logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. IJTIMOIY KONFLIKTLARNING TABIATI VA TURLARI

IJTIMOIY KONFLIKTLARNING TABIATI VA TURLARI

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

103.705078125 KB
Скачать
IJTIMOIY KONFLIKTLARNING TABIATI VA TURLARI REJA: 1.Konflikt tushunchasi, predmeti va obyekti. 2. K onflikt chegaralari. 3. Konflikt sabablari va motivlari. 4. Shaxsni huquqiy begonalashtirish. 5.Konflikt funksiyalari. 6.Konfliktlar soxalari va tipoloyasi. 1.Konflikt tushunchasi, predmeti va obyekti. Konflikt tushunchasi va t a ’ rifi . Konflikt tushunchasi ilmiy adabiyotda bir xil ma ’ noda ko ’ llanilmaydi . « Konflikt » atamasining juda ko ’ p ta ’ riflari mavjud . « Konflikt » tushunchasiga nisbatan eng umumiy yond osh uvga ko ’ ra , u ziddiyatga umumiy tushuncha sifatida , eng avvalo , ijtimoiy ziddiyat sifatida karaladigan tushunchadir . Xar kanday ziddiyatning rivojlanishi murakkab jarayon bo ’ lib , u obyektiv ziddiyatlarning yuzaga kelishi , avj olishi va xal etilishi asosida ro ’ y beradi . nazariyasida ijtimoiyizm goyasi sinfiy konfliktlarni inkor etib kelgan . XX asrning 30- yillari oxirida bir kator mualliflar tomonidan ijtimoiyistik jamiyatni « konfliktsiz » rivojlanishi , ant a gonistik karama - karshiliklarning bo ’ lmasli xakida goya ilgari surilgan . Bu goya ijtimoiyizmda ishlab chikarish munosabatlarining ishlab chikaruvchi kuchlar xarakteriga to ’ lik mos kelishi xakida shiorda o ’ zining to ’ la ifodasini topgan . Keyinchalik bunday mos kelish fakat bir-biriga karshi turgan ikki tomonning birli bilan uygnlashgandana namoyon bo’lishi tan olingan. Mos kelishlik kara ma -karshiliklar birl i doirasida ko’shilgan (birlashgan) vaktda ziddiyatlar rivojining muayyan boskichi sifatida talkin kilingan. Boshka gurux faylasuflar esa ijtimoiyizmning asosiy ziddiyatlari bu ishlab chikaruvchi kuchlar bilan ishlab chikarish munosabatlari o’rtasida, ba’zan ishlab chikarish bilan iste’mol o’rtasida, eski bilan yan o’rtasida ziddiyat deb tushunganlar. Bir gurux ingliz olimlarning fikricha, «Konfliktlar bu xayotning mukarrar va ko’pincha ijodiy bo’lgan bir kismidir. Konfliktlar insonlarning maqsadlari farklanganda yuzaga keladi. Kelishmovchiliklar va konfliktlar odatda zo’rlik ko’llanilmasdan xal kilinadi va ko’pincha barcha jalb kilingan tomonlarning axvolini yaxshilanishiga olib keladi. Bu xolat konfliktlar bizning mavjudlimizning bir kismi bo’lganli bois to’la adolatli xisoblanadi.» 1 . Demak , ziddiyatlar muammolari muayyan darajada ilmiy adabiyotda olimlar e ’ tiborini o ’ ziga tortgan . Birok , bu xolatni konfliktlar nazariyasiga taallukli deb bo ’ lmaydi , chunki moxiyat jiqatidan unga umuman e ’ tibor berilmagan . Shunga karamasdan ziddiyatlar va konfliktni , bir tomondan , sinonimlar sifatida xisoblash mumkin emas , boshka tomondan esa , ularni bir - biriga karama - karshi ko ’ yib xam bo ’ lmaydi . Ziddiyatlar , karama - karshi turishlik , tafovutlar - bular konflikt uchun zarur , birok yetarli shartlar emas . karama - karshi turishlik va ziddiyatlar , kachonki ularni ifodalovchi kuchlar o ’ zaro ta ’ sirga , o ’ zaro munosabatga kirisha boshlaganda konfliktga aylanadi . Shunday kilib , konflikt obyektiv yoki subyektiv karama - karshiliklar , ziddiyatlar bo ’ lib , u taraflarning bir - biriga nisbatan karama - karshi kurashida ifodalanadi . Shuni yoddan chikarmaslik kerakki , bu fikrni jamiyatga taqqoslaganda gap mavxum kuchlar , kosmik va boshka tabiiy xodisalar , shuningdek ¦ ayrioddiy fenomenlar ( takdir , tanilmagan obyekt va sh.k. ) xakida emas , balki ijtimoiy subyektlar sanalgan muayyan odamlar , individlar , ijtimoiy guruxlar va katlamlar , siyosiy partiyalar yoki davlatlar xakida boradi . Gap aynan ijtimoiy ( ijtimoiy ) konflikt xakida boradi , bunda ikki yoki undan ortik individ yoki guruxning muayyan maqsadga erishish yo ’ lida bir - biriga xalakit berish , rakobatdoshining manfaatlarini kondirishni yo ’ kka chikarish yoki uning karashlarini va ijtimoiy mavkeini o ’ zgartirish imkoniyatini astoydil , faol tarzda ro’yobga chikarish jarayoni nazarda tutiladi . « Konflikt » atamasi analoya bo ’ yicha go ’ yoki ko ’ p narsaga , x atto jonsiz predmetlarga xam ko ’ llanilishi mumkin . Birok ijtimoiy konfliktlarda ishtirok etuvchi taraflar fakat shaxslar bo’ladi. Ba’zi tadkikotchilarning fikricha, « Xar kanday ishni yoki biror faoliyat turini , shu jumladan , konflikt bilan bevosita bo’ladigan ishni yoki biror faoliyat turini boshlashdan avval vaziyat kanday va nima sodir bo’layotganlini bilish shart. Bu “tahlil” deb nomlanadi. Turli insonlar nuktai nazarlarida tafovutlardan xalos bo’lishning imkoni yo’k. Odamlar u yoki bu muammoni birgalikda o’rgana boshlaganlarida ko’pincha aynan bir xil faktlar mavjudli sharoitida ularni go’yoki bir xil tushunganlardek bo’lib tuyuladi. Aslida bunday emas. Farklar butun bir kator ko’rsatkichlar bilan bellanadi: makom, xokimiyat, boylik, yosh, jins bilan bog’¦lik rol, muayyan ijtimoiy guruxga taalluklik va x. Insonning jamiyatda o’rnini tavsiflovchi bunday ko’rsatkichlar ko’pincha insonlarning aynan bir vaziyatdan turli narsalarni kutishlarini anglatadi: ularning maqsadlari farklansa yoki bir-biri bilan sishmasa konflikt yuzaga keladi » 1 . Ijtimoiy konflikt deganda, odatda taraflarning xudud yoki resurslarni egallab olish, muxolifatda individlar yoki guruxlarga, ularning mulki yoki madaniyatiga taxdid solishga karatilgan karama- karshi turish turi tushunilib, bunda kurash xujum yoki mudofaa shaklida kechadi. Ijtimoiy konflikt o’z ichiga shuningdek, individ yoki guruxning dushman taraf faoliyatini cheklashga, boshka shaxs yoki guruxlar manfaatiga zarar yetkazishni cheklashga karatilgan faollini xam oladi. Konfliktlar muammosi yana kator atamalar: nizolar, debatlar, munozaralar, kim oshdi savdosi, rakobatchilik, nazorat ostida kurashlar, egri va to’¦ri zo’ravonlik kabilardan foydalanadi. Ko’p tadkikotchilar konfliktni umumiy va tarixiy o’zgarishlar bilan ko’shib o’rganadilar. Boshkacha kilib aytganda, biz jamiyatning tabiat bilan yoki insonning o’zi bilan bo’ladigan «konflikt»larini o’rganmaymiz. Bu xollarda shubxasiz ziddiyatlar bo’ladi, birok «konflikt» so’zi bunday vaziyatlarda ishlatilganda ko’shtirnok ostida yoziladi, chunki u konfliktning asl ma’nosi bilan aynan emas. Shunday kilib, ijtimoiy konfliktda doimo kamida ikkita karama-karshi kurashuvchi taraflarning bo’lishi zarur. Ularning xatti-xarakatlari odatda o’zaro bir-birini istisno kiluvchi manfaatlarga erishishga yo’naltiriladi va demak, ular to’knashadilar. Barcha konfliktlar uchun taranglashuv xos bo’lib, unda odamlar o’z xarakatlarini u yoki bu tarzda o’zgartirishga, bunday vaziyatdan saklanishga yoki moslashishga majbur bo’ladilar. Ijtimoiy konfliktga nisbatan eng to’larok ta’rif adabiyotlarda tadkikotchi olim Ye.M.Babasov tomonidan berilgan: «Ijtimoiy konflikt (lotincha «conflictus» - to’knashuv) - bu ijtimoiy ziddiyatlar keskinlashuvining eng oxir xolati bo’lib, unda turli ijtimoiy uyushmalar - sinflar, millatlar, davlatlar, ijtimoiy guruxlar, ijtimoiy institutlar va boshkalarning manfaatlari, maqsadlari, rivojlanish tendensiyalarida karama-karshiliklar yoki muxim tafovutlar bilan boglik bo’lgan xolda ular orasida bo’ladigan to’knashuv namoyon bo’ladi. Ijtimoiy konflikt ijtimoiy muammo yechimini takozo etuvchi muayyan vaziyatda shakllanadi va xal kilinadi. U yetarli mikdorda sabablarga, o’zining ijtimoiy ifoda etuvchisi (sinflar, millatlar, ijtimoiy guruq va sh.k.)ga, muayyan funksiyalarga, keskinlikning davomiyliga va darajasiga ega» 1 . Bu ta’rifda konfliktning ba’zi, xususan, ruxiy jixatlari o’z aksini topmagan. Tadkikotchi Yu.G.Zaprudskiy esa aynan shu jixatga aloxida e’tiborni karatgan: «Ijtimoiy konflikt - bu ijtimoiy subyektlar manfaatlari, maqsadlari va rivojlanish tendensiyalarida obyektiv farklar karama-karshilining oshkora yoki yashirin xolati, mavjud ijtimoiy tartibga nisbatan karshi turish asosida ijtimoiy kuchlarning bevosita to’¦ridan-to’¦ri va bilvosita to’knashuvi, yan ijtimoiy birlikka olib boradigan tarixiy xarakatning aloxida shaklidir» 2 . B oshka b ir guru x mualliflar esa, konfliktga kuyidacha ta’rif beradilar , ya’ni :» Konflikt - sishmaydigan maqsadlarga ega yoki shunday maqsadlar xakida fikr yurituvchi ikki va undan ortik tomonlar ( odamlar va guruxlar) o’rtasida munosabatlardir» 3 . Bu ta’rif keng va umumiy ko’lamda berilgan, shu bilan birga unda «kuyi darajada» - turmush, ro’zgor, oila, mexnat konfliktlari xakida gapirilmaydi. T.V.Novikovaning ta’rifiga ko’ra, «Ijtimoiy konflikt - bu taraflar (subyektlar) o’zaro munosabatlarida bir-birini istisno kiluvchi yoki bir-biriga zid bo’lgan muayyan o’z maqsadlariga erishishga yo’naltirilgan vaziyatdir» 4 . Ijtimoiy xayotning turli soxalarini o’rganishda tadkikotchilar odatda konfliktolok yondashuvni ko’llaydilar. Xalqaro siyosatda konfliktolok yondashuv katta axamiyatga ega. Bu yondashuv yurisprudensiyada xam ko’llanishi mumkin, masalan, jinoyatga odamlar o’rtasida konflikt natijasi deb karalgan vaktda uning paydo bo’lish mexanizmini kuzatish mumkin. Konflikt sud jarayonida xam namoyon bo’ladi (bir tomondan - ayblanuvchi va uning ximoyachisi, boshka tomondan - jabrlanuvchi va koralovchi). Konfliktga yakin turuvchi boshka xodisalar xam bor, ya’ni: musobaka, tortishuv, rakobat. Bu xollarda xam taraflarning karama-karshi turishi kuzatiladi . Birok bu karshi kurash koida bo’yicha dushmanlik darajasigacha keskin tus olmaydi yoki agar bunday yovuzkorlik mavjud bo’lsa xam (masalan, rakobatda), u boshka tomonning qonuniy xarakatiga to’skinlik kiluvchi birgalikda xarakatga aylanmaydi. Xar kaysi taraf yutukka erishishga intilib, karshi tomonni yenshga xarakat kilib «O’z maydonida» ish ko’radi. Lekin bunda taraflarning xarakatlari ijobiy (pozitiv) bo’lib, ular o’zlarining maksimal yutuklariga intiladilar, rakibini yensh ular uchun pirovard maqsad emas. Shunday kilib, konflikt va musobaka aynan bir xil emas, birok musobaka konfliktga aylanishi mumkin. Bu xol rakobatga xam taallukli, rakobatdoshlar bir-biriga to’¦ridan-to’¦ri tazyik ko’rsatishga o’tishlari mumkin. Ba’zi o’yinlar, ayniksa, sport o’yinlari konflikt tarzida tashkil kilinadi (masalan, boks). Lekin bu yerda moxiyat bo’yicha gap konfliktga taklid qilish xakida borayotganli ravshan. O’yin tugashi bilan «konfliktli» munosabatlar xam tugaydi. Musobaka o’tgandan so’ng turli komandalar o’yinchilari o’rtasida kelishmovchilikning saklanishi bu koida emas, balki istisnodir, bu xolat sportda ra¦batlantirilmaydi. Konflikt predmeti va obyekti. Konflikt predmeti deb taraflar o’rtasida nifo k (kelishmovchilik)ga sabab bulgan obyektiv mavjud bulgan yoki fikran tasavvur kilingan muammoga aytiladi . Xar kaysi taraf bu muammoni o’z foydasiga xal qilishdan manfaatdor buladi. Konflikt predmeti - bu shunday ziddiyatki, subyektlar u uchun va uning xal kilinishi uchun karama-karshi kurashga kirishadilar. Bu xokimiyat ga intilish , biror boylikni egallash, ustun mavkega ega bo’lish kabi muammolar bo’lishi mumkin. Konfliktni xal qilish yo’llarini topishda uning predmetini aniklash muxim, birok ko’pincha bu kiyinlik bilan kechadi. Ko’p konfliktlar o’ta chalkash va murakkab xolatlar bilan boglik bo’ladi. Konfliktlarda bir necha