GEOGRAFIYA TA’LIMI METODIKASINING ShAKILLANIShI VA RIVOJLANIShI TA’RIXI 1. O‘rta Osiyoni Rossiya bosib olgunga qadar bo‘lgan o‘qitish tizimi. 2. Mustamlaka davrida geografiya o‘qitish metodikasi rivojlanish “Rus- tuzem” maktabalarining ochilishi va ularda geografiyaning o‘qitilishi. 3. Mustaqillik yillarida geografiya ta’limidagi tub o‘zgarishlar. 4. 9 yillik ta’lim, akademik litsey, kollejlarda geografiya ta’limidagi o‘zgarishlar.

O‘zbekiston maktablarida geografiya ta’limini, (darsliklar va dasturlari mazmunini, o‘qitish metodlari, o‘quv moddiy bazasi, kadrlar tayyorlash va boshqa xususiyatlarga ko‘ra) 4 ta bosqichga ajratish mumkin. 1 – bosqich 1918 – 1934 yillarni o‘z ichiga oladi. Bu davr o‘zbek – sovet maktablarida geografiya o‘qitishni yo‘lga qo‘yish bosqichi hisoblanadi. Bu bosqichda Yangi tipdagi maktablar bilan eski tipdagi sovet maktabi geografiyasiga asos solindi. Yangi dasturlar asosida (1922 – 1923 yillarda) o‘qitishning «kompleks dasturlari» ishlab chiqildi. Bu turli variantlarda bo‘lib, bir necha marta o‘zgardi va 10 yil mobaynida qo‘llanildi. Geografik materiallar kompleks mavzular orasiga singib ketdi. Geografiyani o‘rganish juda past saviyada olib borildi. Kompleks dasturlarning uzoq hukumronligi maktab geografiyasi uchun og‘ir davr bo‘ldi. 1925 – 1926 yillarda maktablarning yuqori sinfida geografiya dasturlardan umuman chiqarib tashlandi. Geografiya, tabiyot, fizika, ijtimoiy fanlar tarkibida o‘rganildi. Kartani o‘rganish nihoyatda zaif bo‘ldi. Yuqoridagi fanlar geografiyani o‘qitish vazifalarini mutloqo bajara olmadilar. Kompleks metod aslida predmetsiz o‘qitish edi. 2 – bosqich 1934 – 1955 yillarni o‘z ichiga oladi. O‘zbek maktablarida geografiya o‘qitishning muayyan bir tartibga tushish bosqichi. Bu davrda yagona dastur asosida muayyan darsliklar yaratildi. O‘quvchi va o‘qituvchilar uchun o‘quv qo‘llanmalari ko‘proq nashr etila boshlandi. O‘zbek tilida metodik qo‘llanmalar vujudga kela boshladi. Maktab geografiyasi hissa qo‘sha oladigan metodistlar, geografiya o‘qituvchilari yetishib chiqa boshladi. Ko‘plab metodik kitoblar o‘zbek tiliga o‘girildi. 3 – bosqich 1956 – 1966 yillar. Bu davrni maktab geografiyasini turmush bilan bog‘lash bosqichi desa bo‘ladi. Bu davrda maktab geografiyasi bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlar olib borildi. O‘qitishning samarali xillari tobora kengroq joriy qilina boshlandi. Mahalliy aholidan milliy kadrlar, yirik geograf va metodistlar yetishib chiqdi. O‘quvchi va o‘qituvchilar uchun ilmiy ommabop va metodik adabiyotlar tarjima qilindi. Geografik atama va nomlar ma’lum bir tuzumga tusha bordi.

