Hukm,   ajrim,   qarorlar   ijro   ettirish   tushunchasi. Reja: 1.Hukm,ajrim,qarorlarni ijro  ettirish  tushunchasi. 2.Hukmni  ijro  etish  bosqichlari. 3.Hukmni  ijro  etish  bosqichida  isbotlash.

Hukm, ajrim,  qarorlarni  ijro  ettirish  tushunchasi  kki  ma'noda  qo'llaniladi: 1.  Jinoyat  protsessining  alohida  bosqichi  ma'nosida. 2.  Sudlarning  protsessual  faoliyati  ma'nosida. Hukm,  ajrim  va  qarorlarni  ijro  etish  hali  jinoyat  sudlov  ishiarini  yuritishning  yakun topganligini  bildirmaydi.   Sudlarning  sinov  muddati,  sudlanganlikni  olib  tashlash, axloq  tuzatish  ishlari  o'talgan  vaqtni  mahkumning  umumiy  mehnat  stajiga  qo'shish, xizmat  bo'yicha   cheklash,  intizomiy  qismda  saqlash  vaqtini  hisobga  kiritish to'g'risidagi  iltimosnomalarni  va  boshqa  masalalarni  ko'rib  chiqish  vakolati  mavjud bo'ladi.  Demak,  hali  ish  jinoyat  protsessi  doirasida  bo'ladi.  Bosqich   sifatida  hukm,  ajrim  va  qarorlarni  ijro  etish  jinoyat  protsessining  yakunlovchi bosqichi  hisoblanadi.  U  hukm,  ajrim,  qarorlarning  qonuniy  kuchga  kirishi  bilan boshlanadi  va  o'zida  ushbu  protsessual  huijatlarni  hayotga  real  qo'llashga  qaratilgan protsessual  harakatlarni  qamrab  oladi. Sud  qarorlarini  ijro  etish  bosqichining  maqsadi  hukm,  ajrim  va  qarorlarning samarali  amalga  oshirish  uchun  sharoitni  ta'minlash  hisoblanadi.  Hukm,  ajrim  va qarorlarni  ijro  etish  bosqichi  o'ziga  xos  jinoyat  protsessining  ishtirokchilariga  ega. Bular  qarorni  chiqargan  sud,  jazo,  tibbiy  yo'sindagi  majburlov  chorasi  yoki  boshqa ta'sir  chorasini  ijro  etish  joyidagi  sud,  prokuror,  mahkum,  uning  qonuniy  vakili, yaqin  qarindoshlari,   himoyachisi,  jazoni  ijro  etish  bilan  bog'liq  masalalami  ijro etishda  yuzaga  keladigan  masalalarni  hal  etish   to'g'risida  taqdimnoma  kiritgan  muassasa  yoki  organ  vakili,  shuningdek,  jazoni o'tayotgan  shaxslardir.  . Hukmni  ijro  etish  bosqichi  quyidagi  o'ziga  xos  belgilarga  ega: 1.  Ushbu  bosqichda  jinoyat  protsessiga  tegishli  bo'lgan  umumiy  vazifalar  hal qilinadi.  Uning  o'ziga  xos  xususiyati  va  mazmuni  odil  sudlov  hujjati  bo'lmish hukmning  umummajburiyligi,  o'z  vaqtida  va  to’la  ijro  etilishi  bilan  asoslantiriladi. Sudya  quyidagilarga  majbur:  1)  hukm  qonuniy  kuchga  kirishi

bilan uni  ijroga  qaratish  lozim;  2)  hukmni  ijro  etish  vaqtida  yuzaga  keladigan protsessual  masalalarni  hal  qilish;  3)  qonunda  ko'rsatilgan  hollarda  hukmni  to’la yoki  bir  qismini  bevosita  ijro  etish  (bunda  hukm  chiqarilishi  bilan  darhol  sudyaning yakka  o'zi  yoki  sud  tomonidan  amalga  oshiriladi).  2.  Hukmni  ijro  etish  bosqichida muayyan  ishtirokchilar  doirasi  ishtirok  etadi.  Ayrim  istisno  hollardan  tashqari protsessual  masalalarni  quyidagi  sudlar  ko'rib  chiqadi: a)  hukm  chiqargan  sud;  b)  mahkum  tomonidan  jazoni  o'tash  joyidagi  sud; d)  mahkumning  yashash  joyidagi  sud.  Jumladan,  JPK  ning  541-  moddasi  qaysi masalalar  qaysi  sud  ish  yurituviga  tegishliligini  hal  qiladi.  