GEOGRAFIYa DARSLARIDA VA TA’LIMIDA TADQIQOT USULLARI

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

32.8701171875 KB

Скачать

MAVZU: GEOGRAFIYa DARSLARIDA VA TA’LIMIDA TADQIQOT
USULLARI
Reja:
1. Ilmiy tadqiqot uyushtirishni ahamiyati
2. Geografiya o‘qituvchisi ilmiy tadqiqotlar olb borishda yetakchi
3. Tadqiqotda nazari va eksperimental-empik metodlar.
4. So‘rovnoma va kuzatish uyushtirish

Geografiya o` q itish metodikasi bilan geografiya fani uzviy
bog`li q dir. Geografiya o` q itishning mazmuni, o` q uvchilarga geografik
ob`ektlar h odisalar, vo q ealar va ularning sabablarini tushuntirishdan
iborat. SHu ji h atidan olganda o` q uvchilarning yu q oridagilarni o`rganish,
ularni bilish yo`llari q anday tad q i q otga o`xshab ketadi. O` q uvchilar
geografiyani o`rganishda olimlar tomonidan ilmiy ji h atidan tekshirilgan
va ta h lil q ilingan faktlar h am ilmiy xulosalarga asoslanish bilan birga,
ba`zan geografiya manbalarini o`rganish asosida geografik vo q ea va
h odisalardan umumiy h odisalar chi q arishda foydalanish mumkin. Biro q
o` q uvchilarning geografiyani o`rganishi ilmiy tekshirishdan bir muncha
far qq iladi. O` q itish jarayonida o` q uvchilar geografiya fanining ba`zi
tad q i q ot metodlari bilan tanishadilar.
Geografiya o` q ituvchisi, o` q itish metodikasiga oid bo`lgan ilmiy
tad q i q ot ishlarini olib borish uchun zarur ko`nikmalarga ega bo`lishi
kerak. Afsuski barcha geografiya o` q ituvchilari h am bu borada etarli
tasavvurga ega emaslar. Geografiya ta`limi metodikasi bo`yicha ilmiy
tad q i q ot ishlari olib borish uchun q uyidagilarga e`tibor berish kerak:
1. Geografiya o` q ituvchisida o`z ish tajribasiga tan q idiy nu q tai
nazaridan yondoshish xislati mavjud bo`lishi.
2. Bosh q a o` q ituvchilarning, ayni q sa, ilg`or geografiya
o` q ituvchilarining ish tajribasini musta q il o`rganishi.
3. O`z bilimini tinmay oshirib, geografiya ta`limi bo`yicha ilmiy
metodik va tad q i q ot ishlariga oid adabiyotlar bilan tanishib borish.
4. Pedagogik, psixologiya, didaktika fanlaridan eng mu h im ilmiy
tad q i q ot ishlari bilan tanishish.

Geografiya ta`limi metodikasi bo`yicha ilmiy tad q i q otlar
uyushtirishda bosh q a fanlar q atori materialistik dialektika
metodologiyasiga amal q ilinadi. CHunki tad q i q ot metodlari xilma-xil
bo`lishi bilan birga ilmiy bilish metodologiyasi esa fa q at bittaginadir.
Geografiya ta`limi metodikasi bo`yicha diolektik materializm (bilishning
umumiy metodi) asosida ilmiy tad q i q ot ishlarini olib borishda
eksperimental-emperik metod, tad q i q otning ilk bos q ichlarida, ya`ni
tad q i q ot muammolari bo`yicha faktlar yig`ish jarayonida keng
q o`llaniladi. Bu metod ayni q sa xulosalarini q ayta tekshirish va
ani q lashda q o`l keladi. Empirik metod o`z navbatida maktablar
tajribasini o`rganish va eksperiment metodlariga tayangan h olda
amalga oshiriladi. Geografiya ta`limi metodikasi fani dastlabki
rivojlanishi davrida eksperimental-emperik metodini ko`pro qq o`lladi.
Keyingi yillarda nazariy metodlar asosidagi ilmiy tad q i q otlar ancha
rivojlanadi.
Xususan: bilimlarini didaktik ji h atidan taxlil q ilish or q ali o` q uv
predmetini yaratish, o` q uv materialini manti q an ta h lil q ilish, o` q uv
materialidagi geografik, i q tisodiy, ekologik tushunchalarning ta h lili
shular jumlasiga kiradi. Ayni q sa, o` q ituvchi faoliyati bilan o` q uvchi
faoliyati o`rtasidagi bog`li q lik masalalari, dars ma q sadi bilan mazmuni,
ta`lim metodlari bilan ta`lim vositalari, bilimlarni egallash jarayoni bilan
tarbiya orasidagi alo q alarni tad q i qq ilish nazariy metodlari negizini
tashkil q iladi. Hozirgi kunda geografiya o` q ituvchilari o`z ishlariga
tan q idiy yondashishi or q ali h am ilmiy ishlarni boshlashi mumkin.
Bunday ishlar darslarni rejalashtirish jarayonidan boshlanishi kerak.