muammolar ustma- ust yuz berishi mumkin. Konflikt predmeti tarkibiy kismlarga bo’linishi mumkin. Bu n ga uzok davom etadigan oilaviy kelishmovchiliklar yoki millatlararo konfliktlar misol bo’ladi. Ishtirokchi taraflar o’rtasida olib boriladigan muzokaralarda konflikt predmeti oydinlashtiriladi, bunda taraflar bir-birining maqsad va pozisiyalarini aniklashtiradilar. Konflikt obyekti deganda taraflar egallashga yoki undan foydalanishga intiladigan muayyan moddiy yoki ma’naviy boylik tushuniladi. Konflikt obyekti bo’lib shaxsiy, guruxiy, ijtimoiy, davlat manfaatlarining predmeti bo’lgan moddiy dunyo va ijtimoiy borlikning istalgan elementi xisoblanadi. Bu element konflikt predmeti bo’lishi uchun turli ijtimoiy subyektlar manfaatlari to’knashadigan nuktada bo’lishi kerak, subyektlar bunday element ustidan shaxsiy kontrol yuritishga xarakat kiladilar. Bunday vaziyatlarga misol : kichik yoshda bolalar chiroyli o’yinchok ustida talashadilar yoki u yoki bu xududning teshlili xakida masala xal kilinmaganli uchun davlatlar o’rtasida munosabatlarning taranglashuvi. Munosabatlarning muayyan tizimida konflikt bu doimo birorta resursning yetishmovchilidir : bitta direktor lavozimiga ikkita o’rinbosarning da’vogarli, do’konda tankis maxsulot olish uchun navbatda turganlar o’rtasida bo’ladigan janjal. Resurslar tankislini kompensasiya qilish ko’pincha yuzaga kelgan muammoni birdaniga xal qilishi mumkin. Kishilar kundalik xayotlarida to’knash keladigan ko’p sonli muammolarni shu tarika yo’k qilishga erishishi mumkin emas. Oddiy, tipik konfliktlar obyektlarini ajratish eng umumiy xarakterda muammolar darajasini aniklashga imkon beradi. Masalan, kundalik turmushimizga xos bo’lgan transport va navbatda turishda bo’ladigan konfliktlar davlat mikyosida transport katnovi va tovar ta’minoti tankisli bilan to’¦ridan-to’¦ri boglikdir. Ba’zan konfliktlar anik obyektga ega bo’lmasli mumkin, ya’ni obyekti bor konfliktlar bilan birga obyektsiz konfliktlar bo’lishi mumkin, bunda subyektlarning birorta narsa ustidan nazorat qilishi o’zaro maqsad-intilishlari istisno kilinadi. Masalan: ko’p kavatli uylarda yonma-yon yashovchi ko’shni xonadonlarning birida uy egasi ilmiy asarni yozish bilan band bo’lganda, ko’shnisi pianinoda mashk kila boshlaydi. Birinchi ko’shni ikkinchisiga murojaat kiladi va shu tarika konflikt yuzaga keladi. Bu konfliktda ko’shnilar birorta narsa ustidan nazorat o’rnatishga intilmaydilar, balki birinchisining samarali ishlashiga ikkinchisi xalakit beradi. Yoki jinoiy ish yuritish amaliyotida shunday xolatlar uchraydiki, tasodifiy o’tkinchi bezoriga tanbex beradi, shunda konflikt avj olishi mumkin. Bu nda konflikt bir subyekt tomonidan ikkinchisining axlokiy karashlarini buzish orkasida ro’y ber a di. 2.Konflikt chegaralari. Konflikt tabiatini va uning o’xshash vokeliklardan farkini tushunish uchun uning chegaralarini, ya’ni uning makon va vaktda tashki doirasini aniklash muxim. Konflikt chegaralarini aniklashda uch xil nuktai nazarga asoslanish mumkin : makon - fazoviy chegara , vakt chegarasi , ichki tizim chegarasi . Konfliktning makon (maydon) chegarasi konflikt yuz beradigan joy, xudud bilan bellanadi. Bu xudud turlicha bo’lishi mumkin, masalan, turar-joy maydonidan boshlanib, butun yer shari bilan tugashi mumkin, ya’ni oshxonada janjal yoki jaxon urushi. Konfliktning makonda chegaralarini anik bellash asosan xalqaro munosabatlarda muxim bo’lib, konflikt ishtirokchilarining muammolari bilan boglik. Bunday masala yakin o’tmishda Toli Korabo, Dnepr bo’yi , Tojikiston, Shimoliy Kavkaz, Checheniston va boshka joylarda millatlararo konfliktlarda bir necha marta o’rtaga ko’yildi. Bu yerlarda zarur choralarni ko’rish uchun konfliktning xududiy chegaralari zonasini anik bellash lozim bo’ldi. Vakt chegaralari - bu konfliktning davomiyli, uning boshlanishi va tugashidir. Konflikt boshlanganli, davom etayotganli yoki tugab bo’lganli xakida xulosa qilish vaktning u yoki bu dakikasida konflikt ishtirokchilari xarakatlariga ijtimoiy baxo berishga boglik. Bu xolat ayniksa konfliktga yandan kelib ko’shilgan shaxslarning roliga to’¦ri baxo berishda o’ta muxim. Konfliktning boshlanishi ikkinchi tarafga yo’naltirilgan ta’sir xarakatning obyektiv (tashki) xarakatlari bilan boshlanadi, bunda ikkinchi taraf bu xarakatlarning unga karshi yo’naltirilganlini tushunishi shart va shunda u xam karshi kurash boshlaydi. Konfliktni boshlangan deb xisoblash uchun kamida uchta shartning bo’lishi shart: 1)birinchi ishtirokchi ikkinchi ishtirokchiga, ya’ni o’z rakibi manfaatiga zid ravishda faol va ongli tarzda xarakat kiladi; bu yerda xarakat deganda xam jismoniy xarakat, xam axborot berish (o¦zaki so’z, matbuot, televideniye va b.) tushuniladi; 2) ikkinchi ishtirokchi (rakib) ushbu xarakatlar uning manfaatlariga karshi karatilganlini tushunib yetishi kerak; 3) yukorida xolatlardan kelib chikib, ikkinchi ishtirokchi birinchi ishtirokchiga karshi karatilgan va unga javoban faol xarakat-choralarni ko’radi. Shu dakikadan boshlab konflikt boshlangan deb xisoblanadi. Agar fakat birna ishtirokchi xarakat kilsa (bir tomonlama) yoki xarakatlarini fikran rejalashtirsa (xarakatlarini oldindan o’ylab reja tuzsa, rakib xarakatlarini tasavvur etsa, bo’lajak konfliktni kanday kechishini bashorat kilsa) - bu xollarda konflikt bo’lmaydi. Birok bo’lgsi xarakatlarni oldindan rejalashtirish konflikt uchun poydevor bo’lib xisoblanishi mumkin, ba’zi olimlar buni konflikt rivojlanishining latent (yashirin) boskichi deb ataydilar. Bunday boskichni ajratib ko’rsatish xalqaro axamiyatda katta konfliktlarni tahlil qilish uchun muximdir. S obik Ittifokka xujumni ko’zda tutgan «Barbaross plani» ni tler 1940 yilda tasdiklaganda sobik Ittifok bilan Germaniya o’rtasida xarbiy konflikt xali boshlanmagan edi, bu konfliktning latent boskichi bo’ lib, ochik konfliktning boshlanishi 1941 yilning 22 iyuni ga to’¦ri kelgan . Xalqaro munosabatlarda konflikt fakat taraflarning karama- karshi kurashi sifatida birna xarbiy xarakatlardan iborat bo’lib kolmaydi. Zo’rlik vositalarisiz xal kilinadigan diplomatik konflikt, savdo, chegara, siyosiy konfliktlar bo’lishi mumkin. Birok, xamm a xolat da xam gap taraflarning o’zaro karama-karshi xarakatlarida (xech bo’lmasa so’z orkali kurashish) xakida boradi. Shunday kilib, konflikt doimo ikki tomonlama yoki ko’p tomonlama xarakat tarzida bashlanadi. Koida bo’yicha konflikt taraflardan birining xarakati bilan boshlanadi, bu esa ko’p xollarda konflikt sababchisini aniklash imkonini beradi. Masalan, 1991yilda Irok va Kuvayt o’rtasida bo’lgan konfliktining sababchisini aniklash kiyin bo’lmagan. Irokning ko’shni mamlakatga nisbatan agressiv, bos k inchilik xarakati BMT va butun jaxon xamjamiyati tomonidan salbiy baxolangan. Rossiya va MDX davlatlarining xududida XX asrning 90-yillarida bo’lib o’tgan ko’p sonli millatlaro konfliktlarning sababchisini aniklash esa kiyinrok. Dastlabki kadamlarning noanikli, xarakatlarning chalkashli, o’zaro ayblovlar, axborotlarning xolis emasli konfliktni borishini orkaga suradi, uning tez va asoratsiz tugashiga to’skinlik kiladi, asl aybdorlarni aniklanishini kiyinlashtiradi. Konfliktni tugashi bir xil natija bilan yuz bermaydi. Konflikt t a mom bo’lishi (masalan, taraflarning kelishuvi bilan), konfliktdan taraflardan birining chikib ketishi yoki uning yo’k kilinishi (urush tufayli yoki jinoyat sodir etilishida) bilan ro’y berishi mumkin. Ni x oyat, konflikt tugatilishi va uning avj olishining to’xtatilishi uchinchi shaxslarning aralashuvi natijasida xam sodir bo’lishi mumkin. Masalan, ayrim xollarda jinoiy konfliktlar shu tarika tugaydi. Xalqaro munosabatlar amaliyoti xalqaro konfliktlar ga barxam berish borgan sari uchinchi shaxs lar xarakatlari va aralashuvi asosida xal etilayotganlini ko’rsatmokda (BMT ko’shinlarini kiritish, diplomatik vositachilik va b). Aytish o’rinliki, «BMT tinchlik o’rnatish maqsadida aralashishning bir necha turini farklaydi. Xavf ostida bo’lganlarga tirik kolish uchun vositalarni zudlik bilan takdim etishni maqsad kilib ko’ygan insonparvarlik yoki ekstern yordamdan tashkari aralashishning asosiy kategoriyalari kuyidalar xisoblanadi : tinchliksevarlik : adovatni to’xtatish va bitimga erishish maqsadida zarur bo’lganda diplomatik, siyosiy va xarbiy choralardan foydalangan xolda aralashuv; tinchlikni ko’llab-kuvvatlash : bitimning bajarilishini zarur bo’lsa kuch ishlatish yo’li bilan ta’minlash va kuzatish; tinchlikni barpo etish : uzok muddatga mo’ljallangan barkarorlik va adolatni ta’minlash maqsadida konflikt sabablari va o’tmish arazlarini yo’kotish bo’yicha dasturni amalga oshirish” 1 . Shunday kilib, konfliktning tugatilishi deb barcha karama-karshi kurashuvchi tomonlarning o’zaro xarakatlarining to’xtatilishiga aytiladi. Konfliktning ichki tizim chegaralari - xar kanday konflikt muayyan tizim ichida: oilada, xizmatdoshlar guruxida, davlatda, xalqaro xamjamiyatda bo’ladi. Ichki tizim alokalari murakkab va turlichadir. Bir tizimga kiruvchi taraflar o’rtasida konflikt juda chukur, keng ko’lamli yoki kisman va cheklangan bo’lishi mumkin. Davlatlararo konfliktlarda keskinlashgan o’zaro munosabatlarning yoyilib ketishi, tarkalish xavfi fakat xududda emas, shuningdek ijtimoiy, milliy, siyosiy jixatdan xam kuchayishi hamda bunday konflikt jamiyatning eng keng katlamlarini xam kamrab olishi mumkin. Konflikt ning ichki tizim chegaralarini aniklash uning barcha ishtirokchilarining ichidan aynan konfliktlashuvchi taraflarni anik ajratib olish bilan uzviy boglikdir. Bevosita karama-karshi kurashuvchi taraflardan tashkari konflikt ishtirokchilari bo’lib konfliktga to’¦ridan-to’¦ri aralashmagan uning kiziktiruvchilari, yordamchilari, tashkilotchilari kabi shaxslar, shuningdek, konfliktlashuvchi shaxslarning maslaxatchilari, tarafdorlari va rakiblari, xakamlik sud’yalari xam bo’lish lar i mumkin. Bu shaxslar yoki tashkilotlarning barchasi tizim elementlari sanaladi. Shunday kilib, tizimda konflikt chegaralari unga jalb etilgan ishtirokchilar doirasining katta-kichikli bilan bellanadi. Konfliktning ichki tizim chegaralarini aniklash bo’layotgan jarayonlarga ta’sir qilish, xususan, tizimni buzilishdan saklash uchun muximdir. 3. Konflikt sabablari va motivlari. Jamiyatda sababiy bogliklik. Ijtimoiy muxitda sababiylik ko’p murakkablik va chalkashlik bilan xarakterlanadi. Xar bir ijtimoiy xarakat turli-tuman va aksariyat xollarda ziddiyatli xodisalarni keltirib chikaradi. Konfliktlarning asl sabablarini aniklash esa, xodisalar va kishilar o’rtasida o’zaro alokadorlikning butun zanjirini chukur tahlil qilishni takozo etadi. Turli konflik t larda taraflar xatti-xarakatlari sabablarini tahlil etishda ularning odatda o’z manfaatlarini kondirishga bo’lgan intilishlaridan iborat ekanlini tushunish kiyin emas. Faraz, o’ch olish, xasadgo’ylik, ko’rolmaslik, nosamimiylik, araz, qabul kilingan karordan konikmaslik, bugun kunda yoki kelgusida o’zini moddiy jixatdan ta’minlashga bo’lgan intilish sud amaliyotida uchrab turadigan turmush konfliktlari sabablarining aksariyati xisoblanadi. Guruxiy konfliktlarning motivlari xam bulardan far k lansa-da, ular xam o’ziga xos xilma-xil, masalan, iktisodiy kiyinchiliklar, siyosiy extiroslar, raxbarlikka intilish, milliy g u rur va sh.k. Xalqaro maydonda davlatlar xatti-xarakatlari motivlari xam shu kabi turli cha bo’lishi mumkin. Aslini olganda konfliktlar sabablari xozir xayotning butun murakkablini aks ettirishga kodir. Aytish joizki, “Konflikt ” tahlili kuyidalar : -vaziyat sabablari va tarixini, shuningdek , joriy xodisalarni tushunish ; -fakat asosiy yoki anik ko’rinib turgan taraflarni emas, balki konfliktga jalb kilingan barcha ishtirokchi (gurux)larni aniklash ; -barcha bu ishtirokchi(gurux)larning nuktai nazarlari va ularning o’zaro munosabatlarini bilish ; -konflikt nezida yotgan omillar va tendensiyalarni aniklash ; -muvafakkiyatsizliklar va yutuklardan teshli xulosa va saboklar chikarish uchun zarurdir. Konflikt tahlili bu bir martalik tadbir emas, u o’zgaruvchan omillar, dinamika va sharoitlarga xarakatlarni moslashtirishga yordam kiluvchi doimiy jarayon bo’lib kolishi kerak.» 