4 – bosqich 1967 – 1990 yillar. Bu davrda ta’lim sohasida turli o‘zgarishlar paydo bo‘ldi. O‘quv ko‘rgazmali qo‘llanmalar Chop qilindi. Ta’limni isloh qilish borasida bir qator tadbir va o‘zgarishlar amalga oshirildi. Muayyan darsliklar tizimi va yangi o‘quv kartalari paydo bo‘ldi. O‘lkashunoslikka e’tibor bir muncha kuchaydi. Ammo O‘zbekiston geografiyasini o‘rganish bo‘yicha soatlar hajmi 20% dan oshmadi. Oktyabr to‘ntarishidan keyin sovet maktabini isloh qilishdan boshlandi. Dastlab maxsus qarorlar asosida 9 yillik yagona mehnat maktablari tashkil etildi. Bu maktab ikki bosqichdan iborat edi. Birinchi bosqich 1-5 sinflar, 2 – bosqich 6-9 sinflardan iborat. Bunday maktabda geografiya ta’limi maqsad va mazmun jihatdan o‘zgardi. 1918 – 1922 yillarda geografiyada namunaviy dasturlar paydo bo‘ldi. Bunda ayrim landshaftlarning xususiyatlarini o‘rganishga ko‘proq e’tibor berildi. O‘sha davrlar «landshaft dasturlari» bilan mashhurdir. Masalan «Ovchilar landshafti», «Ko‘chmanchilar landshfti» va h.k. Landshaft dasturlari o‘zini oqlamadi. 1921 yilda geograf D.N. Anuchin rahbarligida umumdavlat ahamiyatiga ega bo‘lgan geografiya dasturi loyihasi ishlab chiqildi. Ungacha ayrim hududlar hatto ayrim maktablar huddi landshaftlar dasturiga o‘xshash bo‘lgan dasturlarni o‘zlari tuzar edilar. Anuchin dasturi oktyabr to‘ntarishiga qadar bo‘lgan geografiya ta’limining eng yaxshi tomonlarini qisman bo‘lsa ham o‘zida aks ettirgan bo‘lib, unda geografiyani o‘qitish sinflar bo‘yicha taqsimlangan edi. Anuchin dasturiga muvofiq 3 – sinfda o‘z qishlog‘i, shahari, guberniyasi o‘rganilar edi. Bu to‘rni mamlakatshunoslik deb atadi. O‘quvchilar geografik nomlar, tushunchalar geografiyaga oid rasmlar bilan tanishtirilar edi. 4 – sinfda mamlakatlar turli mintaqalarning tabiati, insonlar hayotini aks ettiruvchi rasmlar namoyish qilinar edi. 5 – sinfda mamlakatshunoslikga oid bo‘lgan ma’lumotlar va qit’alar geografiyasi o‘rganiladi. 6 va 8 – sinflarda Rossiya geografiyasi 8 – sinfda iqtisodiy geografiya, 9 – sinfda astranomiya va astrologiya edi. Mazkur dastur o‘quvchilarning geografiyaga oid bilimlarni oshirishda katta rol o‘ynaydi. Unda

geografiyaga ajratilgan soatlar miqdori ancha ko‘p edi. 1924 yildan 1930 yillarda maktab geografiya ta’limi uchun og‘ir yillar bo‘ldi. 1924 yildan boshlab maktab geografiyasi yangi dasturlar asosida ishlashga o‘tdi, ammo bu darsliklar bo‘yicha, geografiya bo‘yicha alohida predmetlar yo‘q edi. Unda geografiyadan uzoq – yuluq bilim berilardi. 1-4 sinflarda alohida geografiya kurslari o‘rnini kompleks mavzular egalladi. Bu mavzular mazmuniga qisqacha geografik savollarda mahalliy tabiat va xo‘jalik bilimlari berilar edi. 4-sinfda Rossiya geografiyasi va boshqa, fanlar geografiyasi o‘rgatilar kiritilar edi. Masalan 11 – sinfda yil fasillari, 2 – sinfda Rossiya geografiyasi va boshqa, fanlar geografiyasi o‘rgatilar edi. Ikkinchi bosqich sinflarida geografiya, biologiya, tarix, jamiyatshunoslik fanlari tarkibiga singib ketgan edi. Tabiiy geografiya va mamlakatshunoslik haqidagi bilimlar nochor ahvolga tushib qoldi. Xullas kompleks dasturlarning qabul qilinishi geografiyani mustaqil Fan sifatida barham topishiga olib keldi. Faqat 1927 yilda avval 1 – bosqich maktablarda, keyinroq 2 – bosqich sinflarda geografiya fan sifatida qayta tiklandi. O‘zbekistonda 1920 – 1930 yillar oralig‘ida geografiya darsliklari rus tilidan o‘zbek tiliga tarjima qilindi. G.I. Ivanovning «Boshlang‘ich jug‘rofiya» darsligi geografiya darsliklarining to‘ng‘ichi edi. Bu darslik 1927 yildan N.L.Korjenevskiy yordamida P. Arxengelskiy tomonidan o‘zgartirib nashr qilindi. G.I.Ivanovlarning, Baxtiyorov va Makarov bilan hamkorlikda birmuncha o‘zgartirib nashr qilingan «Jug‘rofiya hvm ulkani o‘rganish» darsligi ham o‘zbek tilidagi dastlabki darsliklardan edi. Bu davrda Balashovning «O‘zbekiston hamda unga qo‘shni jumhuriyatlar va viloyatlar» P. Arxangelskiyning «Jug‘rofiya» (o‘lkani o‘rganish darsligi), A. Obidovning «O‘zbekiston sotsialistik sho‘rolar jumhuriyati» darsliklari geografiya ta’limida katta ahamiyatga ega bo‘ldi. A.Obidovning «O‘xbekiston jug‘rofiyasi» darsligi O‘zbekiston geografiya ta’limida o‘z respublikasini o‘rganishda birinchi haqiqiy asar o‘zbek tilida dastlabki geografiya metodikasi paydo bo‘ldi. Uning muallifi N. Leonov edi. Geografiya metodikasi suhbatlar metodida yozilgan bo‘lib. U talay kamchiliklarga ega edi. Undan kartalar bilan ishlash metodlari yoritilmagan edi.