O` q ituvchi h ar bir darsning vazifasini, ma q sadini, mazmunini
q anday metod va vositalar q o`llanishini, o` q uvchilarning faoliyati
nimalardan tashkil topishini oldindan ani q lab olish kerak. Eng mu h im
darslar o`rtasidagi alo q adorlik va bog`li q ligining nimalarda aks etishi
darslar rejasida aks etgan bo`lishi lozim. Darslarda geografiya ta`limi
metodikasi bo`yicha ilmiy tad q i q ot masalalari A.E.Bibik,
M.L.Pancheshnikova, I.V.Dushina, P.Musaev ishlarida atroflicha
umumlashtirilgan. Tad q i q ot metodlarini tanlash q o`yilgan ma q sad va
vazifalarga bog`li q . Eng avvalo, q o`yilgan uslubiy muammo
dolzarbligining ma q sad va vazifalarini belgilash uchun maxsus
adabiyotlarni nazariy ji h atdan ta h lil q ilish zarur. Agar bilim, ko`nikma,
malakalarni shakllantirishning samarali metod va vositalarini
izlamo q chi bo`lsak, avvalo o` q uv jarayonini tuzilishidan boshlamo q
kerak. Buni eksperiment asosida o` q itish, so`rovnoma yordamida
o` q uvchi va o` q ituvchilar bilan su h batlar tarzida uyushtirish mumkin.
Tad q i q ot metodi ichida nazariya metodi etakchi o`rnini egallaydi. U o`z
navbatida bir q ancha metodlarni: xususan adabiyotlarni ta h lili, statistik-
matimatik, tarixiy, ta qq oslash va bosh q alarni o`z ichiga oladi.
Geografiya ta`lim metodikasi bo`yicha tad q i q ot olib boruvchilar,
eng avvalo geografiya, falsafa, didaktika, pedagogika, psixologiya,
manti q , bilish nazaryasi fanlarini chu q ur o`rganib chi q ishi kerak. Ular
tad q i q ot uchun, ta qq oslash, q iyoslashga oid bo`lgan ma`lumotlar
to`planadi. Uslubiy tad q i q otlarda statistik-matematik metodlarning roli
katta. Bunda tajriba o`tkazilayotgan sinflar va maktablardagi ish
natijalarini e`tiborga olish keng q o`llaniladi. Olingan mi q doriy

ko`rsatkichlarga tayanib u yoki bu metodning, vositalarning q anchalik
samara berishligini ani q lash imkoniyati tug`iladi. Statistik, matematik
metodning eng mu h im xususiyatlaridan biri shuki, uning yordamida
pedagogika, uslubiy h odisalar o`rtasidagi q onuniyatlarni ochish
imkoniyatlari yaratiladi. Masalan, tajriba sifatida q o`llanilayotgan ta`lim
metodi o` q uvchilarning bilim va ko`nikmalariga, bilish faoliyatiga faoligi
q ay darajada ta`sir q ilishini o`rganishga yordam beradi.
Geografiya o` q itishda tarixiylik metodining h am o`rni bor. Uning
mazmuni shundaki, va q t o`tish bilan u yoki bu metod h amda vositaning
o`zgarishi va rivojlanishiga tarixiy nu q tai nazaridan yondashib xulosalar
chi q ariladi. Masalan: tad q i q etilayotgan muammoning bundan 30 yil
oldingi h olatini h ozirgi kundagi metod bilan q iyoslab tan q idiy nu q tai
nazardan yondoshish tarixiylik metodining negizni tashkil q iladi.
Ta qq oslash metodi h am tad q i q ot ishlarida keng q o`llaniladi. Ayni q sa,
ilg`or tajribalarni q iyoslash, chet ellarda geografiya o` q itishda
q o`lllanilayotgan metodlarni bizning vatanimizda q o`llanilayotgan
metodlar bilan ta qq oslash samarali natijalar beradi. Eksperimental-
empirik tad q i q ot metodlariga ta`lim jarayonini kuzatish, pedogogik
faoliyatini o`rganish va umumlashtirish, so`rovnoma o`tgazish,
o` q uvchilar bilan su h bat, maktab xujjatlarini o`rganish kabi bosh q a bir
necha metodlardan unumli foydalanish zarur bo`ladi. Kuzatish ilmiy
tad q i q ot metodlari ichida eng keng tar q algan metodlardan biridir.
Kuzatish h ar bir tad q i q otchi uchun ni h oyatda zarur. O` q ituvchining
ma h orati, muvaffa q iyati ko`p ji h atdan kuzatuvchanlikka bog`li q .
Kuzatuvga kirishishdan oldin uning dasturini tuzib chi q ish kerak.