1 . Birok, individlar va ijtimoiy guruxlar xatti- xarakatlarining (sabablari) motivlari konfliktlarning chukur sabablari bo’la olmaydi, chunki bu motivlarni o’zi xam izox talab etadi. Inson tashki vaziyat o’zgarishlariga befark bo’lmay, o’zgarib boradi; o’z navbatida psixolok omillar iktisodiy va siyosiy jarayonlarning borishiga ta’sir o’tkazadi. Ijtimoiy ong tafakkur, xissiyotlar, extiyojlar, motivlar , manfaatlar orkali namoyon bo’ladi, bundan esa, muayyan kishilarning fikrlari, mavkei, xarakatlari, extiyojlari, xul k - atvori shakllanadi. Bunda aynan xissiy darajada kayd etiladigan va guruxlar, jamoalarning xatti-xarakati, xul k -atvori, nuktai nazari sifatida umumlashadigan ijtimoiy ongning individual ifodalanish turli shakllarida ma’naviy soxada ziddiyatlar oshkora va keskin ko’rinishda namoyon bo’ladi, borlik ziddiyatlari aks etadi. Umuman keng ko’lamli konfliktli vaziyat jamiyatda ijtimoiy tarkok jarayonlarning kechishi xakida, muayyan jamiyatning barkarorlini yoki xududiy yaxlitlikni ta’minlovchi muxim ijtimoiy tuzilmalarning kiska muddatli yoki uzok davom etadigan ko’p yoki kam darajada, ba’zan esa tuzatib bo’linmaydigan dezintegrasiyasi xakida guvoxlik beradi. Xozir zamon jamiyatida konfliktlar okibat natijada obyektiv mavjud ijtimoiy ziddiyatlarning tulishi va namoyon bo’lishidin iborat. Ijtimoiy-tarixiy jarayonni bunday tushunish ba’zilar tomonidan jiddiy asoslantirilgan e’tirozlarga sabab bo’ladi. Ijodiy merosini o’rganuvchi ba’zi tadkikotchilar shu narsaga e’tibor beradilarki, bu ma’noda sinfiy konfliktga uning turli xil xatti-xarakat shakllarini nazariy tahlil etmasdan karalgan. Ba’zi olimlar esa, uning ta’limotida sinflar o’rtasida iktisodiy munosabatlarni mutlaklashtirishni ko’rganlar. M.Veber esa konfliktlarning paydo bo’lishini fakat kamba¦allik va boylik tafovutlariga boglik deb xisoblamaydi. U notenglik xususiyatiga karab e’tibor, xurmatning turli darajada bo’lishi, bir xilda bo’lmagan obro’, mavke, makomli guruxlar tushunchasini kiritgan. Bunda Veber turli guruxlarning moddiy va goyaviy manfaatlari bilan diniy ong o’rtasida bogliklikni ko’rsatib o’tgan. R.Dorendorf esa aynan sinflarni konfliktlashuvchi ijtimoiy guruxlar deb xisoblagan. Uning fikricha,sinfiy konflikt jamiyat xarakteri bilan bellanadi. Konflikt odatda iktisodiy munosabatlar bilan emas, balki boshliklar va bo’ysunuvchilar o’rtasida munosabatlar orkali vujudga keladi, uning bosh sabablari kishilarning bir-birlari ustidan xukmronli, xokimiyatga esa bo’lishlaridir. Konflikt uchun asos fakat ishchilar ustidan tadbirkorlar xokimiyatining o’rnatilishi emas, konflikt boshkaruvchilar va bo’ysunuvchilar mavjud bo’lgan xar kanday tashkilotda paydo bo’lishi mumkin (kasalxonada, xarbiy kismda, universitetda va x.). Darendorf o’zining «Industrial jamiyatda ijtimoiy sinflar va sinfiy konflikt» nomli mashxur asarida obyektiv «yashirin» va anglashilgan «oshkora» manfaatlarning mavjudli xakida xulosani chikarish uchun ko’p nazariy xulosalaridan foydalangan. Sinflar, uning fikricha, kachonki «yashirin» manfaatlar «oshkora» manfaatlarga aylanganda vujudga keladilar. Xozir zamon olimlaridan Pyer Burdye esa xozir konfliktlarning rivojlanish xususiyatlari ustida fikrlash uchun amaliy tavsiyalar beradi. Uning fikricha, sinflar to’¦risida nazariyaning kamchili obyektiv mavjud tafovutlar majmuini e’tiborga olmaslik, ijtimoiy borlikning fakat iktisodiy maydon bilan cheklash natijasidir. K.Boulding, L.Kraysberg, M.Krozyelar fikricha, konfliktning o’zi turli xil maqsadlarga intiluvchi guruxlarning karshi kurashidan iborat. K.Bouldingning ta’kidlashicha, xamma konfliktlar umumiy elementlarga hamda rivojlanishning umumiy me’yorlariga ega bo’ladi, bu elementlarni o’rganish konflikt xodisasini uning istalgan ko’rinishida o’rganish, tasavvur qilishga imkon beradi. Demak, konfliktlarni tushunishda va asoslashda asosiy yondashuvlar yirik ijtimoiy uyushmalar o’zaro munosabatlarining xususiyatlarini ko’rib chikish doirasida shakllanganlini ko’rishimiz mumkin. Notenglik konflikt manbai sifatida. Ijtimoiy notenglikning asosiy bellari bo’lib mulkchilik, xokimiyat, makom munosabatlarida farklar xisoblanadi. Bu xususiyatlar u yoki bu darajada jamiyatning ijtimoiy-sinfiy tuzilmasida aks etadi, ijtimoiy guruxlar, individlar o’rtasida munosabatlarda notenglik bo’lib namoyon bo’ladi. Ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iktisodiy notenglik bilan ijtimoiy guruxlar va individlarning xayot tarzida, madaniyatida, ruxiyatida muxim farklar xam boglik bo’ladi. Moddiy va ma’naviy boyliklarni yaratish, ularni ayirboshlash va taksimlash yuzasidan bo’ladigan ijtimoiy xarakatlar ijtimoiy guruxlar o’rtasida tanglikka, muayyan sharoitlarda esa ochik konfliktga olib borishi mukarrardir. So’ng o’n yilliklarning tarixiy tajribasi shundan guvoxlik beradiki, davlat ijtimoiyizmi xususiy mulkchilikni va sinflarning ijtimoiy notenglini butunlay tugata olmadi.U jamiyatni ijtimoiy konfliktlardan xam kutkara olmadi. Bugun kunda bozor iktisodi ishlab chikarish tizimining eng yaxshisi xisoblanadi, birok uning afzalliklari insonparvarlik xarakteriga ega bo’lishi uchun demokratik davlat bozor iktisodi vujudga keltirishi mumkin bo’lgan insonni kullikka solish va begonalashtirish tipik shakllarini yumshatish mas’uliyatini o’z zimmasiga olishi kerak. Amalda bu davlat tomonidan daromadlarni yo’ksillar foydasiga kayta taksimlashni, progressiv solikka tortishni joriy etishni anglatadi. Bunday kayta taksimlashning mexanizmi va vositalari turli yullar bilan ishlab chikilgan va amalga oshirilgan: muzokaralar, kelishuvlardan to konfliktlargacha. Birok, kelajakda konfliktlarning bo’lishi istalmagan narsa, chunki bu o’zaro ijtimoiy talofatlar bilan kechadi.Ijtimoiy adabiyotlarda bu xususda bildirilgan ba’zi fikrlarga k o’ ra, «Mikrodarajada shaxslar o’zaro ta’siridan boshlab to guruxlar, tashkilotlar, jamoalar va millatlar orkali insoniy o’zaro ta’sirning barcha tiplarigacha, shu jumladan, ijtimoiy, iktisodiy munosabatlar va xokimiyatning taksimlanishi masalalari - bularning xammasi konflikt orkali rivojlanadi, o’zgaradi va sodir bo’ladi. Konflikt bu munosabatlarda muvozanat yo’kli sababli yuzaga keladi, masalan, noteng : ijtimoiy makom, iktisodiy axvol, boylikka egalik yoki xokimiyatning taksimlanishi. Bular o’z navbatida kamsitilish, ishsizlik, kamba¦allik, jinoyatchilik va tazyik ostida bo’lishlik kabi muammolarga olib keladi. Bu darajalarning xar biri boshkalari bilan alokador va kelgusida ijobiy o’zgarishlarga yoki buzgnchi zo’rlikka olib keluvchi kudratli «shoxobcha»ni shakllantirishga kodirdir» 1 . Shuni ta’kidlash lozimki, jamiyatda katta ijtimoiy guruxlarning notengli bilan boglik konfliktlarni butunlay bartaraf qilish ning samarali usullari mavjud emas. Birinchidan, insoniyat tarixi shuni ko’rsatadiki, ijtimoiy notenglik doimo karor topaveradi. Davriy tarzda takrorlanadigan inkilob lar notenglikni amalga oshirilishi tiplari, shakllari va metodlarini ko’p darajada o’zgartiradi, birok uni yo’kotishga kuchi yetmaydi. Xar kanday jamiyatda doimo turli ijtimoiy guruxlar o’rtasida manfaatlar konflikti, xech bo’lmaganda xayotiy muxim resurslarga ega bo’lish yoki ulardan foydalanishga bo’lgan huquq uchun kurash mavjud bo’lgan va bunday keyin xam bo’ladi. Bu kurash uning obyekti bo’lgan resurslarni vakt chegaralari ga boglik ravish da davom etadi. Manfaatlar va extiyojlar. Ijtimoiy konfliktlar tabiatini tushunish manfaatlar karama-karshi kurashini tahlil qilishdan iborat kadimiy an’anaga ega. T urli-tuman konfliktlarni tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, kurashuvchi taraflar xatti-xarakatining nezida kandaydir anik sabablar yotmasin, ular taraflar manfaatiga borib takaladi, konflikt bo’lganda bu manfaatlar karama-karshi yoki bir-birini istisno kiladi. tler Germaniyasi o’zga davlatlar yerlarini egallashga intilgan, Yevropa mamlakatlari esa mustakillik va suverenitetga intilganlar. O’¦ri birovning mulkini o’rlasa, mulkdor uni ximoya kiladi. Er-xotinlar pul masalasida janjal kiladilar, ularning xar biri oila mabladan mustakil foydalanishga xarakat kiladi va ular o’z manfaatlarini ma’kullab o’zini xakli deb xisoblaydilar. Konflikt asoslari sifatida manfaatlarni tahlil qilishda ba’zi tadkikotchilar unga yakin turgan ijtimoiy va ruxiy xodisalarga e’tiborni karatadilar, ya’ni manfaatni uzviy keltirib chikaruvchi xodisalarga. Masalan, biror narsaning tankisli xolatini asoslovchi extiyojlar kategoriyasi, bunda organizm(shaxs, gurux, jamiyat) shu yetishmovchilikni to’ldirishga xarakat kiladi. Extiyoj manfaatni keltirib chikaradi, manfaat bu anglashilgan extiyoj, ba’zida esa, uni kanoatlashtirishning anglashilgan yo’li xamdir. K.Ledederning fikricha, ijtimoiy konflikt inson extiyojlarining butun majmuini nomutanosib kanoatlantirish yoki unga putur yetkazish natijasidir. Xavfsizlikka, tan olinishga, o’xshashlikka, ijtimoiy mansublikka va shu kabilarga bulgan extiyojlar fakat aloxida individga emas, balki ijtimoiy guruxlarga, etnik uyushmalarga, butun jamiyatga va davlatlarga xos. Dj.Bertonning fikricha, «asosiy insoniy extiyojlarni to’lik kanoat - lantiradigan tashkiliy intilishlar, xarakatlar konfliktni xakikiy yakunlanishiga olib kelishi mumkin». Shu munosabat bilan ko’p mualliflar konfliktning psixolok sababi deganda asosiy insoniy extiyojlarning birortasiga taxdid solish(frustrasiya)ni tushunadilar. Konfliktda kurashuvchi taraflar o’z maqsadlari sari xarakat kiladilar, birok, bu maqsadlarga bir vaktning o’zida ikki tomonning bir-birlariga zarar yetkazmasdan turib erishishlari istisno kilinadi. De privasiya konsepsiyasi. Yirik ijtimoiy kolliziyalar sabablarini aniklash uchun deprivasiya deb ataladigan konsepsiyadan foydalanish mumkin. Bunda gap shunday xolat to’¦risida ketadiki, bu xolat uchun talablar va ularni kondirish imkoniyatlari o’rtasida yakkol farklanish xosdir. Vakt o’tishi bilan deprivasiya kuchayishi yoki kamayishi yoxud o’zgarmasdan kolishi mumkin. Deprivasiyaning kuchayishi bir tomonda talablar (kutilayotgan natijalar), ikkinchi tomondan, ularni kanoatlantirish imkoniyatlari o’rtasida nisbatga boglik. Deprivasiyaning o’sishi, birinchidan, shakllangan talablarning imkoniyatlarini kamayishida ro’y berishi mumkin, masalan,iktisodiy krizis sharoitida. Bunday sharoitda talablar kuyida formula bilan bellanadi: «fakat yomon bo’lmasa bo’ldi». Ikkinchidan shunday vaziyat