Ushbu  bosqichda   jazoni ijro  etish  muassasalari,  jamoat  tashkilotlari,  mehnat  jamoalari  yoki  ularning vakillari,  mahkum,  uning  himoyachisi,  fuqaroviy  da'vogar,  prokuror,  sud  ijrochilari ishtirok  etadi. 3.  Hukmni  ijro  etish  bosqichi  alohida  protsessual  tartibga  ega.  Hukmni  ijro  etish bosqichida  sud  faoliyati  o'zida  odil  sudlov  faoliyatining  bir  shaklini  namoyon qiladi.  U  jinoyat  protsessual  qonuni  bilan  mustahkamlangan  bolib,  sud  majlisi o'tkazish  vositasida  hukmni  amalda  qo'llash  bilan  bevosita  bog'liq,  shuningdek, mahkumning  keyingi  taqdiri  bilan  bog'liq  masalalar  hal  qilinadi.  Hukmni  ijro  etish vaqtida  jinoyat  protsessining  bir  necha  prinsiplari  amal  qiladi.  Bunda  qonuniylik prinsipi  jazo  tayinlash,  shartii  hukm  chiqarish,  hukmning  ijrosini  kechiktirish  bilan bog'liq  moddiy  qonun  me'yorlarining  qo'llanilishida  namoyon  bo'ladi.  Chunki hukmni  ijro  etish  bilan  bog'liq  ayrim  protsessual  masalalar  jinoyat  qonuni  bilan tartibga  solinadi. JPK  ning  24-  moddasi  ga  binoan  gumon  qilinuvchi,  ayblanuvchi  va  sudlanuvchini himoyalanish  huquqi  bilan  ta'minlash  hukmni  ijro  etish  bosqichiga  ham  tegishli. Ushbu  prinsip  mailkumning  hukmni  ijroga  qaratish  bilan  bog'liq  huquq  va- manfaatlarini  himoya  qilishga  yo'naltirilganligi  bilan  xarakterlanadi.  Hukmni  ijro etish  bosqichida  isbotlash  ham  o'ziga  xos  xususiyatlarga  ega.  Agar  jinoyat protsessining  oldingi  bosqichlarida  isbotlash  shaxsning  aybliligi  to'g'risidagi masalani  hal  qilish  bilan  bog'liq  bo'lsa,  hukmni  ijro  etish  bosqichida  esa  isbotlash predmeti  bilan  bog'liq  emas.  Bunda  sud  majlisida  hukm  qonuniy   kuchga  kirgandan keyingi,  hukmni  haqiqatan  ijro  etish  bilan  bog'liq  holatlar  muhokama  qilinadi.

Hukmni ijro  etish  bosqichida  aniqlanishi  lozim  bo'lgan  holatlar  turli  xil  bo’lib, ularni  ushbu  bosqichda  isbotlash  predmeti  qilib  shakllantirishning  imkoniyati  yo'q. Ko'p  hollarda  sudya  mahkumning  jazoni  o'tab  bo'lgan  muddatini,  ish  va  o'qishga munosabatini,  tartib-intizomining  buzilish  holatlarini,  sinov  muddatini,  jazoning haqiqatan  o'talgan  vaqtini  yoki  hukmning  ijrosini  kechiktirish  bilan  bog'liq holatlarni  aniqlashi  lozim.  Hukmni  ijro  etish  bosqichi  yuqorida  keltirilgan xususiyatlardan  tashqari  yana  alohida  o'ziga  xos  xususiyatlarga  ega.  Jinoyat protsessining  boshqa  bosqichlarida  protsessual  harakatlarning  boshlanish  va  tugash payti,  ularning  davomiyligi  aniq  qilib  belgilangan.  Hukmni  ijro  etish  bosqichi  esa uzluksiz  bosqich  bo’lib,  hukm  qonuniy  kuchga  kirgandan  keyin  boshlanadi.  Hukm majburiy  tartibda  ijroga  qaratiladi.  Hukmni  ijro  etish  bosqichining  bir  marta  yoki bir  necha  marta  takrorlanishi  JPK  ning  533-546-  moddalarida  ko'rsatilgan protsessual  masalalarni  ko'rib  chiqish  zaruratining  vujudga  kelish-kelmasligi  bilan bog'liq. Hukm,  ajnm  va  qarorlar,  ya'ni  sud  qarorlarini  ijro  etish  ularda  bildirilgan  talablarni amalga  oshirish  bo'yicha  protsessual  faoliyat  hisoblanadi.  Ushbu  faoliyatni  turii subyektlar  amalga  oshiradilar.  Sud  chiqargan  hukm,  ajrim  va  qarorlarni  bevosita ijro  etish  bo'yicha  amaliy  faoliyat  bilan  jazoni  ijro  etish  muassasalari,  sud  ijrochilari va  boshqa  organlar.  