Kuzatish ma q sadi puxta va ani q bo`lishi talab etiladi. Geografiya
ta`limida kuzatish ob`ektlari sifatida o` q uv ish metodlari,
o` q uvchilarning amaliy va musta q il ishlari, h amda ta`lim vositalarini
q o`llash va h okozolar bo`lishi mumkin.
Geografiya tasavvur va tushunchalarning shakllanish jarayoni h am
kuzatish zarur. Kuzat ish dast urlaridan namuna k elt iramiz.
1. a) o` q uv jarayonida mavzular mazmuniga o`zgarishlar
kiritilganmi yangi materiallar, tushunchalarni bosh q acha tarzda
o`rganish, ikkinchi darajali materiallarni chi q arib tashlash;
b) yangi materialni o`rganishda xatoliklar, noani q liklar mavjudmi,
metodlar to`g`ri q o`llanildimi, ular nimalarda o`z aksini topgan;
v) o` q ituvchi o`z rejalashtirishda, h amda dars jarayonida etakchi
tushunchalarni bo`rttirib ko`rsata oladimi;
g) o` q uv materiallar q anday metodlar yordamida ko`rib chi q ildi
ularning h ar biriga taxminan necha foiz va q t sarflandi;
2. a) YAkunlovchi amaliy ishlarning barchasi o`tkaziladimi;
b) q aysi amaliy ishlar o`t q azilmadi, nima uchun;
v) h ar bir yakunlovchi amaliy ish uchun q ancha va q t sarflandi;
g) yakunlovchi amaliy ishlarni bajarishda o` q ituvchi va o` q uvchilar
q anday q iyinchiliklarga uchradilar, bu q iyinchiliklar nimalardan iborat?
d) o` q ituvchi dasturdagi amaliy ishlar mazmuniga va uyushtirish
shakliga o`zgartirish kiritadimi, ularni nima bilan isbotlaydi;
e) dasturdagi bosh q a amaliy ishlarga o` q ituvchilarning munosabati
(ularni q anday shaklda o`tkazadi, yakka tartibda, yoppasiga, sinfda,

uyda, ba h olaydimi q aysilarini o`tkazmaydi, sababi) darsning q ancha
q ismi (foizi) uni bajarishga ketadi.
3. a) dasturda ko`rsatilgan fanlararo bog`li q lik uyushtiriladimi:
b) fanlararo bog`li q lik q anday uyushtiriladi;
v) o` q ituvchining bosh q a fanlarga munosabati og`zakimi, sinfda
yoki uyda topshiri q lar bajarish tarzidami, biologiya, fizika, kimyo
darslaridan foydalanish va h .k.lar.
g) q aysi mavzuda q anday fanlar bilan bog`li q lik yoritilmadi;
darsning q ancha q ismi (foizi) fanlar bog`li q lariga sarflanadi.
d) o` q ituvchi fanlararo bog`li q lik mazmuniga q anday to`ldirish va
o`zgartirishlar kiritdi; ular nimalarda aks etadi.
Geografiya ta`limi bo`yicha ilmiy tad q i q ot ishlarida so`rovnoma
metodi h am keng q o`llaniladi. So`rovnomalar ilmiy tad q i q otlar
mazmuniga muvofi q o` q ituvchi, metodislar, o` q ituvchilar uchun alo h ida
tuziladi. Bundan ma q sad biror uslubiy muammo bo`yicha ma`lumot
to`plashdir. Masalan: Tabiiy geografiya bo`yicha ta`lim metodlarini
yanada takomillashtirish ma q sadidagi so`rovnomalarda geografiya
o` q ituvchilarga q uyidagi Blits so`rov beriladi.
1. O` q uv chilarning o` q uv faoliy at ini t ashk il q ilishda q anday
met odlardan foy dalanasiz?
a) YAngi materialni o`tishda;
b) bilimlarni tekshirishda.
2. Darsingizda q anday met odlar et ak chi?
3. Darsingizda 6-7-8 sinf o` q uv chilarining ishlaridagi far q
nimalarda ak s et di?