bulishi mumkinki, bunda kutilayotgan natijalar, talablar ularni kondirish imkoniyatlaridan ko’pro k o’sib boradi. Mana shunda deprivasiya kuchayadi va demak, konfliktlarni vujudga kelish extimoli kuzatiladi. Deprivasiya barkaror darajasining saklanishi yoki uning kamayishi extiyojlarni kondirish sharoitida talablar(kutilayotgan natijalar) darajasining pasayishi yoki kutilayotgan natijalarga nisbatan talablarni kondirishning juda tez o’sishi sharoitida yuz berishi mumkin, bu esa jamiyatda axlokiy-psixolok muxitni barkarorlashtirish, keskinlikni yumshatishga imkon beruvchi ruxiy shart-sharoitni yaratadi. Va aksincha, deprivasiyaning kuchayishi ijtimoiy tanglikni ortishiga, ochik ijtimoiy, siyosiy va etnik konfliktlarni vujudga kelishiga olib keladi. Irrasional elementlar. Konfliktlarning paydo bo’lishida ijtimoiy subyektlar manfaatlarining to’knashuviga olib kelgan u yoki bu obyektiv sabablarni aniklash mumkin.Masalan,bir ayolni sevuvchi ikki erkak o’rtasida konflikt yoki transport vazirli bilan fermerlar o’rtasida ularning xududida avtomastral kurilishidan kelib chikkan to’knashuv obyektiv shakllangan vaziyatdan qonuniy tarzda kelib chikuvchi ziddiyatlarga asoslanadi, bu vaziyatda xar kaysi tarafning xakikiy extiyojidan to’knashadi. Birok jamiyatda ziddiyatlar va demak, konfliktlar xam juda ko’p uchraydi, ularning xammasi xam biror jiddiy sabablar bilan boglik emas, balki odamlarning asl extiyojlari va maqsadlariga to’¦ri alokador bo’lmagan subyektiv omillar va kishilarning xarakterlari, kayfiyatlari, oddiy, arzimagan injikliklari kabi sabablar bilan xam ziddiyatlar yuzaga kelishi mumkin. Bunday «subyektiv» ziddiyatlar oilada, xizmatda va boshka ishlarda doimiy mulokotda bo’lishga majbur bo’lgan ayrim individumlar o’rtasida tez-tez sodir bo’lib turadi. Bu ziddiyatlar juda mayda, boshka kishilar nazarida arzimaydigan,soxta bo’lishi mumkin, birok xarakter xususiyatlariga ko’ra normal o’zaro munosabatlar uchun yenb bo’lmas to’siklar bo’lishi mumkin. Psixologlarning ta’kidlashicha, xarakter yoki xulk-atvorning eng ta’sirchan jixatlari bulib, me’yorda,tabiiy sifatlar bo’lishi, birok bunday sifatlar boshka odamlarda bo’lmasli mumkin: punktuallik, tejamkorlik, aniklik, sabrlilik va b. Boshka bir odamning kiyinish odati yoki ovkat yeyish usuli xam norozilikni yuzaga keltirishi mumkin. Ko’pincha temperament, ta’sirlanishning tezlida farklanuvchi kishilar o’rtasida to’knashuv - larni tushunish kiyin bo’ladi. Nixoyat, konflikt sababi bo’lib kimningdir shunchalik ta’sirchanli, axmokona kili bo’lishi mumkin. Konflikt xakida odatda fikr shundan iboratki, konflikt doimo o’z manfaatlarini okilona ko’llab-kuvvatlovchi kishilar o’rtasida mantikan tushuniladigan ziddiyatdir. Birok, dastavval bunday tushun i shga mutaxassislar tomonidan kuzatiladigan ko’p omillar karama-karshi turadi. Masalan,oilaviy janjalda er ziddiyatni iloji boricha yumshatishga xarakat kilib xotiniga yon bosadi , ayol esa, erning bunday xarakatini «bejiz emas» deb tushunib, battar «to’nini teskari kiyib oladi» va konflikt yan kuch bilan avj oladi. Davlatlararo muzokaralarda bir taraf unga birinchi so’z berilmagani uchun o’zini xakoratlangan (kamsitilgan) deb biladi va muzokaralar uziladi. Mana shunga o’xshash konfliktlar sabablarining murakkablini tasdiklovchi shu kabi ko’p misollarni keltirish mumkin, birok bular xar doim xam kat’iy mantikiy tuzilma (rekonstruksiya)da e’tiborga olinavermaydi va ko’pincha yo’kotib bo’lmaydigan irrasional elementlari bilan kechadi, bu esa, konfliktning individual o’ziga xoslini tashkil kiladi va uni oddiy vositalar bilan xam qilishga yo’l ko’ymaydi. Bu, ayniksa, milatlararo konfliktlarda ko’rinadiki, bu konfliktlar odamlar xatti-xarakatining puxta ishlab chikilmaganli, okilona emasli (irrasional bo’lishi), destruktiv (buzgnchi) xarakterda xissiyotlarning ustun kelishi okibatida boshkara olinmaydi va mabodo ular kengayib, avj olsa, xakikiy xalokatga aylanishi mumkin. Psixoterapevtik amaliyotdan ma’lumki, odamning mulokot jarayonida sodir etadigan xulk-atvori, xarakatining noanikli, boshka kishilarda asabiy reaksiyani tu¦dirishi mumkin va konfliktlarga olib kelishi mumkinki, bular guyo boshka shaxslarga butunlay bema’ni va sababsizdek bo’lishi mumkin. Shu bilan birga barcha muammo munosabatlarning tartibga solinmaganlida va chalkashlida, psixolok jixatdan «turli tilda» ekanlidadir. Shaxsiy konfliktda irrasional element, agar unda ruxiy kasal yoki akli noraso shaxs ishtirok etsa, uning xakikiy asl sababi bo’lib xizmat qilishi mumkin. Bunday xolatlar kam emas. Biz bu yerda shaxsning ichki konfliktlari ustida tuxtalmaymiz, ayni vaktda milliy yoki diniy xislar bilan ko’z¦ a lgan omma orasida ba’z an konfliktni kuchli keskinlashtirishga kodir odamlarning xozir bo’lib kolishini yodimizdan chikarmaslimiz kerak. Shu bois kompleks fan bo’lgan konfliktologiya shunday kam axamiyatli bo’lgan xolatni e’tiborga olish lozim. O’z-o’zidan tushunarliki, «obyektiv» va «subyektiv» ziddiyatlar, shuningdek «irrasional» elementlar deb atalgan narsalar real xayotda kat’iy chegaralarga ega emas va bu yerda konfliktli xulk-atvor sabablarida bo’lishi mumkin bo’lgan variantlar doirasini ko’rsatish uchun juda shartli kilib bellanadi. Xamma xollarda biz u yoki bu tarzda kishilar manfaatlari bilan ish ko’ramiz, bu manfaatlar ko’p yoki kam axamiyatli, barkaror va o’zgaruvchan, oshkora yoki yashirish bo’lishi mumkin. Ziddiyatlar darajasi. Ziddiyatlarning «obyektivli» va «subyektivli»ni ularning ikki xil darajada manfaatlar bilan bogliklini e’tiborga olganda turli nuktai nazardan tushunish mumkin. Sodda kilib aytganda bunday bo’lish u yoki bu tashki faoliyatda extiyojlar bilan yoki mustakillikka, o’z-o’zini saklab kolishga, o’z-o’zini xurmat kilinishiga bo’lgan extiyojlari bilan boglik. Odamlar o’rtasida jiddiy to’knashuvga kator xolatlar sabab bo’lishi mumkin,masalan, ikki odam restoranda bitta stolga da’vo kiladi, urushlar ikki davlatning biror xududda o’z ta’sirini saklab kolish yoki birining ikkinchisi ustidan xukmronlini o’rnatish, o’z mustamlakasiga aylantirishga bo’lgan intilishidan kelib chikadi. Yukorida ikki xolatda moxiyat bo’yicha turli darajada manfaatlar to’knashadi. Birinchi xolatda xar kaysi subyekt o’zining xususiy manfaatidan kelib chikib, o’ziga xalakit berayotgan boshka subyekt bilan kurashadi. Ikkinchi xolatda ozodlik, daxlsizlik, asosiy huquqlarni xurmat kilinishini saklash bilan boglik motivlar axamiyatli. Inson uchun muximro bu uning individual erkinli, jismoniy daxlsizli, sha’ni va kadr-kimmati bo’lsa; davlat yoki millat uchun esa, mustakkilli, xududi yoki chegarasining daxlsizli, jaxon xamjamiyatining teng huquqli subyekti sifatida tan olinishi muximdir. Bunday manfaatlarda ziddiyatlarning eng keskin ifodalanishi - bosh k a ijtimoiy subyekt bilan to’lik mos kelmaslik va uni yo’k qilish uchun kurashish xisoblanadi. Yukorida gap ijtimoiy ziddiyatlarning darajalari xakida bor a diki, bu darajalar taraflarning manfaatlari kanchalik muximlini farklaydi. Ziddiyatlarni darajalarga ajratish ularning bir biridan kanchalik chukurliga karab farklanishini ko’rsatadi. Bu esa,subyektning konfliktga jalb kilinganli darajasini, konfliktni xal qilish imkoniyati va usullarini bellab beradi. 4. Shaxsni huquqiy begonalashtirish. Begonalashtirish fenomeni. Insonlar o’z mexnatlari natijalari , o’zlari to’plagan moddiy va ma’naviy boyliklar, erishgan yutuklari nafakat ularning o’zlaridan ajralib uzoklasha borishini, shu bilan ularni o’zlariga bo’ysundirib xuddi o’z xususiy xayotiga ega bo’lishayotganini paykay boshlaganlarida ijtimoiy xayot aloxida olingan inson xayoti bilan butun jamiyat yutuklari o’rtasida farklanishni, nomuvofiklikni tasdiklovchi ko’plab misollarni namoyon eta boshlagan vaktda ijtimoiy-siyosiy adabiyotda begonalashtirish muammosi tadkikotchilar dikkat markazida turgan. Badiiy shaklda bu muammmo aka-uka Grimmlar, Gofman asarlarida, ayniksa, avstriyalik yozuvchi Gustav Mayrinkaning “Golem“ nomli fantastik romanida anik shaklda ifoda etilgan. Bu asarda XUII asrda bo’lib o’tgan vokea tarixi bayon kilingan, bir koxin sun’iy odamni yasaydi, u ibodatxonada ko’nrok chaluvchilik qilishi va turli or ishlarni bajarishi kerak edi. Golem shunday yasa lgan ediki, uning tishlari bilan tutib turuvchi kogozga sexrli so’zlar yozilgan bo’lib, bu yozuv uning ishlash kobiliyatini ta’minlar edi. Bir kuni kechki ibodatdan so’ng koxin Golem o¦zida kogoz bo’lani olib ko’yishni yodidan chikaradi, u esa, itoatkorlikdan chikib, koron ko’chalar bo’ylab yugurib ketadi, yo’lida o’ziga duch kelganlarni o’ldiradi. Avstriyalik muallif kitobida vokea nisbatan yaxshi yakunlanadi. Koxin Golemni kuvib yetadi va kogoz bo’lani yirtib tashlaydi, bu uning xalokati edi. Bulgakovning “It yura“ asarida xam shu mazmunda vokea bayon etiladi. Afsuski, xayotda insonlarning o’zlari tomonidan o’z farovonliklariga xizmat qilish uchun yaratgan narsalarini jilovlashga osonlikcha erishib bo’lmaydi. Begonalashtirish muammosini nazariy jixatdan ko’tarish masalasi Yan davr mutafakkirlari asarlarida mufassal yoritilgan . Ular o’z zamondoshlarining e’tiborlarini ijtimoiy munosabatlar soxasiga, burjua ijtimoiy munosab a tlarining karor topishi jarayoniga karatdilar. J.J.Russo fikricha, jamiyat odamlarni buzadi va ma’naviy kashshok kiladi. U inson faoliyati maxsulidan insonlarga karama-karshi turuvchi kuchga aylanadi. Tabiiy jarayonlar dastlab xukmronlik kilgan davrda erkin va karam bo’lmagan insonlar ijtimoiy munosabatlarning shakllangan tizimi ta’siriga tushib koladilar, o’ziga o’xshaganlar kuliga aylanib koladilar. Insonni bunday begonalashtirish xolatidan chiki b ketish i uchun Russo “ijtimoiy shartnoma“ tuzish zarur deb biladi, ya’ni fukarolarning bunday bitimga ixtiyoriy rioya etishlari avval tenglik, erkinlik va mustakillikni kaytarishga imkon beradi. “Ijtimoiy shartnoma“ nazariyasi katta siyosiy ta’sirga ega bo’ldi, ijtimoiy tartibsizlikni jilovlashga, ijtimoiy munosabatlarni barcha insonlar va tabakalar manfaatlariga bo’ysundirishga bo’lgan umidni uygotib , ilk burjua munosabatlari davri ilgor mutafakkirlarini ruxlantirib yubordi. Birok, tovar munosabatlarining rivojlanishi nazariy konsepsiyalar va siyosiy shiorlardan mustakil va kat’iy tarzda yuz o’ra boshladi. Aloxida shaxslar va sinflarning xususiy iktisodiy manfaati jamiyatni adolat va tafakkur asosida kurishga bo’lgan xar kanday urinishlarni chippakka chikardi. “Ijtimoiy shartnoma“ nazariyasining begonalashtirishni yenga olmasli va uning tabiatini tushuntira olmasli oydin bo’lib koldi. Bu muammoni xal qilishga yo’naltirilgan keyin nazariy urinishlar nemis klassik falsafasi bilan boglik bo’ldi. Bu yerda begonalashtirish fenomeniga odamning faol tabiatiga xos ichki xususiyat sifatida karaldi. Nemis klassik falsafasi begonalashtirishni eng amaliy yo’llarini ko’rsatish o’rniga uning tabiatini tushuntirishga xarakat kildi. Fixte fikricha, inson moxiyatiga ko’ra o’z-o’zini anglash yoki sof “Men“dir bo’lib, u o’z faoliyatida predmet , ya’ni “Men emas“ni begonalashtiradi. Bu Fixtening predmetlilikni asoslashi o’ziga xos tarzda begonalashti - rishni anglatadi. Gegel falsafasida begonalashtirish muammosi xam e’tiborga loyik. Bu yerda begonalashtirish muammosi, birinchi dan, tabiat va jamiyat tarixida