HARORAT NING O‘ SIMLIKLAR H A YO T FAOLIYATIGA TA’SIRI Reja 1 O‘ tadigan fiziologik jara yo nlarining harorat k o‘ rsatgichlari. 2. O‘ simlikning harorat chegalari 3. O‘ simliklarga gazlar almashinuvining va ozi q lanishida harorat k o‘ rsatgichlari 4. Fotosintezning v a o‘ simliklar o‘ sishini harorat chegaralari 6. Gullash, meva h osil q ilishning va uru g‘ lar unishining harorat parametrlari 7. Issi q li qk a nisbatan o‘ simliklarni ekologik guru h larga b o‘ linishi.

Er yuzida barcha h a yo tiy jara yo nlar chegaralangan issi q lik sharoitida o‘ tadi. Biokimyoviy reaksiyalarning o‘tishi, organizmlarning fiziologik holati va faolligi issiqlik bilan bog‘langan bo‘ladi.Ularning hayot faoliyati issiqlikning ma’lum miqdorda qabul qilinishi va issiq faslning davomiyligi bilan bog‘liq. O‘ simliklarning h a yo tida issi q likning a h amiyati turlicha b o‘ ladi. U barcha hayotiy fa o liyatlarga ta’sir etadi – fotosintez, nafas olishi, transpiratsiya, novdalarning o‘ sishi, uru g‘ larni o‘ nishi, kurtaklarning ochilishi, gullash va bosh q alar. I q lim sharoitlarining bitta mu h im q ismi b o‘ lib, issi q lik o‘ simliklar h a yo tida k o‘ pgina fasliy o‘ zgarishlar bilan bo g‘ langan va ularning tar q alishida katta a h amiyatga ega. Bunda optimal va ekstremal harorat k o‘ rsatgichlari ruy beradi: – h ar bir h a yo tiy jara yo n uchun ularning kardinal nu q talari b o‘ ladi; – ular hayotiy jaraenlarni bir biriga ta’sir etib, o‘ simliklarning yu q ori ma h suldorligini ta’min etadi; – h ar bir organizm va ontogenezni h ar bir bos q ichi uchun ma x sus b o‘ ladi; – genetik fiksatsiyalangan reaksiyasi me ’yo rida ayrim o‘ zgarish diapazoni mavjud. K o‘ pgina o‘ simliklarda faol hayot ma’lum harorat chegaralarida o‘ tadi, o‘ rtacha ular 0 to +50 0 tashkil etadi. K o‘ pgina o‘ simliklar uchun harorat minimumlar +5-15 0 intervalida b o‘ ladi, optimumlar +15-30 0 , maksimumlar +37- 50 0 (yu q ori englikda o‘ sadigan o‘ simliklar uchun +37-44 0 , pastki engliklar uchun +44-50 0 ). O‘ simliklar uchun harorat chegaralar juda keng b O‘ ladi: opunsiya (Opuntia) novdalaridaharorata +65 0 kuzatilgan, Yakutiyada -68 0 haroratada o‘ rmonlar o‘ sadi, ayrim tinch h olatda b o‘ lgan sporalar va uru g‘ lar suvni q aynash haroratiga va nolga chi q adi. O‘ simliklar- poykiloterm organizm lar , ularning harorati mu h it harorati bilan ani q lanadi. Kunduzi ularning organlari h avo haroratiga nisbatan issi q ro q b o‘ ladi, fiziologo - biokimeviy jara yo nlar kuchli faollikda o‘ tadi, masalan gullagan arumda (Arum) yo ki o‘ simliklarning katta guru h larida ularning harorati tash q i mu h itnikidan balandro q b o‘ ladi. YU q ori erning ustki q ismida yashaydigan

o‘ simliklar suvda yashaydiganlarga nisbatan evritermnok (ular harorataning keng diapazonida o‘ sadi) b o‘ ladi. O‘ simlikning harorat chegalari – ma’lum o‘ simlik chidaydigan eng past va eng yu q ori haroratlar. Latent va letal cheralaralarni ajratadilar. Hayotiy jara yo nlar, latent chegaradan o‘ tkandan s o‘ ng, minimal darajaga pasayadi, lekin bu jara yo n qaytarilmaydi. Letal chegaraga etganda q aytarilmagan shikastliklar paydo b o‘ lib o‘ simlik nobud b o‘ ladi. Suvda o‘ sadigan o‘ simliklarda eng tor harorat diapazon b o‘ ladi (-1-0 to +25-40 0 ), eng kengi q uru q subtropiklarga tar q algan S 4 -turlarda b o‘ ladi ( -5 to +45-60 0 ), to g‘ li ( -4-10 to +38-52 0 ) va o‘ rtadengiz o‘ simliklarda ( -5- 7 0 to +48-54 0 ) . O‘ simliklar gazlar almashinuvining va ozi q lanishida h arorat k o‘ rsatgichlari. Fotosintezning harorat chegaralari Fotosintez harorat egriligida optimumni joylashish zonasi juda harakatchan bo‘ladi va ko‘pgina omillarga bog‘lik: yorug‘likga, karbonat angidrid konsentratsiyasiga, turlar va tur orasidagi guruhlarning hususiyatlariga va boshqalar. Ko‘pgina o‘simliklarda fotosintez chegaralari 5 0 ko‘proq emas, to‘qimalarning sovuq ta’sirida shikastlanishdan to barglarning issiqlikdan nobud bo‘lishigacha. Turli turlarda fotosintezning minimal harorat chegaralari har xil. Baland tog‘larda o‘sadigan lyutik (Ranunculus glacialis ) fotosintezni -6 0 boshlaydi, limonda (Citrus limon ) esa -1 0 fotosintez o‘tmaydi. Ayrim S 4 -o‘simliklar karbonat angidridni ekstremal yuqori haroratalarda yutadi, ammo nafas olishga sarflari yuqori bo‘ladi. SHuning uchun netto-fotosintezning optimal harorat diapazoni ko‘pgina turlarda10-15 0 keng bo‘lmaydi (JIapxep, 1978). Nafas olish jadalligi o‘ simliklarning uglerodli balansiga ta’sir etadi. YU q ori englikda va baland to g‘ larda o‘ sadigan o‘ simliklarda minimal haroratalarda nafas olish jadalligining o‘ zgarilishi ularni «ochlik chegarasida» yashashi uchun katta a h amiyatga ega. Bunday nafas olish jadalligi ularga metabolizmni y o‘ nalishiga va o‘ sishni past haroratada optimallashtirilishiga imkoniyat beradi. Issi qh ududdagi o‘ simliklarning nafas olish jadalligi pastro q b o‘ ladi.