a) karta bo`yicha.
b) darslik bo`yicha.
v) o` q uv kartinalari, jadvallari bo`yicha.
g) ekran q o`llanmalaridan foydalanish bo`yicha ( h ar bir sinf uchun
alo h ida).
4. O` q uv chilar q obily at ini q anday met od v a v osit alar
y ordamida oshiriladi.
5. O` q uvchilarning bilish faoliyati q anday ta h lil etiladi.
a) bilimlarni tayyor h olda berasizmi?
b) materiallarning fa q at bir q ismini tushuntirasizmi?
v) barcha materialni o` q uvchilar musta q il o`rganadilarmi (misollar
bilan h .k.)
O` q uvchilar orasida h am surovnomalar o`tkaziladi, q uyida
o` q uvchilarning sinfda bajarishlari uchun mo`ljallab tuzilgan
so`rovnomadan keltiramiz. So`rovnomalardan olingan natijalar
respublika yoki viloyat maktablarida h ar xil natija beradi.
O`rganilayotgan pedagogik h odisa yoki vo q ealik to`g`ri q o`yilganligini
ko`rsatadi. CHunki h ar bir maktab turlicha sharoitlarda joylashgan.
O` q uv chilar uchun so` rov noma
Darsda yangi material q ay metodda o`rganilganda yaxshi
tushunasiz va eslab q olasiz.
(+ ishorasini materialni yaxshi tushuna olganingizda, - ishorasini
esa o` q uv materialini yaxshi tushuna olmaganingizda q uying).
1. Materialni fa q at og`zaki bayon q ilganda.
2. O` q ituvchi topshirig`iga ko`ra musta q il ish bajarganda.

3. O` q ituvchi su h bat yordamida (o` q ituvchi savoli h amda
o` q uvchidar javobini umumlashtirish tufayli xulosalar chi q arilsin).
4. O` q ituvchi materialini fa q at tayyor h olda berganida (ya`ni h amma
narsani o`zi tushuntiradi).
5. Ayrim topshiri q larni o` q ituvchi topshirig`i asosida karta, darslik,
diafil`mdan musta q il olganda.
6. Sinfdoshlarning ma`ruza va axborotlarini tinglaganda o` q ituvchi
doskaga rasmlar chizib bayon q ilganda, h amda kartinalarni ta h lil
q ilganda.
7. Atlas va darsliklardagi kartalar bilan musta q il ishlaganda.
8. Kinofil`m, diafil`m, diapozitivlar bilan ishlaganda.
9. Sinfda darslik bilan shug`allanganda.
10. O` q ituvchi ra h barligida amaliy ishlar bajarilganda.
11. O`z bilimlariga tayangan h olda yangi materialni musta q il
o`rganganda.
12. Turli metodlarni birgalikda q o`llash natijasida va h .k.
Eslatma: YU q orida ko`rsatilgan metodlardan tash q ari yana q aysi
metodlar q o`llanilganda yangi materialni puxta tushunasiz.
Geografiya ta`limi metodikasi bo`yicha olib boriladigan
tod q i q otlarda pedagogik eksperiment keng q o`llaniladi. Bu metod
kuzatish metodining manti q iy davomidir. Eksperiment yangi
pedogogik tajribani yaratishga yo`naltirilgan bo`lib, u q uyidagi
h olatlarda q o`llaniladi.
1. Tad q i q otchi sinab ko`rmo q chi bo`lgan material o` q uvchilar
yoshiga va bilim savyasiga mos kelishi yoki kelmasligi ani q lanadi.