absolyut ruxning ifodasi sifatida, ikkinchi dan, begonalashtirishning tarixan o’tkinchi shakllari muammosi sifatida talkin kilinadi. U o’zining “ R ux fenomenoloyasi“, “Huquq falsafasi“, “Estetika“ asarlarida rim jamiyati, krepostnoylik va xozir zamon burjua huquqiy xolati sharoitlarida begonalashtirishning tarixiy shakllari farklanishiga e’tibor karatdi, shu bilan jamiyat tarixiy tarakkiyot qonuniyati va unda begonalashtirish jarayoni muammosini ilgari surdi. Begonal a shtirish muammos i ga bo’lgan yan karash tomonidan shakllantirildi. Shuni aytish joizki, nemis klassik falsafasi tomonidan muammoning xal etilishini yaxshi bilgan xolda uning begonalashtirish muammosini xal qilishga ko’shgan xissasini yukori baxoladi. U bu muammoga mantikiy darajada emas, balki ijtimoiy tuzilma ning amaliy masalasi sifatida karash muximlidan kelib chikdi. Begonalashtirishning psixolok va ijtimoiy tabiati. Begonalashtirish fenomeni doimo individ va jamiyat xayotida kayta ishlab chikilaveradi. Begonalashtirishni bartaraf etib bo’lmaslik ko’pchilik olimlarning begonalashtirishni tarixiy o’tkinchi xarakteri xakida goyalardan voz kechishlariga olib keldi. Mashxur rus faylasufi Berdyayev begonalashtirishni buyumlarning o’z tabiatiga ko’ra bartaraf etib bo’lmaydi degan fikrga kelgan. Insonning ijodkorlik moxiyati xamisha uning tafakkuri va ko’llari yaratgan asarlarni uning o’zidan ajralib uzoklab borishini keltirib chikargan va keltiraveradi, bu asarlar o’z mantiki va takdiri qonunlari bo’yicha mavjud bo’ladilar. Xar kanday moddiylashgan borlikni Berdyayev begonalashtirilgan borlik deb xisoblaydi. Ijtimoiylik kator xollarda muammoni yanada kuchaytiradi. Insonni begonalashtirish va insonparvarlik inkirozini Berdyayev inson va tabiatning uzviy birlini buzuvchi texnik tarakkiyot va o’ziga zamondosh bo’lgan sivilizasiya bilan bo¦laydi. “Burjua sivilizasiyasi dunyo nokoinotli ning chegarasidir. Unda inson ichki jixatdan xalok bo’ladi, tashki jixatdan avtomatlashtirilgan inson bilan almashtirililadi... Birok sivilizasiyaning texnik kuchlari insonning o’zini ustidan xukmronlik kiladi , uni kulga aylantiradi, uning kalbini o’ldiradi“. Mashxur nemis faylasufi Xaydegger xam begonalashtirishga ijtimoiy munosabatlar mavjudligining atributi, ichki xususiyati sifatida karagan. Kundalik tashvishlar dunyosini, inson kiyofasining yo’kolishini, uning jamiyat funksional birliga aylanishini ijtimoiy xulk-atvorning begonalashtirilgan normalarida inson moxiyatining erib ketishi deb tushuntirgan. U ijtimoiy mulokot vositalari va normalaridan foydalanib, xar birimiz boshkalarga taklid kilib xarakat kilamiz, o’kiymiz, ko’ramiz , adabiyot va san’at asarlari xakida fikr beramiz deb tushuntiradi. Psixologiya fani nafakat begonalashtirish mavjudli faktini inkor etib kolmaydi, shu bilan birga bu fenomenni inson xayotining b a rkaror, uzok mavjud bo’luvchi yo’ldoshi deb xisoblaydi. Shaxsni huquqiy begonalashtirishning moxiyati va shakllari. Fukarolik jamiyati amal qilishini tartibga soluvchi huquqiy institutlar va normalar tizimi davlat faoliyati, boshkaruv va davlat tuzilishi shakllari xususiyatlari hamda siyosiy rejim bilan bevosita boglik. Huquq fakat jamiyat iktisodiy tuzumiga boglik bo’lmasdan, b alki xukmron tabakalar va guruxlarning siyosiy erklariga, fukarolar siyosiy madaniyatiga va davlat faoliyati an’nalariga karab jiddiy o’zgarib boradi. Huquq axolining ayrim guruxlari manfaatlarini ijtimoiy jixatdan mustaxkamlab, ikkinchi tomondan bir vaktning o’zida uning boshka guruxlari erkinlini cheklaydi. Tarixiy tarakkiyot jarayoni, bu xolatda odamlar manfaatlari va extiyojlarining vakt ichida o’zgarishi jarayoni huquqiy begonalashtirish imkoniyatini yanada ko’prok darajada kuchaytiradi. Shu bois huquq tarixi o’z huquqini ko’lga kiritish uchun, huquqiy xujjatlar va koidalar tizimida begonalashtirishni bartaraf etish uchun olib borilgan doimiy kurash tarixidan iborat ekanli tasodifiy emas. Turli mamlakatlarning siyosiy va huquqiy tizimi bilan tanishish begonalashtirish fenomeni ni siyosiy va huquqiy munosabatlarning xar kanday tizimiga xoslini ko’rsatadi. Kishi larning ijtimoiy ijodi maxsuli bo’lgan huquqiy tizim xamma yerda muayyan mustakillikka ega bo’ladi va o’zining bu sifatida jamiyat individlari va ayrim guruxlarning xayotiy manfaatlari va huquqlarini u yoki bu darajada begonalashtirib fukaro xulk-atvori omili rolini o’ynay boshlaydi. Bu jarayonda huquqiy begonalashtirishning umumiy jixatlari, shakllarini ko’rish mumkin. Masalan, xar kanday mamlakat huquqi ning nezi bo’lib muayyan jamiyat xayotining uzok tarixi jarayonida shakllangan odat, huquqiy an’ana xisoblanadi. Xar bir aloxida olingan xolda bu tarix o’ziga xosdir, birok u xamma yerda siyosiy boshkaruv huquqiy shakllarining xalq ruxiyatiga mos kelishi kabi yagona muammoni yuzaga keltiradi. Bu shaklda huquqiy begonalashtirish o’zgarishlarsiz kolmaydi, uning o’zgarishlari huquqiy xujjatlar tizimida insonlar manfaatlarini rasmiylashtirishning muayyan anik jarayonlariga ta’sir etadilar. Xatto davlat siyosiy rivojlanish tarixiga doir yetarli tajribaga ega bo’lmagan xollarda xam huquqiy begonalashtirishning bu shakli boshka mamlakatlar odatlari va an’analarini o’zlashtirish ko’rinishida namoyon bo’ladi. Huquqiy begonalashtirishning keng tarkalgan shakli bu xokimiyatning muayyan institutlari va tashkilotlarida, mavjud huquqiy tizimda shaxsni begonalashtirish xisoblanadi . Xar bir anik xolatda individ uning o’zigacha mukammal ishlab chikilgan va shu bilan uning extiyoj va manfaatlari mustakillini begonalashtiruvchi huquqning tayyor tizimiga duch keladi. Siyosiy-huquqiy institutlar amalda tizimining o’rnatilgan normalari, tamoyillari, koidalarining muayyan axvoli shaxsni huquqiy begonalashtirish darajasi xakida xulosa chikarish uchun asos bo’lib xizmat kiladi. Bu tizimda kichik o’zgarishlar begonalashtirish xolatiga jiddiy ta’sir etishi mumkin. Masalan, sovet huquqiy tizimi davlat (partiya) da muxim raxbarlik lavozimida bo’lish muddati chegaralarini nazarda tutmagan. Farb mamlakatlarining huquqiy tizimlarida anik yozib ko’yilgan bu norma xozir zamon davlati ( eski tuzum parchalanishi natijasida karor topgan davlat) siyosiy rivojlanish xususiyatlariga ta’sir etishi mumkin. Tarixiy tajriba, xokimiyatning bir tomonlama uzurpasiya kilinishi va xalqdan ajralib kolish jarayonlariga karshi turish institutlariga ega bo’lgan jamiyatda yuz berayotgan o’zgarishlarni tez sezuvchan siyosiy tizimlar huquqiy begonalashtirishning eng keskin shakllarini zudlik bilan yenga oladigan barkaror vosita ekanlini ko’rsatadi. Farbda siyosiy tizimla r jamiyatning davlat-huquqiy institutlari doimiy takomillashganli bois eng barkaror xisoblanadilar. Siyosiy va huquqiy kurilishda ishtirok etish jarayonida shaxsni huquqiy begonalashtirish to’g’ridan-to’g’ri va vakillik demokratiyasi rivojlanishi bilan bog’lik. Fukarolarning mitinglar va namoyishlar, ish tashlashlar va norozilik xarakatlarini amalga oshirishga bo’lgan huquq va erkinliklari, bevosita demokratiyaning boshka shakllari huquqiy begonalashtirishga, uning darajasini kamaytirishga, jamiyat huquqiy va siyosiy xayotini rivojlantirish jarayoniga fukarolarning bevosita daxldorlik muxitini yaratish orkali jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Ijtimoiy rivojlanishni tartibga solishda bevosita demokratiya shakllari orkali fukarolar ishtiroki, shuningdek, shiddat l i ijtimoiy o’zgarishlar tarixiy davrlarida (inkiloblar, kayta kurishlar va x.) bunday ishtirok etishga bo’lgan urinishlar darajasi eng yukori baxolanadi. Axoli ning aksariyat i erk-irodasini bevosita namoyon bo’lishi ta’sirida jamiyat katta kadamlar bilan asr lar mobaynida omma tashabbuskorlini bo’b ko’ygan, uni davlat ishida ishtirok etishdan begonalashtirgan normalar, qonunlar, yurish-turish koidalarini rad etib, yanada yukori boskichga karab xarakat kila boshlaydi. Shaxsni huquqiy begonalashtirishni yenshda vakillik demokratiyasi shakllari xam o’z ijobiy rolini o’ynaydi. Fukarolarning jamiyat va davlat ishlarida bevosita va bilvosita ishtiroki huquqiy tizimning shakllanishi va amal qilishi jarayonida yuzaga keladigan begonalashtirish xolatini barxam toptirish imkonini beradi. Huquq ijod etish faoliyati natijalari shaxsni huquqiy begonalashtirish omili bo’lishi mumkin bo’ladigan vaziyat xayotda o’z tabiatiga ko’ra boshkacha xolatlar asosida yuzaga kelishi mumkin. Masalan, huquqiy madaniyat past bo’lgan jamiyatda odamlar garchi davlat tomonidan ko’p qonunlar qabul kilinsada, ular go’yoki mavjud emas dek bo’lib ko’rinadigan vaziyatga tez-tez duch keladilar. Qonunlar mavjudli sharoitida fukarolar o’z kundalik xayotlarida ularga rioya etmaydilar. Bunday xol at da odamlar presedent, boshlik fikri, kuch ishlatish , tanish- bilishlik yoki majburlovni ma’kul ko’radilar. Xozirda xam qonun matbuotda e’lon kilinishi bilan kuchga kirishi odat iy xol bo’lsada, birok fukarolar ulardan uzok vakt davomida foydalana olmaydilar, chunki teshli mansabdor shaxslar ularni qabul kilingan qonun bo’yicha yukori turuvchi organ ning tushuntirish va sharxlarini kutishga “sodda“ tarzda ishontiradilar. Shaxsni huquqiy begonalashtirishning turli shakllari o’zaro uzviy bo¦langan, ular o’z birlida siyosiy huquqlar, erkinliklar va majburiyatlar ma ydoni ni tashkil etadi. Bu ijtiomiy tarakkiyotning o’tkinchi bo’lmagan va doimiy o’zgaruvchan omilidir. Inson fakat o’z huquqlari va manfaatlari uchun bo’lgan kurashdana jamiyatda begonalashtirish xolatini yenshi va istagan darajada erkinlikni ko’lga kiritishi mumkin. Huquqiy begonalashtirishning konfliktlili. Xar bir inson voyaga yetganidan so’ng uning o’zidan oldin va uning shaxsiy extiyojlari, odatlarini xech bir darajada e’tiborga olmagan tarzda shakllangan fukaro xulk-atvori normalari va koidalari tizimini uchratadi. Bunday vaziyatda inson mavjud huquqiy tizimga moslashishi yoki uni o’z manfaatlaridan kelib chikib o’zgartirishi kerak. Ikki xolatda xam konfliktlar bo’lishi extimol, birok ikkinchi xolatda esa, mukarrardir. Totalitar tip jamiyatlarda ijtimoiy konfliktlar kam uchraydigan vokelik xisoblanadi. Bu yerda gap fakat xokimiyatga karshilik ko’rsatishning xar kanday urinishlariga nisbatan zo’rlik va majburlov ishlatish ijtimoiy “tinch-totuvlik“ning kafolati bo’lib xisoblanishida emas. Bunday jamiyatlarda muxitning o’zi ijtimoiy munosabatlarni me’yorda amal qilishining kator muxim sharoitlariga ega bo’lmaydi. Bu yerda ijtimoiy guruxlarning umumiy manfaatlarini shakllantirish va unga aloxida individlarning ko’shilish jarayonini ta’minlay oladigan zarur tashkiliy shakllar yo’k. Mashxur fransuz tadkikotchisi A.Tokvil fikricha, guruxlarning birortasi xam karshilik ko’rsata olmaydigan markazlashgan davlat xokimiyati yetakchi mavkega erishsa ijtimoiy konfliktlar “yo’kolib boradi“. Totalitar tizimlarda ochik konfliktlarning vujudga kelishini ijtimoiy tashabbus va o’zaro tashkillashuv mexanizmlarining yo’kli xam kiyinlashtiradi. Bunday tizimlar yukoridan sanksiyalanmagan tashabbus bilan chikisha olmaydi. Bunday sharoitlarda siyosiy konfliktlar fakat davlat byurokratik apparatining o’zida elementlar o’rtasida, uning nezida yuzaga kelishi mumkin. Yopik jamiyatda konfliktlilik xam yopik xarakterga ega bo’ladi. Xokimiyat tuzilmalarida yuz bergan konfliktlar