Hamda  mansabdor  shaxslar  shug'ullanadilar.  JPK  ning  29- moddasiga  muvofiq  sudlarga  hukmni  ijro  ettirish  vakolati  ham  berilgan.  Sudlar  ham maxsus  funksiya  va  faoliyatning  maxsus  usul  va  shakllarni  amalga  oshirib,  hukm, ajrim  va  qarorlarni  ijro  etishda  ishtirok  etadilar.  JPK  ning  531-   moddasida  hukm, ajrim  va  qarorni  ijro  ettirish  ularni  qabul  qilgan  sud  zimmasiga  yuklatilishi  aytib o'tilgan.  Sud  qarorlarini  ijro  etishda  sudlarning  ishtiroki  bilvosita,  ya'ni  boshqa organlar  yoki  mansabdor  shaxslar  orqali  ishtirok  etganligi,  hukm,  ajrim  va qarorlardagi  talablarni  shaxsan  „ ijro  etmasligi  bois  ularning  bu  boradagi  faoliyati «hukm,  ajrim  va  qarorlarni  ijro  ettirish»  deb  nomlanadi. Hukmni  ijro  etish  bosqichida  jinoyat  protsessual  xususiyatga  ega  bo'lgan  va  jmoyat protsessual  qonuni  bilan  mustahkamlangan  sud  harakatlari  va  qarorlari  amalga oshiriladi.  Hukmni  bevosita  ijro  etuvchi  davlatning  ma'muriy  organlari,

muassasalari tomonidan  olib  boriladigan  harakatlar  jinoyat  protsessidan  tashqarida bo’lib,  hukmni  ijro  etish  bosqichi  mazmuniga  kirmaydi.  Bunday  faoliyat  jinoyat- ijroiya,  ma'muriy  va  boshqa  huquq  sohalari  qonunchiligi  bilan  tartibga  solinadi. Biroq  hukmni  ijro  etuvchi  organlar  o'z  faoliyatlarida  muayyan  jinoyat  protsessual faoliyatini  ham  amalga  oshirishlari  mumkin.  Misol  uchun  JPK  ning  536-  moddasi  I- qismiga  binoan  jazoni  ijroetish  muassasasi  ma'muriyati  sudga  mahkumni  jazodan muddatidan  ilgari  shartii  ozod  qilish  vajazoni  yengilrog'i  bilan  almashtirish to'g'risida  taqdimnoma  kiritishi  mumkin.  Sudya  jazoni  ijro  etish  muassasasi tomonidan  kiritilgan  taqdimnomani  ko'rib  chiqishi  shart.  Shunday  qilib,  hukm, ajrim  va  qarorlarni  ijro  etish  bosqichida  sud  faoliyatining  mazmuni  quyidagi vazifalarni  hal  qilishdan  iboratdir:   -  har  qanday  mazmundagi  hukm,  ajrim  va  qarorlarni  ijro  ettirish; -  hukm,  ajrim  va  qarorlarni  ijroga  qaratish; -  hukm,  ajrim,  qarorlarni  ijro  etish  bosqichida  yuzaga  keladigan  masalalarni  hal qilish. Sud  jazo  chorasi  sifatida  ozodlikdan  mahrum  qilish  bilan  bog'liq  ayblov  hukmi chiqarganda  mahkumning  voyaga  yetmagan  farzandlarini  homiylikka  berish, qarovsiz  qolgan  mol-  mulki  va  turar  joyini  qo'riqlash  choralarini  ko'rishi  lozim. Bunda  sud  mahkumning  voyaga  yetmagan  farzandlarini  muassasalarning, qarindoshlarining  yoki  boshqa  shaxslarning  homiyligiga  berish  to'g'risida  qaror qabul  qilishi  va  bu  haqda  bolalar  turgan  joydagi  vasiylik  organi  va  mahkumga  xabar qilishi  lozim. JPK  ning  532-  moddasiga  ko'ra  mahkum: a)  sudga  hukmning   ijrosini  kechiktirish  haqida,  kasalligi  yoki  nogironligi  tufayli jazodan  ozod  qilish  haqida,  jazoning  o'talmay  qolgan  qismini  yengilroq  jazo  bilan almashtirish  va  muddatidan  ilgari  shartli  ozod  qilish  haqida,  jazoni  ijro  etish joylarida  saqlash  sharoitlarini  o'zgartirish  va  JPK  da  nazarda  tutilgan  boshqa masalalar  bo'yicha  arizalar  berishga;