2. Maktab geografiya kurslaridagi biror mavzuni o`rganishda
tavsiya etilgan yangi metodlar va ko`rgazmali q o`llanmalarni birgalikda
q o`llashning samarasini ani q lash zarurati tug`ilganda va h .k. Bosh q acha
q ilib aytganda, bu metod ta`lim va tarbiya jarayonini ilmiy nu q tai
nazardan, tajribalar yordamida sinab ko`rish zaruriyati tug`ilganda
q o`llaniladigan metoddir.
Eksperimentning muvoffa q iyatli o`tishi, uning ma q sadi, q anchalik
puxta rejalashtirilganligiga, tad q i q ot faraziga, yangilikni o`zida
q anchalik mujassamlashtirganiga bog`li q . Tad q i q otlarda o`rtaga
tashlangan faraz o`z ichiga o` q uvchilar tomonidan egallanishi lozim
bo`lgan bilim va ko`nikmalarni, h amda o`sha bilim va ko`nikmalarni
puxta o`zlashtirishga yordam beruvchi metod vositalarini h am o`z
ichiga olishi kerak. Pelogogik eksperiment xilma-xil tarzda q o`yilishi
mumkin. Uni belgilariga ko`ra q uyidagi guru h larga ajratish mumkin.
1. Va q tga nisbatan: uzo q va q is q a muddatli.
2. O`rganilayotgan h odisalar tarkibiga ko`ra: oddiy va murakkab.
3. Tashkil etish jarayoniga ko`ra:
a) laboratoriyada alo h ida o` q uvchilar guru h i bilan o`tkazish;
b) tabiiy (butun sinf bo`yicha yoki bir necha maktabning turli
sinflari bilan).
v) kompleks tarzda (laboratoriya sharoiti va eksperimentlar o`z
ichiga olgan h olda).
Eksperiment uyushtirishning mu h im sharoitlarida yana biri,
farazga (gipoteza) muvofi q o` q uv uslubiy (o` q uv matinlari, topshiri q lar,
tar q atma, didaktik) materiallar yaratishdan iborat. Eksperiment

uyushtirishning eng keng tar q algan metodlaridan biri ek speriment va
nazorat sinflar tashkil q ilish h isoblanadi. Eksperimental sinflarda o` q uv
materiali tad q i q otchi tavsiya etgan yangi metodlar yordamida
uyushtiriladi. Nazorat sinflarida dars an`anaviy usulda olib boriladi.
Eksperiment va nazorat sinflarida o` q uvchilar soni, ularning bilim
savyasi o` q uvchilarning metodik ma h orati deyarli bir xil bo`lishi kerak.
Aks h olda eksperimentlar ko`zlangan natijaga erishishi q iyin.
Eksperiment nazariy g`oyalarining q anchalik to`g`ri yoki noto`g`ri
ekanligini isbotlashdan iboratdir. Demak, eksreriment, shunday
tad q i q ot metodiki, unda pedagogik jarayonlarning ob`ektiv q onuniy
alo q alari tad q i qq ilinadi.
Barcha metodikaga oid fanlar q atori geografiya ta`lim metodikasi
tara qq iyotini h am eksperimentlarsiz tasavvur q ilib bo`lmaydi. Odatda
nazariya va emperik tad q i q ot birgalikda q o`llaniladi. CHunki tad q i q ot
jarayonida q o`llaniladigan barcha metodlar ta h lil, sintez, induktsiya,
deduktsiya, umumlashtirish, abstraktsiya kabi manti q iy vositalar
yordamida amalga oshiriladi.
Uslubiy tad q i q jarayoni bir necha bos q ichlardan iborat bo`ladi. Ular
prof. L.M.Pancheshnikova tad q i q otlarida yoritilgan bo`lib,
q uyidagilardan iborat. Bular muammoning q uyilishi, tad q i q ot asosi
ob`ektini tanlash tad q i q otning ma q sad vazifalarini belgilash, ish farazini
ilgari surish, kuzatish va eksperimental ishlar tad q i q ot bos q ichlarining
asosini tashkil q iladi. Tad q i q ot yakunida olingan ma`lumotlar va bilimlar
umumlashtiriladi va tad q i q ot natijalari tajriba, tekshiruvlardan

o`tkaziladi. L.M.Pancheshnikova uslubiy tad q i q otni q uyidagi
bos q ichlarda tashkil q ilishni tavsiya etadi.
№ BOS Q ICHLA R MISOLLA R
1
. Tad q i q ot ning bosh
muammosi O`zbekiston i q tisodiy va ijtimoiy
geografiyasi (adabiyotlarni va
maktab geografiyasi darslarida
darslik bilan ish tajribalarini
o`rganish) ni belgilash metodlari. (9
sinf).
2
. Farazni ilgari surish O` q uvchilar bilim va
ko`nikmalarining sifati yu q ori
bo`ladi. Agar: a) ular darslik tuzilishi
va uslubiy yo`nalishi bilan tanish
bo`lsa; b) turli metodlarni q o`llash
yo`l-yurug`ini o`zlashtirgan bulsa; v)
darslik, yangi materialni o`rganish
jarayonida, bilimlarni tekshirish va
umumlashtirishda keng q o`llanilsa;
g) darsda darslikdagi matn, ra q amli
materiallar kartalar, rasmlar, Blits
so`rov va topshiri q lar bilan
muntazam ishlasa.
3 Asosiy muammov afara Ishningsamaralimetodlariniani q