xakida xakikatni jamiyat ular tugab bo’lganidan so’ng ma’lum bo’lgan natijalar va ijtimoiy okibatlarga ko’ra bila oladi. Xozir zamon totalitarizmining asosiy xususiyatlari fakat fashistik rejimlar uchun xos bo’lmagan, shuningdek ular asta-sekinlik bilan turli darajalarda deyarli barcha ijtimoiyistik mamlakatlarda amalda namoyon bo’ldi. Bu ijtimoiy konfliktlilikning umumiy axvoliga xam ta’sir etdi. Birinchi karashda karor topgan ijtimoiyizmning uzok tarixi davomida jamiyatga jiddiy ijtimoiy ziddiyatlar va konfliktlar ma’lum bo’lmagandek ko’rinishi ajablanarli. Xakikatda ular ko’p bo’lmagan. Xozirda ijtimoiyizm mamlakatlarida ro’y bergan yirik ijtimoiy konfliktlar sonini barmok bilan sanash mumkin. Bunday xolatning sababi fakat ijtimoiyistik tuzumning ijtimoiy xususiyatlaridana emas, shu bilan birga ijtimoiy konfliktga aylanishga kodir bo’lgan norozilikning erkin namoyon bo’lishiga sun’iy tarzda to’skinlik kiluvchi totalitarizmning o’ziga xos xususiyatlari bilan xam izoxlanadi. Sobik Ittifokda “ijtimoiy uygnlik“ insonlar onga kudratli tarbot apparati vositasida ta’sir etish orkali erishilgan. Demokr a tik jamiyatda fakat totuvlik emas, shuningdek konfliktlilik xam ijtimoiy tarakkiyotning odatiy xolatiga aylanadi. Demokratik jamiyat o’z ining mustaxkam yaxlit birli va konfliktlar yo’kli bilan emas, balki o’z xarakatchanli bilan barkarordir. U nafakat ijtimoiy konfliktlarni barxam toptiradi, balki ularning erkin namoyon bo’lishi uchun sharoit yaratadi. Birok totalitar tizimda konfliktlardan fark kilib, ular qonun doirasida, koida bo’yicha nisbatan tinch kechuvchi konfliktlardir. Ijtimoiy o’z-o’zini tartibga solish rivojlangan mexanizmlarining mavjudli demokratik sharoitda ko’p darajada ijtimoiy to’knashuvlar keskinlashuvning eng so’ng shakllarining bo’lmaslini bellaydi. Ilmiy asoslangan va tekshirilgan uslublar bo’yicha muzokaralar, kelishuvlar, munozaralarning muayyan tartibini nazarda tutgan ijtimoiy texnoloya yordamida ijtimoiy konfliktlar umumdemokratik yo’nalishda keskin salbiy ijtimoiy okibatlarsiz kechadi. Jamiyatning totalitar va demokratik tiplari sharoitida konfliktlilik tavsifi (eng umumiy jixatda) shaxsni huquqiy begonalashtirishni barxam toptirishning xukmron siyosiy rejim xarakteriga karab turli darajada bo’lishi xakida xulosa qilishga olib keladi. Ijtimoiy munosabatlarni konfliktsiz tartibga solishning ideal huquqiy tizimi mavjud bo’lmaydi. Fakat aloxida fukarolar va ular birlashmalarining xususiy manfaatlarini ifodalash va ko’llab-kuvvatlash erkinli orkali xakikiy umumiy manfaatni shakllantirish mexanizmiga o’tish mumkin. Shunday kilib, shaxsni huquqiy begonalashtirish muammosini kiskacha tahlil etish asosida kuyida umumlashtiruvchi xulosalarni chikarish mumkin: 1) begonalashtirish falsafiy kategoriya bo’lib, uning mazmuni aloxida fanlar tomonidan o’rganiladigan uning xususiy jixatlariga karganda mislsiz boy, kuchli va ko’p kirralidir ; 2) begonalashtirish fenomeni inson xayotiy faoliyatining ajralmas xususiyati, uning sharoitlari, jarayoni va natijasining individlar ustidan xukmronlik kiluvchi va ularga majburiy bo’lgan muayyan xulk-atvor normasiga, mustakil kuchga aylanish imkoniyatidir ; 3) begonalashtirish fenomeni inson tabiati va jamiyat bilan uzviy boglik, shu bois uning salbiy jixatlarini barxam toptirish fakat yakka individlar va jamiyat xayotini doimiy insonparvarlik yondoshuvi asosida takomillashtirish orkali ro’y berishi mumkin ; 4) begonalashtirishning namoyon bo’lish xususiyatlari va shakllari muayyan tarixiy davr umumiy xususiyatlariga uzviy boglik xolda tarixiy tarakkiyot jarayonida ko’p darajada o’zgaradi. Birok mavjud bo’lgan xar bir davr begonalashtirish fenomenini butunlay yo’k kila olmadi. “Yan jamiyat“ni barpo etish, “yan inson“ni yaratishga bo’lgan urinishlar insonni begonalashtirish yan shakllarining ko’rinishlari bo’ldi, xolos; 5) shaxsni huquqiy begonalashtirishni yo’kotish jarayoniga konfliktlilik xos. Jamiyatning konfliktlilik darajasiga ta’sir etuvchi ko’p sonli omillar ichida unda begonalashtirishning muayyan anik xolati xam o’z o’ringa ega. Birok, jamiyatda konfliktlilik axvoli bilan begona-lashtirishning bogliklikli bir xil emas. Begonalashtirishning yukori darajasi kichik konfliktlilik bilan yuz berishi mumkin, kam darajada konfliktlilik esa begonalashtirishning salbiy okibatlarini umumiy barxam toptirishga kodir shakllariga ega bo’lishi mumkin. 5.Konflikt funksiyalari. Konfliktning ijtimoiy roli va funksiyasi. Konfliktning ijtimoiy xayotga ta’siri jamiyat va inson xayotining barcha soxalarida kuzatiladi. Bunday ta’sirni oydinlashtirishga funksiya tushunchasini kiritish orkali erishiladi. Bu tushuncha bir tomondan jamiyat xayotida ijtimoiy konfliktning umumiy axamiyatini , boshka tomondan esa, ijtimoiy konflikt bilan ijtimoiy xayotning boshka jixatlari (komponentlari) o’rtasida bogliklikni ifodalaydi. Birinchi xolatda funksiya deganda konfliktli munosabatlar ijtimoiy okibatlarining muayyan majmui tushuniladi. Ikkinchi xolatda funksiya deganda bu faoliyat yo’nalishi deb tushuniladi. Nazariy tahlilda bu ikki nuktai nazarni e’tiborga olish muxim, shuningdek ikki xolatda xam funksiyaning ichki ziddiyatli bo’lishini yoddan chikarmaslik kerak, chunki unga xos ziddiyatlar xarakteri fakat jamiyatningna emas, shuningdek konfliktning o’zini tabiatiga xam boglik. Konflikt funksiyalarini ijtimoiy xayotning ikki asosiy soxasiga karab ikkita katta guruxga bo’lish mumkin : moddiy va ma’naviy. Moddiy funksiyalar xar kanday konfliktlar, shu jumladan ijtimoiy konfliktlar xam asosan ijtimoiy xayotning iktisodiy tomonlari bilan boglik bo’lganlari bois namoyon bo’ladilar. Bu bogliklik moddiy manfaatlarda, foyda ko’rishda, shuningdek ijtimoiy yo’kotishlarda, zarar ko’rishlarda ifodalanadi. Iktisodiy rivojlangan mamlakatlarda aloxida konfliktlarning salbiy okibatlari juda sezilarli bo’ladi. Kimmatbaxo texnikaning ko’llanilishi, texnolok jarayonlarning murakkabli kam axamiyatli ishlab chikarish konfliktini iktisodiy jixatdan juda noxush xodisaga aylantirishi mumkin. Bunday sharoitda konfliktli vaziyatlarni o’z vaktida xal etilmasli korxona uchun katta zararni keltirib chikaradi. Moddiy zarar mikdori konfliktni o’zining ko’lamiga xam boglik. Xozir zamon sharoitida yadro kurolini ko’llash bilan kechadigan xalqaro konflikt sivilizasiya kelajaga xavf soluvchi xalokatni keltirib chikarishi mumkin. Moddiy funksiyalar fakatna konfliktning xalokatli okibatlarida namoyon bo’lmaydi. Ba’zida ular yaratuvchilik mazmuniga xam ega bo’ladilar. Konflikt jarayonida taraflardan biri konflikt boshlanguniga kadar o’z tasarrufida bo’lmagan moddiy kiymatlarni ko’lga kiritishi mumkin. Boshka tomondan, konflikt moddiy ishlab chikarishni rivojlanishida umumiy yuksalishga olib keluvchi ijtimoiy kuchlarning kayta taksimlanishiga yordam qilishi mumkin. Mulkiy xarakterda ijtimoiy konfliktlar boyliklarni kayta taksimlanishiga, bir tarafning foyda va ikkinchi tarafning zarar ko’rishiga olib keladi. Konfliktlarning jamiyat ma’naviy xayotiga ta’siri bekiyosdir. Bu yerda konfliktlar ma’naviy soxada tub va tez sodir bo’ladigan o’zgarishlarning ra¦batlantiruvchi vositasi rolini o’ynashi mumkin. Ular xodisalarga odatda bir tomonlama baxo berish jarayonini to’xtatib, ijtimoiy xayotga boshka tomondan , ijtimoiy e’tibordan chetda kolgan xususiyatlarini anglab olib karash imkoniyatini yaratadi. Shaxslar aro konfliktlar uning ishtirokchilari ruxiy xolatiga jiddiy ta’sir eta oladi. Ogoxlantiruvchi funksiya konfliktni jamiyat muayyan xolatining ko’rsatkichi sifatida xarakterlaydi. Konflikt bu yerda odatda ijtimoiy alokalar va munosabatlarda nimadir izdan chikkanlini, nimadir tub o’zgarishlarga muxtojlini ko’rsatadi. Koidaga ko’ra, konfliktning o’zi uni yuzaga keltirgan sabablarni chukur aks ettirmaydi. Birok uning mavjudli kator masalalarni amaliy ko’rib chikish uchun yetarli xisoblanadi. Agar analoya ko’llanilsa, konfliktning ogoxlantiruvchi funksiyasini tirik organizm rivojlanishida o¦rikning fiziolok roliga kiyoslash mumkin. Axborot funksiyasi ogoxlantiruvchi funksiyaga yakin xisoblanadi. Konflikt doimo anik sabablarga ko’ra yuzaga keladi, ular bilan obyektiv boglik va unda bu sabablar o’z ifodasini topadilar. Konfliktli vaziyatning avj olishi , kechishi, o’zgarishlari uni yuzaga keltirgan sabablar xakida muayyan axborot yuklamasini ifodalaydi, ularni o’rganish ijtimoiy jarayonlarni bilishning muxim vositasi xisoblanadi. Ijtimoiy konfliktlarda konflikt subyektlari va ishtirokchilarining extiyojlari , manfaatlari , intilishlari, shuningdek ularning ijtimoiy norozili va konikmaslik sabablari to’lalicha aynan o’z ifodasini topadiki, bu xolat odatda faoliyatda va xulk-atvorda yashirin bo’ladi. Konflikt xolatida taraflar o’zlarining xam, ular manfaatiga karshi turganlarning xam xarakatlarini yanada anik tasavvur kiladilar, ijtimoiy tarakkiyot ziddiyatlari va obyektiv muammolarining mavjudlini yanada chukur anglaydilar. Differensiasiya funksiyasi konflikt ta’sirida vujudga keluvchi ijtimoiy differensiasiya jarayonini xarakterlaydi, bu xolat ko’pincha avval ijtimoiy tuzilmalarni buzish va o’zgartirish orkali yuz beradi. Bu funksiya konfliktda ijtimoiy xulk-atvorning umumiy xususiyatini ifodalaydi, unga jalb etilgan ijtimoiy kuchlarning kayta joylashuvi va kayta guruxlashuvidan iborat. Konflikt ta’sirida ijtimoiy differensiasiya jarayoni ikki karama-karshi yo’nalishda rivojlanadi. Agar jonli tabiat analoyasidan foydalanilsa, yirik va uzok davom etuvchi konfliktda ijtimoiy differensiasiya jarayoni jonli xujayraning bo’linishini yodlatadi. Dastavval xarakat yagona markazni cho’zishga yo’naltiriladi, avval butunning aloxida elementlarini o’ziga tortuvchi karama-karshi kutblar shakllanadi. Bu yo’nalishda karama-karshi kurashuvchi kuchlar kutblanishi yuz beradi. Shu bilan birga karama- karshi jarayon xam yuz beradi, ya’ni birlashish jarayoni, yandan paydo bo’lgan markazlar atrofida parchalangan kuchlarning jipslashish jarayoni yuz beradi. Masalan, konfliktlashuvchi davlatlar o’z ittifokchilarini safarbar kiladilar, janjallashuvchi odamlar o’z nuktai nazarlari tarafdorlarini to’playdilar. Konfliktning bu ta’siri shu darajada kuchli bo’lishi mumkinki, u ijtimoiy konfliktning differensiyalovchi ta’siridan, ijtimoiy kuchlarning kutblanishi va yan jipslashish jarayonidan chetda kolishni xoxlagan shaxslar yoki ularning birlashmalarini xam o’z ta’sir doirasiga tortishi mumkin. Dinamik funksiya . Ijtimoiy konflikt dinamik funksiyasining siyosiy axamiyati o’z vaktida tomonidan sinfiy kurash va ijtimoiy inkilobga oid xulosalarida ishonchli kilib ochib berilgan. Tushunchalarda xar kanday ijtimoiy konflikt ijtimoiy tarakkiyotni tezlashtiruvchi va ijtimoiy o’zgarishlarga olib keluvchi vosita ekanli umumiy tarzda aks ettirilgan. Tub kayta o’zgarishlarning umuman bo’lmasli ijtimoiy xayotning tinch va bir maromda kechishini ta’minlaydi, kichik o’zgarishlar muammo moxiyatiga ta’sir etmaydi va vakt ichida sekinlik bilan yuz beradi. Birok konflikt yuzaga kelsa xamma narsa xarakatga keladi. Odamlarni yillar davomida koniktirib kelgan xulk-atvor va faoliyatning odatiy normalari xayratlanarli darajada keskinlik va afsuslanishsiz uloktirib tashlanadi. Konflikt zarbalari ta’sirida jamiyat kayta o’zgaradi, avval