MAVZU: GEOGRAFIYa TA’LIMIDA O‘QITISh METODLARI Reja: 1. G e ografi y a t a’limida met odlarning o‘rni v a roli. 2. Ta’lim met odlari 3. Taqqoslash. Suhbat uslublari. Kart ografi k manbalar bilan ishlash

Geografi y a t a` limining met od v a usullari. Geografiya asoslarini puxta o`zlashtirish, o`quvchilarning bilim olish qobilyatlarini rivojlantirish va ularni xayotga tayyorlash ma`lum darajada ta`lim metodlariga bog`liq. Ta`lim metodlari - o`qituvchi tomonidan o`quvchilar faolyatini belgilaydigan ish usullaridir. Ta`lim metodlari o`quvchilarga bilim berish, ko`nikma va mamlakatlarni egallash bilangina cheklanib qolmaydi. Ta`lim metodlari deyilganda, o`quvchilarning ijodiy faoliyatlarini rivojlantiragan, bilimlarni mustaqil o`zlashtirishga o`rgatadigan, ularda ilmiy bilimga asoslangan to`g`ri dunyoqarashi va eotiqodini tarbiyalaydigan usullar tushuniladi. Metodlar o`qituvchining ish usullari bo`lishi bilan birga o`quvchilarning qay tariqa fikrlashlarini belgilashga imkon beradigan yo`l h amdir. Geografiya o`qitish metodlari h aqida so`z borar ekan «metod», «usul», «priyom» degan so`zlar yonma - yon uchrab turadi. Geografiya metodikasi adabiyotlarida «metod» va «usul» so`zlari bir-biridan farq qilinmay, ba`zan bir xil ma`noda yuritib kelinadi. Masalan, kartalarni solishtirish usulini ko`pincha «taqqoslash metodi» deb yuritiladi. Kartalar solishtirish metod emas, solishtirish usulidir. Bunday noaniqliklar ta`lim metodlarini takomillashtirish borasida to`g`ri yo`l tutishni qiyinlashtiradi. O`zbek tilida mavjud metodik qurilmalardan «taqqoslash» (sravnenie) h am, «solishtirish» (sopostavlenie) h am “taqqoslash” deb ishlatiladi. Bunday chalkashlik va noaniqlikka yo`l qo`ymaslik lozim; taqqoslash - o`rganilayotgan

geografik ob`ekni ilgari o`rganilgan ob`ekt bilan taqqoslash tufayli o`ziga h os xususiyatlarini ochib berishdir. Masalan, Janubiy Amerika cho`lini Osiyo cho`li bilan, Turon past tekisligini G`arbiy Sibir past tekisligi bilan, Amudaryoni Volga bilan taqqoslab h ar qaysi ob`ektining o`ziga h os h ususiyat aniqlanadi. Taqqoslash - og`zaki bayon metodining bir usulidir. Solishtirish - kartalarni solishtirish va ta`lil qilish bilan bir geografiya ob`ektga h os bo`lgan ob`ekt va h odisalarning sabablarini aniqlashdan iborat. Masalan, turli mazmundagi kartalar ta`lil qilinib va solishtirilib SHimoliy Amerikaning sharqiy qismidagi tabiat zonalarning meridional joylanish sabablari yoki Himolayning shimoliy tomoni bilash janubiy tomoni tabiati (iqlimi, o`simlik dunyosi) o`rtasidagi keskin farqlarning sabablari aniqlanadi. Solishtirish – «Kartografik qullanmalar bilan ishlash metodi»ning bir usullaridir. Noaniqliklarga yo`l qo`ymaslik uchun ruscha «priyom» degan so`zni «usul» deb ishlatish ma`qul. Metod - usullar yig`indisindan iborat. Usul esa metodning tarkibiy qismidir. Ayrim h ollarda bir usul bir necha xil metod tarkibida ishtirok etishi h am mumkin. Masalan, taqqoslash usuli ozakiki bayon etish metodida h am, su h bat metodida h am, karta bilan ishlash metodida h am ishtirok etadi. Har bir metod ma`lum ishlash metodida h am ishtirok etadi. Har bir metod ma`lum bir masalani o`rganishda h al qiluvchi bo`lsa, boshqa bir masalani o`rganishda yordamchi sifatida keladi. Demak, metod bilan usul o`rtasida o`zaro uzviy bog`lanish bor.