. znit ek shirishuchunt ad q i q o
t v azifalariniani q lash. lash, matnbilanishlash,
kartavarasmlarbilanbilanishlash,
darslikdagisavolvatopshiri q larbilanis
hlash.
4
. Tad q i q ot met odlarini
t anlash Darsdakuzatisheksperimentor q
alidarslikniuslubiyji h atdan q andaytuz
ilganekanliginita h lil q ilish.
5
. Ek speriment ni
uy usht irish Eksperimentalsinflardadarslikbi
lanmuntazamravishdaishlash,
nazoratsnflaridaesadarslikdanan`an
aviymetoddafoydalaniladi.
6
. Tad q i q ot
xulosalarining nat ijalarini
k o` rish O` q uvchilarning bilim va
ko`nikmalarga q anday ta`sir q ilishi,
darslik bilan ishlashda q anday
metodlar eng samarali ekanligi
h a q ida fikr yuritiladi.
7
. Olingan nat ijalarning
amaliy a h amiy at ini
belgilash. Tad q i q ot natijalari geografiya
o` q ituvchilari uchun darslik bilan
ishlashda uslubiy ko`rsatma va
tavsiyalar belgilash bilan
yakunlanadi.
Demak, geografiya ta`limi bo`yicha olib boriladigan ilmiy
tad q i q otlar bir necha bos q ichdan: muammoning q o`yilishi, tad q i q ot
ob`ekti va so h ani tanlash, tad q i q otning ma q sad va vazifalarini belgilash,
ish farazini olg`a surish va uni o`z shaxsiy tajribasi h am ilg`g`or

pedogogik tajribalar yordamida o`rganish, kuzatish va eksperiment
tashkil etish kabilardan iborat bo`ladi. Ilmiy tad q i q ot olingan natijalarga
asoslangan h olda, nazariy g`oyalarni ilgari surish va ularni amalda
sinash bilan yakunlanadi. Geografiya ta`limi metodikasi bo`yicha ilmiy
tad q i q ot ishlarini rivojlantirishga mash h ur geograf va metodis
N.N.Baranskiy katta h issa q o`shdi. U geografiya o` q itish borasida fa q at
eksperimentlar uyushtirish or q ali ilmiy asoslangan natijalarga erishish
mumkinligini isbotladi, h ozirgi kunda bunday metodlardan keng
foydalanilmo q da. Uslubiy tad q i q otlar maktablar tajribasini o`rganishga
alo h ida e`tibor berilayapti, olingan natijalar ta`lim jarayonida
mukammal sinovlardan o`tmo q da. Tad q i q otlardan olingan yakunlar
o` q uvchilar bilimi, ko`nikmasi, malakalarini q anchalik sifatli bo`lishi
bilan ba h olanadi.

ADABIYOTLAR
1. O‘zbekiston ensikilopediyasi 1996.
2. Pedagogik ensiklopediyasi 1980.
3. O‘zbekiston pedagoklari antologiyasi 1995.
4. Qurboniyozov R. Geografiya ta’limi metodikasi. Toshkent 1993.
5. «Ma’rifat», (Sovet maktabi) jurnallari.
«Geografiya v shkole» jurnallari.