O‘zbekiston maktablarida geografiya o‘qitish samaradorligini oshirishda 1925 yildan boshlab Chop etilayotgan «Maorif va o‘qituvchi» jurnalining roli katta bo‘ldi. Jumladan, Ushbu jurnallarning 1925 yil 5-6 sonlarida «Jug‘rofiyaning foydasi», «Lug‘at va atamalar», «Samarqand», «Maktabda o‘lkani o‘rganishning ahamiyati», «Muz davrining oxirlarida Yevropa qanday irqlar yashaydilar», «Sahroi kabir» va boshqa o‘nlab geografiyaga oid maqolalar e’lon qilinadi. Bu jurnal geografiya o‘qituvchilariga ilmiy va metodik jihatdan yaqindan yordam bergan. 1931 yil 4 – iyuldan «Madaniy inqilob» (keyinchalik «O‘qituvchilar gezetasi», hozirda «Ma’rifat») gezetasi chiqa boshladi. Unda yuzlab ilmiy, uslubiy maqolalar e’lon qilinadi. Geografiya ta’limida kadrlar yetishtirish masalasi sekin – asta yo‘lga qo‘yildi. 1927 yilda Samarqand oliy pedagogika instituti ochildi. 1930 yillar oxirlariga oliy ma’lumotli geografiya o‘qituvchilari yetishib chiqa boshladi. Bular N.Ibadov, G.Nazarov, I.Mirzaboyev, A.Ahrorov va boshqalar edi. 1930 yillarning o‘rtalarida Toshkent, Buxoro, Samarqand keyinchalik Nuks, Urganch, Qo‘qon, Andijon shaharlarida pedaglgik institutlari ochildi. Maktab geografiyasining taqdirini hal etishda maktab geografiyasi va ilmiy geografiyasining taqdiriga katta VKP (b) ning 1931 yil 5 – sentyabr va 25 – avgust qarori ta’sir etdt. Geografiyani boshqa metodlar tarkibida o‘rganishga qatiy xotima berdi. Geografiyani boshqa predmetlar orasida teng huquqli bo‘lishiga imkon yaratdi. Geografiyaning aholida fan ekanligini isbotlab berdi. Pedagogika institutlarida geografiya o‘qituvchilarini maxsus tayyorlash masalasini ham hal etadi. Geografiya dasturini, kartani, tabiiy geografiya asoslarini bilish kapitalistik mamlakatlarini o‘rganish zarurligi masalalari qarorida alohida o‘qitiladi. O‘zbekistonda maktab geografiyasi taqdirini hal qilishda VKP (b) ning 1934 yil 15 – may qarori alohida ahamiyatga ega bo‘ldi. Qarorda boshlang‘ich va o‘rta maktablarda geografiya o‘qitishning sifatsizligi, kartalarning maqsadga muvofiq emasligi, mavzularning quruqligi, darsliklarning raqamlar bilan to‘laligi, ayniqsa maktabni bitirib chiqayotgan o‘quvchilarning geografiyadan bilimlarining sayoz va sifatsizligi tanqid ostida