Nafas olish uchun tunli haroratlar katta a h amiyatga esa. Qanchalik tun sovuqroq bo‘lsa, nafas olish sust bo‘ladi, shuning uchun tunli nurlar kuchli bo‘lsa, karbogidratlarni nafas olishga sarf bo‘lishi ko‘p bo‘lmaydi. Oves ( Avena sativa) dalasida tungi harorat 10 0 pasayganda hosildorlik 30% ko‘tariladi, buni doimiy harorat +20 0 solishtirish mumkin (Kultiasov, 1982). Qishda boshqa organlar qatori zaxira (kurtaklar, tuganaklar, piyozboshlar, ildizpoyalar) organlar nafas oladi. SHuning uchun haroratqishda uzoq vaqt davomida ko‘tarilsa, nafas olishni faollashtiradi, juda havfli bo‘ladi, fitoog‘irlikning pasayishiga olib keladi. Harorata bilan tupro q dan mineral ozi q aning elementlarini kirishi bo g‘ langan b o‘ ladi. Suv va tuzlarning yutilish tezligi sitoplazmaning suv uchun o‘ t q azuvchanligiga bo g‘ li q . Harorataning ma’lum chegaragacha k o‘ tarilishi sitoplazma o‘ tkazuvchanligini k o‘ taradi, h addan tash q ari yu q ori b o‘ lishi esa suv yutilishini pasaytiradi. Harorata+20 to 0 0 pasayganda ildiz or q ali suvni yu tilishi 60-70%Faol vegetatsiya h olatida o‘ simliklarning harorat chegaralari va netto-fotosintezi ( JIapxep, 1978): 1 - t o‘q imalarning t o‘g‘ ri shikastlanishi, 2 - sovu q ta’sirida almashinuvning asta - sekin buzilishi, 3 - issi q likda fotosintezning buzilishi

kamayadi. Mineral ozi q a elementlarining kirishiga va o‘ simliklarning o‘ sishiga ildiz atrofidagi b o‘ lgan tupro q ning harorati h am ta’sir etadi. Q ulay sharoitda ildizlarning haroratni o‘ zgarishi o‘ simliklarning yer ustki q ismlarining o‘ sishiga kam ta’sir, lekin no q ulay sharoitda – past haroratlar o‘ sishni susaytiradi, azotni assimilyasiyasiga q arshilik k o‘ rsatadi ( uning o‘ simliklar b o‘ yicha h arakatiga, nitratlarning tiklanishida). Ma’lumki ba h orda b o‘ lgan sovu q lar o‘ tlarni o‘ sishini keskin pasaytiradi, nitrifikatsiyani susaytiradi. O‘ simliklar o‘ sishini harorat k o‘ rsatgichlari - O‘ simliklar o‘ sishini haroratadan bo g‘ li q lik egriligi kolokolsimon b o‘ ladi. Minimal haroratlar t o‘q imalarning muzlash nu q tasidan yu q oriro q joylashadi, maksimal esa issi q lik ta’sirida nobud b o‘ lish k o‘ rsatkichidan bir necha gradus past b o‘ ladi. – Hujayralarning b o‘ linish va differensirovka jara yo nlari q ishda h am past haroratlarda juda sekin o‘ tadi. Masalan, ular mevali daraxtlarning kurtaklarida kuzatilishi mumkin. Ammo, faol mitoz uchun yu q ori haroratlar kerakli b o‘ ladi (5 0 yu q oriro q ch o‘ zilish jara yo niga nisbatan); – O‘ sish uchun kardinal haroratnu q talar harorat moslashishi, rivojlanish bos q ichi, fasl va sutka va q ti bilan bo g‘ lanib o‘ zgarishi mumkin; – Geografik q onuniyatlar: a) tabiiy joylarni harorati q anchalik yu q ori b o‘ lsa, shunchalik o‘ sishning harorat egrilik kardinal nu q tasi yu q orirok joylashadi. O‘ rta zonalarning k o‘ pgina o‘ simliklarning novdalarining o‘ sishi harorata 0 0 bir necha gradus yu q ori b o‘ lganda boshlanadi, tropik o‘ simliklarda esa +12-15 0 . Shimoliy madaniy o‘ simliklarda - n o‘x atda ( Pisumsativum), arpada ( Secalecereale), bu g‘ doyda (Triticumaestivum ) – o‘ sish uchun minimal harorat +2-5 0 , janub turlar– q ovun (Melosativus), sorgo ( Sorghum ) –uchun +15-18 0 teng b o‘ ladi. b) turli geografi k guru h lar turlarida o‘ sish jara yo nlarini optimal haroratlari far q etadi.