Geografiya ta`limi metodlarini klassifikatsiyalashda h am ba`zi mualliflarda ayrim noaniqliklar uchrab turadi. Ba`zi mualliflar «metod» deb mantiqiy yo`lni nazarda tutadilar. Masalan, dogmat ik met od - bunda yangi ma`lumotlarni o`quvchilarga o`qituvchilar o`zi bayon etadi; illy ust rat siy a met odida - bunda rasm, ko`rsatmali qullanmalar ko`rsatiladi; evristik metod o`qituvchining yordamchi Blits so`rovi bilan o`quvchining o`zi fakt va h odisalarni aniqlaydi; tadqiqot metodi - bunda o`quvchilar bilim yoki ma`lumotlarni mustaqil o`rganadilar. Ba`zi birlar «metod»ni materiallarni qay tartibda joylashtirish, o`rganish yo`li deb biladilar. Masalan, analiz metodida geografiya avvalo olam va quyosh sistemasining tuzilishidan boshlanadi, so`ngra er sharining tuzilishi, materiklar obzori o`rganiladi, bundan so`ng ayrim mamlakatlarni o`rganish bilan tugaydi; sintez metodida geografiyani o`rganish maktab atrafidagi joylardan boshlanib, keyin o`z vatani va qo`shni mamlakatlar o`rganiladi,so`ngra butun er shari bilib olinadi, induktiv metod - bu metodda ayrim fakt va `odisalar kuzatiladi va o`rganiladi; shu asosda umumiy xulosa va qonunlar chiqariladi; deduktiv metod - bu metodda mantiqiy yo`l bilan umumiydan juziyga q arata xulosa chiqariladi. Uchinchi bir muallif esa «metod» ni materialni ishlab chiqish, o`rganish deb nazarda tutadilar. Masalan, laboratoriya metodi, ekskursiya metodi, amaliy metodi va h .k.

Turtinchi bir muallif ta`lim metodlarini didaktiv nuqtai nazarda klassifikatsiya qiladilar. Masalan, yangi ma`lumotlarni o`rganish metodi, bilim va ko`nikmalarni tekshirish metodi. Fikrimizcha, bilim olish manbalari asos qilib olingan metodlar klassifikatsiyasi ko`pincha adabiyotlarda o`z ifodasini topgan. SHunga qaramay, bu klassifikatsiya bundan buyon h am eng maqbul va birdan - bir klassifikatsiya bo`lib qolaveradi, deb bo`lmaydi. O`quv protsessining takomillashtirilishi, geografiya darslarida yangi texnika vositalarini joriy etilishi, darsda o`quvchilarning mustaqilligini oshirilishi metodlarning mavjud klassifikatsiyasini o`zgartirish h am mumkin. Hozir geografiyani o`qitish metodlarini o`qituvchi va o`quvchilar faoliyatining nisbati bo`yicha klassifikatsiya qilishga urinib ko`rilmoqda. Mazkur qullanmada dars metodlarining bilim olish manbalari asos qilib olingan klassifikatsiyasi berilayotgan bo`lsa-da, undan o`quvchilarning faoliyati h am e`tiborga olingan. Klassifikatsiyada so`nggi vaqtgacha «ozaki bayon metodi»ning bir usuli h isoblangan «su h bat»ni bir necha usuldan iborat bo`lgan «su h bat metodi» deb olindi. Geografi y a t a` limining met odi v a usullari. Ozak i bay on me t odi . 1) Tushintirish; 2) Hikoya; 3) O`qituvchining ovaz chiqarib o`qishi; 4) Taqqoslash. Su h bat me t odi.