tinchlik xolati yo’koladi. O’zgarishlar avvalcha kam axamiyatli va sezilarli emasdek tuyuladi, birok insonlar o’rtasida munosabatlarda , karashlarda, xulk-atvorda darz ketishlar kuzatiladi. Ijtimoiy konflikt kanchalik kuchli bo’lsa, uning ijtimoiy jarayonlarni borishiga bo’lgan siyosiy ta’siri shunchalik yakkol bo’ladi, yuzaga kelgan o’zgarishlar va ularni amalga oshirish tezli shunchalik sezilarli bo’ladi. Konfliktning funksional z iddiyatlili. Konflikt funksiya - larini tavsiflashda shuni kayd etish zarurki, ular jamiyatda karama-karshi yo’naltirilgan tendensiyalarning o’zaro ta’siri orkali namoyon bo’ladilar. Bu esa ularning dialektik, ichki ziddiyatli tabiatga ega ekanlini ko’rsatadi. Konflikt funksiyalari - ziddiyatlarni aniklash va xal qilish usuli bo’lib xizmat kiladi. Agar karam-karshi kuchlar, ularning manfaatlari ochik kurashga aylanuvchi tanglikni yuzaga keltirsa, tabiiyki unda bu kurash ertami-kech tugaydi. Konflikt va uning xal kilinishi yuzaga kelgan berk xolatdan chikish yo’llaridan biridir. Konflikt funksiyasiga bunday yondashuvda kuyidacha savol yuzaga keladi: konfliktning yuzaga kelishi yaxshimi yoki yomonmi? Odatda xar kanday konfliktga bir tarzda salbiy baxo berish qabul kilingan. Aslida xam odamlar fakat turmushda janjallar va kelishmovchiliklardan, xizmatda ko’nl-sizliklardanna emas, balki keyin paytlarda millatlararo, xududiy, ijtimoiy-siyosiy va boshka karama- karshiliklar, kurashlardan charchagan. Shu bois ko’pchilik tomonidan konflikt salbiy, noxush xodisa deb baxolanadi va xakikatda xam u taraflardan biri uchun keraksiz vokelikdir. Shu bilan birga konflikt fakatna mukarrar ijtimoiy vokelik emas, balki shu bilan birga yana foydali ekanli to’¦risida nuktai nazar xam mavjud. Konfliktni noxush, keraksiz vokelik deb tan oluvchi tadkikotchilar un i me’yorda amal kiluvchi ijtimoiy tizimga putur yetkazuvchi xodisa deb xisoblaydilar. Ularning fikricha, konflikt dastlab tizimda mavjud emas va odatda tizimni barkaror va muvozanat xolatiga kaytaruvchi kuchlar yuzaga kelganda (yoki faollashganda) u yuz beradi. Birok bundan konfliktning o’zida tizimni barkaror xolatda tutib turish uchun zarur bo’lgan institutlarni paydo bo’lishiga sababchi omillar yotganli tushuniladi. Bu institutlarga: qonunchilik faoliyati, turli nizolarni xal etish uchun qabul kilingan tartiblar, siyosiy baxslar, munozaralar, tortishuv(debat)lar, bitimlar vositasida sotuvchi va xaridorlarning rakobatlashuvchi manfaatlari xal kilinadigan bozor va shu kabilar kiradi. Bundan shunday xulosa chikadiki, konfliktni umuman salbiy xodisa deb xisoblovchi mutaxassislar xam unda ba’zi ijobiy xususiyatlarning borliga e’tibor beradilar. Boshka bir ilmiy yondashuv esa, konfliktni normadan chetga chikuvchi va o’tkinchi vokelik deb emas, balki ijtimoiy munosabatlarning doimiy va xatto eng muxim tarkibiy kismi deb karaydi. Bunday yondashuv Aristotel, Gobs, Gegel, Veber karashlariga asoslanadi. Bu karashga ko’ra, jamiyatda xar kanday tankislik fakti o’z-o’zicha konfliktni yuzaga keltirish uchun yetarlidir; xar kanday inson istalgan doirada (guruxda) o’zining tankis resurslarga bo’lgan ulushini, zarur bo’lsa, boshkalar xisobidan ko’paytirishga xarakat kiladi. Xudud va boyliklar (resurs) uchun kurashuvchilarda yana yo’lboshchilikka, xokimiyatga va mavke uchun kurashga moyillik bo’lsa, konflikt bo’lishi mukarrar. Darendorfning fikricha, «Real borlik uchun turli karashlarning kesishuvi, konfliktlar, o’zgarishlarning bo’lishi zarur. Aynan konflikt va o’zgarishlar insonlarga erkinlik beradi; bularsiz erkinlikning mavjud bo’lishi mumkin emas». Uchinchi gurux olimlar esa, konflikt ziddiyatni u yoki bu tarzda xal kilganli uchun uni foydali deb xisoblaydilar. Birok, konflikt nimaning evaziga xal etiladi? Tizimni buzish yoki unga jiddiy zarar yetkazish yo’li bilan yoki taraflardan birini yo’kotish vositasida xal etilishi mumkin. Yaxshisi, obyektiv mavjud ziddiyatni konflikt darajasiga yetkazmasdan, uni tinch, ma’rifiy vositalar yordamida yo’kotish kerak. Shu sababli konfliktlarning foydalili xakida fakat muayyan konkret xolatlarda va shartli ma’noda gapirish mumkin. Ziddiyatni xal etish - ijtimoiy konfliktning obyektiv funksiyasidir. 6.Konfliktlar soxalari va tipoloyasi. 1. Konflikt soxalari. Konflikt subyektlari va ularning namoyon bo’lish soxalariga karab konfliktlarni kuyida turlarga bo’lish mumkin: iktisodiy, siyosiy, millatlararo, turmush, madaniy va ijtimoiy konfliktlar. Jamiyatning bozor iktisodiyotiga o’tish davrida iktisodiy konfliktlarning moxiyati va yoyilish darajasi sezilarli darajada o’zgardi. Negaki, davlat mulkchili xukmronlik kilgan va bozor munosabatlari mavjud bo’lmagan jamiyatda iktisodiy konfliktlar uchun nez juda cheklangan va tor bo’ladi. Bunda Sovet Ittifoki da ishsizlik, ish tashlashlar, sinflar kurashi bo’lmagan degan fikrlar tarbot ma’nosida bo’lmaganli ma’lum, umumdavlat mikyosida ko’p yillar davomida iktisodiy soxada konfliktlar amalda uchramagan yoki juda maxalliy va kiska muddatli bo’lgan. Bozorga o’tishda boshkacha manzarani kuzatish mumkin. Moxiyatiga ko’ra bozorning o’zi doimiy konfliktlar uchun maydondir, birok u rakobat kurashi yoki rakibini sikib chikarish ko’rinishida emas, balki, avvalo, dialog, ba’zida sherini foydali kelishuvga majburlovchi turli xarakatlar (taxdid solish, shantaj, zo’rlik) bilan birga ro’y beradigan savdo bitimlari shaklida yuzaga chikadi. Shu bilan birga bozor iktisodiyoti sharoitida boshka kuchli konfliktli vaziyatlar xam yuz beradi: ish tashlashlar, pul muomalasida inkirozlar va b. Bozor iktisodi maxsus ishlab chikilgan koidalar bilan tartibga solinuvchi, doimo yuzaga keluvchi mexnat konfliktlarini xam takozo etadi. Garchi mexnat nizolari xar kanday ijtimoiy tuzumda mavjud bo’lsada, ular aynan istagan tovarni (ishchi kuchini xam) oldi- sotdisiga asoslangan bozor iktisodi uchun ko’p darajada xosdir. Katta ko’lamda iktisodiy konfliktlarning xususiyati shundaki, ularga axolining keng katlamlari jalb kilinadi. Aviadispetcherlarning ish tashlashi fakat aviasiya kompaniyalariga emas, shuningdek minglab yo’lovchilarga xam tallukli. Agar ish tashlash vrachlar tomonidan amalga oshirilsa, millionlab jabrlanuvchilar paydo bo’ladi. Shu bois ba’zi turda ish tashlashlarni man qilish jamiyat xayotini barkarorlashtirishning muxim vositasi xisoblanadi. Siyosiy soxada konfliktlar - bu umuman demokratik jamiyatda odatiy vokelikdir. Ularning xususiyati shundaki, ular katta mikyosda ijtimoiy xodisalarga, ko’zgolonlarga, ommaviy tartibsizliklarga, okibat natijada fukarolik urushiga aylanishi mumkin. X ozir davrda ko’pchilik siyosiy konfliktlar uchun millatlararo jixat xarakterlidir. Deyarli barcha xollarda siyosiy konflikt bir vaktning o’zida milliy xam xisoblanadi yoki xar kalay uning milliy tomoni bo’ladi (vatanparvar li k, separati zm yoki diniy xarakat). Mexnat, so¦likni saklash, ijtimoiy ta’minot, ta’lim soxasida manfaatlar karama-karshili bilan kechuvchi konfliktlar yukorida bayon kilingan konfliktlarning ikki turi - iktisodiy va siyosiy konfliktlar bilan uzviy boglik. Bu konfliktlar bevosita ijtimoiy tuzum tabiatiga boglik emas va ularning ko’lami unchalik katta emas. Xuddi shunday fikrni kishilar o’rtasida ularning ish yoki yashash joylarida sodir bo’ladigan turmush konfliktlariga nisbatan xam bildirish mumkin. Ijtimoiy konflikt tipoloyasi. Konfliktl i o’zaro munosabatlarning aralash variantlari ko’p uchrab turadi. Masalan, jamoat tashkilotlari (siyosiy partiya, kasaba uyushmasi) bilan davlat organlari o’rtasida konflikt dastlab yuzaga kelganda, ijtimoiy xarakterga ega bo’lmasli mumkin, birok keyinchalik huquqiy konfliktga aylanib, u yoki bu qonunchilik normalari (konstitusiyaviy, ma’muriy, moliyaviy) ta’siriga tushishi mumkin. Ijtimoiy konfliktlarning aralash tiplari fukarolar o’rtasida o’zaro munosabatlarda, ayniksa, ish joyida yoki turar joyida uzok davom etuvchi nizolarda uchrab turadi. Masalan, oilaviy janjal sifatida boshlangan konflikt - ma’muriy huquqbuzarlik, xatto jinoyatga (kaltaklash, bezorilik) o’tishi mumkin; muassasada ma’muriy o’zaro munosabatlar mexnat, ba’zida huquqning turli soxalari bilan tartibga solinadigan siyosiy konfliktga aylanishi mumkin. Milliy munosabatlar soxasida konfliktlar ijtimoiy nuktai nazardan ko’pincha ko’p tarmokli xarakterga ega. Ularga: konstitusiyaviy, ma’muriy, fukarolik, jinoiy, prosessual, xalqaro huquq normalari ko’llan ilishi mumkin. Teshli huquqiy normalar tabiatiga karab ijtimoiy konfliktlar tipoloyasiga to’xtalsak, bunda konflikt sifatida istalgan huquq normasini: vakolat beruvchi, majburiyat yuklovchi, yoki man etuvchi normalarni turlicha sharxlash va tushunish yotadi (yoki ularga rioya etmaslik, ularni buzish). Man etuvchi normalar bilan boglik konfliktlar tez-tez bo’lib turadi. Birok normaning xarakteri fakat konfliktlar soniga emas, balki, uning subyektlariga xam ta’sir kiladi. Vakolat beruvchi normada konflikt vakolatli subyekt bilan xususiy shaxs - jismoniy yoki ijtimoiy shaxs o’rtasida yuzaga keladi, bunda xususiy shaxsning manfaatlari vakolatli subyekt tomonidan buzilgan bo’ladi yoki shunday bo’lgan deb taxmin kilinadi. Misol, 1993 yili davlat tomonidan viloyat xududida yer uchastkalari fukarolar uchun dala xovli barpo etish uchun ajratilgan. Birok, dala xovlilar uchun ajratilgan yer uchastkalaridan avval chorva mollarini o’tlatish va yem-xashak tayyorlashda foydalanib kelayotgan ko’shni kishloklar axolisi tomonidan norozilik bildirilgan. Bu yerda konflikt yer uchastkalariga huquqi bor shaxslar bilan yozilmagan koida tarzida foydalanuvchilar o’rtasida yuzaga kelgan. Adabiyotlar: Asosiy adabiyotlar 1. Анцупов А.Я., Баклановский В.С. Конфликтология в схемах и комментариях: Учебное пособие. 2-е изд., перераб. – СПб.: Питер, 2009. – 304 с. 2. Конфликтология: учебное пособие / И.В.Брылина; Томский политехнический университет. − Томск: Изд-во Томского политехнического университета, 2011. – 133 с. 3. Конфликтология. Социальные конфликты: учебник для студентов вузов / Т.Н. Кильмашкина. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА: Закон и право, 2012. – 287 с. 4. Конфликтология. Учебник для студентов / под ред. В.П.Ратникова.3-изд. – М.:ЮНИТИ-ДАНА, 2012. – 543с. Tavsiya qilinadigan qo shimcha adabiyotlarʻ 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 02.02.2017 yildagi “O’zbekiston Respublikasining “Korrupsiyaga qarshi kurashish to’g’risida”gi Qonuni talablarini amalga oshirish chora-tadbirlari haqidagi” PQ-2752- sonli qarori // www.lex.uz. 2. Mirziyoyev Sh.M. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” gi Qarori. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 5 iyundagi 05.06.2018 y.N PQ-3775Qarori. – Toshkent, 2018. 3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent. O’zbekiston nashriyoti, 2017. 4. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent. O’zbekiston nashriyoti, 2017. 5. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent. O’zbekiston nashriyoti, 2017. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. Toshkent. O’zbekiston nashriyoti, 2017. 6. Громова О.Н. Конфликтология. Курс лекций. – М.: Ассоциация авторов и издателей «Тандем», ЭКМОС, 2000. 7. Дарендорф Р. Элементы теории социальных конфликтов // Социологическое исследование. №5. – М., 2000.