MAVZU: GEOGRAFIYa DARSLARIDA VA TA’LIMIDA TADQIQOT USULLARI Reja: 1. Ilmiy tadqiqot uyushtirishni ahamiyati 2. Geografiya o‘qituvchisi ilmiy tadqiqotlar olb borishda yetakchi 3. Tadqiqotda nazari va eksperimental-empik metodlar. 4. So‘rovnoma va kuzatish uyushtirish

Geografiya o` q itish metodikasi bilan geografiya fani uzviy bog`li q dir. Geografiya o` q itishning mazmuni, o` q uvchilarga geografik ob`ektlar h odisalar, vo q ealar va ularning sabablarini tushuntirishdan iborat. SHu ji h atidan olganda o` q uvchilarning yu q oridagilarni o`rganish, ularni bilish yo`llari q anday tad q i q otga o`xshab ketadi. O` q uvchilar geografiyani o`rganishda olimlar tomonidan ilmiy ji h atidan tekshirilgan va ta h lil q ilingan faktlar h am ilmiy xulosalarga asoslanish bilan birga, ba`zan geografiya manbalarini o`rganish asosida geografik vo q ea va h odisalardan umumiy h odisalar chi q arishda foydalanish mumkin. Biro q o` q uvchilarning geografiyani o`rganishi ilmiy tekshirishdan bir muncha far qq iladi. O` q itish jarayonida o` q uvchilar geografiya fanining ba`zi tad q i q ot metodlari bilan tanishadilar. Geografiya o` q ituvchisi, o` q itish metodikasiga oid bo`lgan ilmiy tad q i q ot ishlarini olib borish uchun zarur ko`nikmalarga ega bo`lishi kerak. Afsuski barcha geografiya o` q ituvchilari h am bu borada etarli tasavvurga ega emaslar. Geografiya ta`limi metodikasi bo`yicha ilmiy tad q i q ot ishlari olib borish uchun q uyidagilarga e`tibor berish kerak: 1. Geografiya o` q ituvchisida o`z ish tajribasiga tan q idiy nu q tai nazaridan yondoshish xislati mavjud bo`lishi. 2. Bosh q a o` q ituvchilarning, ayni q sa, ilg`or geografiya o` q ituvchilarining ish tajribasini musta q il o`rganishi. 3. O`z bilimini tinmay oshirib, geografiya ta`limi bo`yicha ilmiy metodik va tad q i q ot ishlariga oid adabiyotlar bilan tanishib borish. 4. Pedagogik, psixologiya, didaktika fanlaridan eng mu h im ilmiy tad q i q ot ishlari bilan tanishish.

Geografiya ta`limi metodikasi bo`yicha ilmiy tad q i q otlar uyushtirishda bosh q a fanlar q atori materialistik dialektika metodologiyasiga amal q ilinadi. CHunki tad q i q ot metodlari xilma-xil bo`lishi bilan birga ilmiy bilish metodologiyasi esa fa q at bittaginadir. Geografiya ta`limi metodikasi bo`yicha diolektik materializm (bilishning umumiy metodi) asosida ilmiy tad q i q ot ishlarini olib borishda eksperimental-emperik metod, tad q i q otning ilk bos q ichlarida, ya`ni tad q i q ot muammolari bo`yicha faktlar yig`ish jarayonida keng q o`llaniladi. Bu metod ayni q sa xulosalarini q ayta tekshirish va ani q lashda q o`l keladi. Empirik metod o`z navbatida maktablar tajribasini o`rganish va eksperiment metodlariga tayangan h olda amalga oshiriladi. Geografiya ta`limi metodikasi fani dastlabki rivojlanishi davrida eksperimental-emperik metodini ko`pro qq o`lladi. Keyingi yillarda nazariy metodlar asosidagi ilmiy tad q i q otlar ancha rivojlanadi. Xususan: bilimlarini didaktik ji h atidan taxlil q ilish or q ali o` q uv predmetini yaratish, o` q uv materialini manti q an ta h lil q ilish, o` q uv materialidagi geografik, i q tisodiy, ekologik tushunchalarning ta h lili shular jumlasiga kiradi. Ayni q sa, o` q ituvchi faoliyati bilan o` q uvchi faoliyati o`rtasidagi bog`li q lik masalalari, dars ma q sadi bilan mazmuni, ta`lim metodlari bilan ta`lim vositalari, bilimlarni egallash jarayoni bilan tarbiya orasidagi alo q alarni tad q i qq ilish nazariy metodlari negizini tashkil q iladi. Hozirgi kunda geografiya o` q ituvchilari o`z ishlariga tan q idiy yondashishi or q ali h am ilmiy ishlarni boshlashi mumkin. Bunday ishlar darslarni rejalashtirish jarayonidan boshlanishi kerak.

