Hasharotlar – buyum va materiallar zararkunandalari
Hasharotlar – buyum va materiallar zararkunandalari Reja: 1 Materiallar bilan oziqlanuvchi hasharotlar keratofaglar, ksilofaglar. 2. Materiallarni termitlar bilan biomexanik zararlanishi. 3. Materiallarni hasharotlardan zararlanishga barqarorligi. 4. Hasharotlar zararidan himoyalanish xususiyatlari.
Keratofag hasharotlar - sochxо‘rlar, patxо‘rlar, terixо‘r qо‘ng‘izlar va keratofog kuyalarni birlashtiruvchi hasharotlar guruhi kо‘p miqdorda sutemizuvchilarning jun qoplami va shox hosil qiluvchi hamda qushlarning pati tarkibiga kiruvchi о‘ziga xos skleroprotein-keratinlarni hazm qilish xususiyatiga egadirlar. Sinantropik sharoitlarda ayniqsa terixо‘r qо‘ng‘izlar va keratofag kuyalar katta ahamiyat kasb etadilar. Terixо‘r qо‘ng‘izlar ( Dermestidae-Coleoptera ) nisbatan uncha katta bо‘lmagan qо‘ng‘izlar guruhini tashkil qilsada, iqtisodiy jihatdan katta ahamiyatga ega. MDH mintaqalarida zarar keltiruvchi rо‘yxatiga 42 turdagi terixо‘rlar kiritilgan bо‘lib, ular asosan Dermestes ( 28 rasm, A), (Dermestinae kenja oilasi), Attagenus (28 rasm, B) Anthrenus (28 rasm, V) va Trogoderma (Megatominae kenja oilasi) avlodlariga xosdir. Terix о‘ r hasharotlar : A – Dermestes frischi Kug. B – Attagenus unicolor (Brahm). V- Anthrenus scrophulariae (L.). Tuxumlari ozmi-kо‘pmi chо‘zinchoq. О‘lchami 0,27-2,1 mm, kengligi 0,08- 0,8 mm. Ustki qismi silliq, rangi oqdan, och-sariqqacha о‘zgarib turadi. Lichinkalarining tanasi tuxumsimon-chо‘zinchoq, dungisimon yoki yarim silindrsimon (29-rasm). Tepasi hamma vaqt qavariq, pastki qismi ozmi-kо‘pmi yassilangan. О‘lchami (oxirgi yoshida) 1,5-17 mm, kengligi 0,5-5 mm.
Terixо‘r qо‘ng‘izlar lichinkalari: A – Dermestes maculatus Deg. B – Attagenus fasciolatus Sols. Kо‘pchilik terixо‘rlar yiliga bir martta nasl beradi. О‘rta Osiyoning janubiy hududlarida ayrim turlar olachipor terixо‘r ( Trogoderma versicolor G ) yiliga ikki marta nasl berib rivojlanadi. Megotominae kenja oilasining ham ayrim turlari qulay sharoitda yiliga ikki martagacha nasl berishi mumkin. Dermistinae kenja oilasining qо‘ng‘izlari, shuning bilan bir qatorda Dermestes kenja avlodi turlarining qо‘ng‘izlari barqaror diapauza xususiyatiga ega. Megotominae kenja oilasining qishlashi lichinka yoki imagolik davrida о‘tadi. Isitiladigan binolarda kо‘pchilik terixо‘rlar diapauzasiz rivojlanib, yiliga 1-4 martagacha nasl berishi mumkin. Terixо‘rlarni sinantrop sharoitga о‘tishlariga quyidagi ekologik xususiyatlar qulaylik tug‘diradi: 1) turning tabiatda yuqori son miqdorda; 2) binolardagi yashash joylar bilan bevosita aloqasi bо‘lgan; 3) yuqori ekologik mutanosib (plastik) (ayniqsa yashash joyi va oziqa tanlashda); 4) afagiya imagosi; 5) diapauza mavjud emasligi. Terixо‘rlarning kо‘pchilik turlari hayvonot va о‘simliklar materiallaridan hosil bо‘lgan, mahsulotlarning zararkunandalari hisoblanadi. Ayniqsa, kо‘pincha ular teri, teri mahsulotlari, mо‘yna, par, jun, junli buyumlar, gо‘sht, gо‘sht mahsulotlari, sir, quruq sut, quritilgan va dudlangan baliq, kley, muzey eksponatlari, zoologik va entomologik kolleksiyalar, gerbariy, muqovalangan kitoblar hamda kopra (kokos yong‘og‘ining mag‘zi), don va ayrim don mahsulotlarini zararlaydilar. U yoki bu materiallarda kо‘payib, hasharotlar kemirib ularda kо‘p sonli yо‘llar va teshiklar hosil
qiladilar, tullagan pо‘stlari va tezaklari bilan mahsulotlarni ifloslab ularni yaroqsiz holga keltiradilar. Keratofag – kuyalar (Tineidae, Tineinae) MDH hududlarida zararkunanda sifatida: Tinea, Tineola, Monopis, Trichophaga avlodlariga oid 30 turdagi kuyalar rо‘yxatga olingan. Ular teri, jun mahsulot zahiralari, (fetrli va namatli, probirka qistirmalar) qadimiy kitoblarning charm muqovalarini, namatdan tayyorlangan issiq va tovush izolyatsiyasini, zoologik va etnografik kolleksiyalarni, kiyimlarni zararlaydi. Ayniqsa, xavfli va yil davomida ommaviy kо‘payish xususiyati bilan ajralib turadigan, katta iqtisodiy ahamiyatga ega zararkunanda sifatida kiyim kuyasi ( Teneola biselliella Humm ) ni alohida kо‘rsatish kerak. Zararlashi jihatidan ikkinchi о‘rinda о‘rtacha iqlimli mintaqalar sharoitida mо‘yna kuyasi ( Tinea pellionella L.) qayd qilingan. Kuyalarning barcha yoshdagi qurtlari kemirib zarar beradi. Kuyalarning kapalaklari qо‘shimcha oziqlanmaydilar. Kapalaklar g‘ira-shira qorong‘ilik va kechaning birinchi yarmiga qadar uchadilar, о‘rtacha 7-10 kun yashab, bu davrda 60-120 gacha tuxum qо‘yadilar. Kuyalarni qurtlari о‘zlariga ipak iplaridan turli pana joy tо‘qib yashirin hayot kechiradilar. Mо‘yna va kiyim kuyalarining rivojlanishi uchun optimal harorat 23-25 0 S, namat kuyasi uchun – 27-28 0 S, qushlar uyasida doimiy yashaydigan uya ( Tinea lapella Hb.), kaptar va boshqa kuyalar pastroq haroratda yashaydilar. Ularning qurtlari salbiy haroratda ham yashay oladi. Boshqa kuya turlar kapalaklari bahor-yoz oylarida ochiq tabiatga uchib chiqadi va uy-joylar yaqinida qushlar uyasida bir nasl berib, kuzda qaytadan binolarga kо‘chib kiradi. Kuyalarga qarshi zamonaviy kovrol, dermol, keratsid, molemor, supramid, aeroentimol singari tabletka va aerozol shakllarida ishlab chiqarilgan preparatlar junli buyumlarni nafaqat maishiy, balki ishlab chiqarish sharoitida ham qо‘llanganda ishonchli himoyalaydi.