashishlari badiiy matnda katta emotsional-estetik effekt beradi. Gumon: - masin (olgan bo‘lmasin kabi ). Sinonimiya: -sin=-sa, ishoning=ishonsangiz ham. SHart mayli: -sa bo‘ladimi (ijro ma’nosida) , -sang (iz) – buyruq ma’nosida.

SHaxs-son. Agens- so‘zlovchi, adresat – tinglovchi, nutq jarayonida ishtirok etmagan shaxs. I shaxs ko‘pligi – birlik o‘rnida= kamtarinlik, manmanlik, mag‘rurlanish, o‘zini katta olish ottenkalari. Kamtarinlik – ilmiy uslubda. O‘ziga o‘zi murojjat qilish (Ulug‘bek). III shaxs shakli I shaxs ma’nosida: muallif o‘z minnatdorchiligini bildiradi. «Ba’zan so‘zlovchi tinglovchiga II shaxsga murojaatda I shaxsning ko‘pligidan foydalanadi, ya’ni ishingiz qanday, sog‘ligingiz yaxshimi, yaxshi uxladingizmi deyish o‘rniga ishimiz yaxshimi, sog‘ligimiz yaxshimi, yaxshi uxladikmi tarzida murojaat qiladi. Tinglovchini o‘ziga qo‘shib oldai va uning ko‘nglini ko‘taradi. Bu xususiyat og‘zaki nutq, badiiy asar tili uchun xarakterlidir». 136. II shaxs ko‘pligi – ham ko‘plik, ham hurmat. II shaxs birlik ko‘plik o‘rnida – hech qaysing ketmaysan, ketsang, ko‘radiganingni ko‘rasan. II shaxs birligi I shaxs birligi o‘rnida. Odam, kishi so‘zlarining ishtiroki. III shaxs o‘rnida II shaxs (u ishtirok etmayotgan bo‘ladi) – Sen o‘zing kimsanki, bunchalik gerdayasan. III shaxs ko‘pligi III shaxs birligi o‘rnida: kesatish – o‘zlari ham qo‘yil qildilar (mana shu gap II shaxs qaratilgan bo‘lishi ham mumkin) , hurmat – ustoz keldilar. III shaxs ko‘rsatkichi I shaxs birligi ma’nosida: men sabrsizlik bilan kutar, u esa kelishni sira o‘ylamas edi. Kitobda quyidagi misol keltirilgan: Ustod! Onhazratim sizni g‘animlar ko‘zidan yiroq bo‘lsin dedilar, kamina o‘zim borib kelur… (OYO).137. Bu gapga tanqidiy munosabat bildirish lozim. CHunki gapda kelur aslida I shaxs birlikda, u faqat grammatik jihatdan shakllanmagan xolos. Poeziyada: III shaxs ko‘pligi II shaxs birligi o‘rnida: Rohat ko‘rib o‘sdi qaysi biringiz? (H.Olimjon).137. III shaxs ko‘pligi II shaxs birligi o‘rnida yoki ko‘pligi o‘nida (hurmat). Masalan: Nozik ko‘ngillari nimani xohlaydilar, a?

Похожие

Yordamchi so‘zlar uslubiyati. Ko‘makchi uslubiyati.
Sifat uslubiyati.
Son uslubiyati.
Ravish uslubiyati.
Olmosh uslubiyati.