O` q ituvchi h ar bir darsning vazifasini, ma q sadini, mazmunini q anday metod va vositalar q o`llanishini, o` q uvchilarning faoliyati nimalardan tashkil topishini oldindan ani q lab olish kerak. Eng mu h im darslar o`rtasidagi alo q adorlik va bog`li q ligining nimalarda aks etishi darslar rejasida aks etgan bo`lishi lozim. Darslarda geografiya ta`limi metodikasi bo`yicha ilmiy tad q i q ot masalalari A.E.Bibik, M.L.Pancheshnikova, I.V.Dushina, P.Musaev ishlarida atroflicha umumlashtirilgan. Tad q i q ot metodlarini tanlash q o`yilgan ma q sad va vazifalarga bog`li q . Eng avvalo, q o`yilgan uslubiy muammo dolzarbligining ma q sad va vazifalarini belgilash uchun maxsus adabiyotlarni nazariy ji h atdan ta h lil q ilish zarur. Agar bilim, ko`nikma, malakalarni shakllantirishning samarali metod va vositalarini izlamo q chi bo`lsak, avvalo o` q uv jarayonini tuzilishidan boshlamo q kerak. Buni eksperiment asosida o` q itish, so`rovnoma yordamida o` q uvchi va o` q ituvchilar bilan su h batlar tarzida uyushtirish mumkin. Tad q i q ot metodi ichida nazariya metodi etakchi o`rnini egallaydi. U o`z navbatida bir q ancha metodlarni: xususan adabiyotlarni ta h lili, statistik- matimatik, tarixiy, ta qq oslash va bosh q alarni o`z ichiga oladi. Geografiya ta`lim metodikasi bo`yicha tad q i q ot olib boruvchilar, eng avvalo geografiya, falsafa, didaktika, pedagogika, psixologiya, manti q , bilish nazaryasi fanlarini chu q ur o`rganib chi q ishi kerak. Ular tad q i q ot uchun, ta qq oslash, q iyoslashga oid bo`lgan ma`lumotlar to`planadi. Uslubiy tad q i q otlarda statistik-matematik metodlarning roli katta. Bunda tajriba o`tkazilayotgan sinflar va maktablardagi ish natijalarini e`tiborga olish keng q o`llaniladi. Olingan mi q doriy

ko`rsatkichlarga tayanib u yoki bu metodning, vositalarning q anchalik samara berishligini ani q lash imkoniyati tug`iladi. Statistik, matematik metodning eng mu h im xususiyatlaridan biri shuki, uning yordamida pedagogika, uslubiy h odisalar o`rtasidagi q onuniyatlarni ochish imkoniyatlari yaratiladi. Masalan, tajriba sifatida q o`llanilayotgan ta`lim metodi o` q uvchilarning bilim va ko`nikmalariga, bilish faoliyatiga faoligi q ay darajada ta`sir q ilishini o`rganishga yordam beradi. Geografiya o` q itishda tarixiylik metodining h am o`rni bor. Uning mazmuni shundaki, va q t o`tish bilan u yoki bu metod h amda vositaning o`zgarishi va rivojlanishiga tarixiy nu q tai nazaridan yondashib xulosalar chi q ariladi. Masalan: tad q i q etilayotgan muammoning bundan 30 yil oldingi h olatini h ozirgi kundagi metod bilan q iyoslab tan q idiy nu q tai nazardan yondoshish tarixiylik metodining negizni tashkil q iladi. Ta qq oslash metodi h am tad q i q ot ishlarida keng q o`llaniladi. Ayni q sa, ilg`or tajribalarni q iyoslash, chet ellarda geografiya o` q itishda q o`lllanilayotgan metodlarni bizning vatanimizda q o`llanilayotgan metodlar bilan ta qq oslash samarali natijalar beradi. Eksperimental- empirik tad q i q ot metodlariga ta`lim jarayonini kuzatish, pedogogik faoliyatini o`rganish va umumlashtirish, so`rovnoma o`tgazish, o` q uvchilar bilan su h bat, maktab xujjatlarini o`rganish kabi bosh q a bir necha metodlardan unumli foydalanish zarur bo`ladi. Kuzatish ilmiy tad q i q ot metodlari ichida eng keng tar q algan metodlardan biridir. Kuzatish h ar bir tad q i q otchi uchun ni h oyatda zarur. O` q ituvchining ma h orati, muvaffa q iyati ko`p ji h atdan kuzatuvchanlikka bog`li q . Kuzatuvga kirishishdan oldin uning dasturini tuzib chi q ish kerak.

GEOGRAFIYa DARSLARIDA VA TA’LIMIDA TADQIQOT USULLARI

08.08.2023

0

32.8701171875 KB

Похожие