IJTIMOIY KONFLIKTLARNING TABIATI VA TURLARI REJA: 1.Konflikt tushunchasi, predmeti va obyekti. 2. K onflikt chegaralari. 3. Konflikt sabablari va motivlari. 4. Shaxsni huquqiy begonalashtirish. 5.Konflikt funksiyalari. 6.Konfliktlar soxalari va tipoloyasi.

1.Konflikt tushunchasi, predmeti va obyekti. Konflikt tushunchasi va t a ’ rifi . Konflikt tushunchasi ilmiy adabiyotda bir xil ma ’ noda ko ’ llanilmaydi . « Konflikt » atamasining juda ko ’ p ta ’ riflari mavjud . « Konflikt » tushunchasiga nisbatan eng umumiy yond osh uvga ko ’ ra , u ziddiyatga umumiy tushuncha sifatida , eng avvalo , ijtimoiy ziddiyat sifatida karaladigan tushunchadir . Xar kanday ziddiyatning rivojlanishi murakkab jarayon bo ’ lib , u obyektiv ziddiyatlarning yuzaga kelishi , avj olishi va xal etilishi asosida ro ’ y beradi . nazariyasida ijtimoiyizm goyasi sinfiy konfliktlarni inkor etib kelgan . XX asrning 30- yillari oxirida bir kator mualliflar tomonidan ijtimoiyistik jamiyatni « konfliktsiz » rivojlanishi , ant a gonistik karama - karshiliklarning bo ’ lmasli xakida goya ilgari surilgan . Bu goya ijtimoiyizmda ishlab chikarish munosabatlarining ishlab chikaruvchi kuchlar xarakteriga to ’ lik mos kelishi xakida shiorda o ’ zining to ’ la ifodasini topgan . Keyinchalik bunday mos kelish fakat bir-biriga karshi turgan ikki tomonning birli bilan uygnlashgandana namoyon bo’lishi tan olingan. Mos kelishlik kara ma -karshiliklar birl i doirasida ko’shilgan (birlashgan) vaktda ziddiyatlar rivojining muayyan boskichi sifatida talkin kilingan. Boshka gurux faylasuflar esa ijtimoiyizmning asosiy ziddiyatlari bu ishlab chikaruvchi kuchlar bilan ishlab chikarish munosabatlari o’rtasida, ba’zan ishlab chikarish bilan iste’mol o’rtasida, eski bilan yan o’rtasida ziddiyat deb tushunganlar. Bir gurux ingliz olimlarning fikricha, «Konfliktlar bu xayotning mukarrar va ko’pincha ijodiy bo’lgan bir kismidir. Konfliktlar insonlarning maqsadlari farklanganda yuzaga keladi. Kelishmovchiliklar va konfliktlar odatda zo’rlik ko’llanilmasdan xal kilinadi va ko’pincha barcha jalb kilingan tomonlarning axvolini yaxshilanishiga olib keladi. Bu xolat konfliktlar bizning mavjudlimizning bir kismi bo’lganli bois to’la adolatli xisoblanadi.» 1 . Demak , ziddiyatlar muammolari muayyan darajada ilmiy adabiyotda olimlar e ’ tiborini o ’ ziga tortgan . Birok , bu xolatni konfliktlar nazariyasiga taallukli deb bo ’ lmaydi , chunki moxiyat jiqatidan unga umuman e ’ tibor berilmagan . Shunga karamasdan ziddiyatlar va konfliktni , bir tomondan , sinonimlar sifatida xisoblash mumkin emas , boshka tomondan esa , ularni bir - biriga karama - karshi ko ’ yib xam

bo ’ lmaydi . Ziddiyatlar , karama - karshi turishlik , tafovutlar - bular konflikt uchun zarur , birok yetarli shartlar emas . karama - karshi turishlik va ziddiyatlar , kachonki ularni ifodalovchi kuchlar o ’ zaro ta ’ sirga , o ’ zaro munosabatga kirisha boshlaganda konfliktga aylanadi . Shunday kilib , konflikt obyektiv yoki subyektiv karama - karshiliklar , ziddiyatlar bo ’ lib , u taraflarning bir - biriga nisbatan karama - karshi kurashida ifodalanadi . Shuni yoddan chikarmaslik kerakki , bu fikrni jamiyatga taqqoslaganda gap mavxum kuchlar , kosmik va boshka tabiiy xodisalar , shuningdek ¦ ayrioddiy fenomenlar ( takdir , tanilmagan obyekt va sh.k. ) xakida emas , balki ijtimoiy subyektlar sanalgan muayyan odamlar , individlar , ijtimoiy guruxlar va katlamlar , siyosiy partiyalar yoki davlatlar xakida boradi . Gap aynan ijtimoiy ( ijtimoiy ) konflikt xakida boradi , bunda ikki yoki undan ortik individ yoki guruxning muayyan maqsadga erishish yo ’ lida bir - biriga xalakit berish , rakobatdoshining manfaatlarini kondirishni yo ’ kka chikarish yoki uning karashlarini va ijtimoiy mavkeini o ’ zgartirish imkoniyatini astoydil , faol tarzda ro’yobga chikarish jarayoni nazarda tutiladi . « Konflikt » atamasi analoya bo ’ yicha go ’ yoki ko ’ p narsaga , x atto jonsiz predmetlarga xam ko ’ llanilishi mumkin . Birok ijtimoiy konfliktlarda ishtirok etuvchi taraflar fakat shaxslar bo’ladi. Ba’zi tadkikotchilarning fikricha, « Xar kanday ishni yoki biror faoliyat turini , shu jumladan , konflikt bilan bevosita bo’ladigan ishni yoki biror faoliyat turini boshlashdan avval vaziyat kanday va nima sodir bo’layotganlini bilish shart. Bu “tahlil” deb nomlanadi. Turli insonlar nuktai nazarlarida tafovutlardan xalos bo’lishning imkoni yo’k. Odamlar u yoki bu muammoni birgalikda o’rgana boshlaganlarida ko’pincha aynan bir xil faktlar mavjudli sharoitida ularni go’yoki bir xil tushunganlardek bo’lib tuyuladi. Aslida bunday emas. Farklar butun bir kator ko’rsatkichlar bilan bellanadi: makom, xokimiyat, boylik, yosh, jins bilan bog’¦lik rol, muayyan ijtimoiy guruxga taalluklik va x. Insonning jamiyatda o’rnini tavsiflovchi bunday ko’rsatkichlar ko’pincha insonlarning aynan bir vaziyatdan turli narsalarni kutishlarini anglatadi: ularning maqsadlari farklansa yoki bir-biri bilan sishmasa konflikt yuzaga keladi » 1 . Ijtimoiy konflikt deganda, odatda

taraflarning xudud yoki resurslarni egallab olish, muxolifatda individlar yoki guruxlarga, ularning mulki yoki madaniyatiga taxdid solishga karatilgan karama- karshi turish turi tushunilib, bunda kurash xujum yoki mudofaa shaklida kechadi. Ijtimoiy konflikt o’z ichiga shuningdek, individ yoki guruxning dushman taraf faoliyatini cheklashga, boshka shaxs yoki guruxlar manfaatiga zarar yetkazishni cheklashga karatilgan faollini xam oladi. Konfliktlar muammosi yana kator atamalar: nizolar, debatlar, munozaralar, kim oshdi savdosi, rakobatchilik, nazorat ostida kurashlar, egri va to’¦ri zo’ravonlik kabilardan foydalanadi. Ko’p tadkikotchilar konfliktni umumiy va tarixiy o’zgarishlar bilan ko’shib o’rganadilar. Boshkacha kilib aytganda, biz jamiyatning tabiat bilan yoki insonning o’zi bilan bo’ladigan «konflikt»larini o’rganmaymiz. Bu xollarda shubxasiz ziddiyatlar bo’ladi, birok «konflikt» so’zi bunday vaziyatlarda ishlatilganda ko’shtirnok ostida yoziladi, chunki u konfliktning asl ma’nosi bilan aynan emas. Shunday kilib, ijtimoiy konfliktda doimo kamida ikkita karama-karshi kurashuvchi taraflarning bo’lishi zarur. Ularning xatti-xarakatlari odatda o’zaro bir-birini istisno kiluvchi manfaatlarga erishishga yo’naltiriladi va demak, ular to’knashadilar. Barcha konfliktlar uchun taranglashuv xos bo’lib, unda odamlar o’z xarakatlarini u yoki bu tarzda o’zgartirishga, bunday vaziyatdan saklanishga yoki moslashishga majbur bo’ladilar. Ijtimoiy konfliktga nisbatan eng to’larok ta’rif adabiyotlarda tadkikotchi olim Ye.M.Babasov tomonidan berilgan: «Ijtimoiy konflikt (lotincha «conflictus» - to’knashuv) - bu ijtimoiy ziddiyatlar keskinlashuvining eng oxir xolati bo’lib, unda turli ijtimoiy uyushmalar - sinflar, millatlar, davlatlar, ijtimoiy guruxlar, ijtimoiy institutlar va boshkalarning manfaatlari, maqsadlari, rivojlanish tendensiyalarida karama-karshiliklar yoki muxim tafovutlar bilan boglik bo’lgan xolda ular orasida bo’ladigan to’knashuv namoyon bo’ladi. Ijtimoiy konflikt ijtimoiy muammo yechimini takozo etuvchi muayyan vaziyatda shakllanadi va xal kilinadi. U yetarli mikdorda sabablarga, o’zining ijtimoiy ifoda etuvchisi (sinflar, millatlar, ijtimoiy guruq va sh.k.)ga, muayyan funksiyalarga, keskinlikning davomiyliga va darajasiga ega» 1 .

Bu ta’rifda konfliktning ba’zi, xususan, ruxiy jixatlari o’z aksini topmagan. Tadkikotchi Yu.G.Zaprudskiy esa aynan shu jixatga aloxida e’tiborni karatgan: «Ijtimoiy konflikt - bu ijtimoiy subyektlar manfaatlari, maqsadlari va rivojlanish tendensiyalarida obyektiv farklar karama-karshilining oshkora yoki yashirin xolati, mavjud ijtimoiy tartibga nisbatan karshi turish asosida ijtimoiy kuchlarning bevosita to’¦ridan-to’¦ri va bilvosita to’knashuvi, yan ijtimoiy birlikka olib boradigan tarixiy xarakatning aloxida shaklidir» 2 . B oshka b ir guru x mualliflar esa, konfliktga kuyidacha ta’rif beradilar , ya’ni :» Konflikt - sishmaydigan maqsadlarga ega yoki shunday maqsadlar xakida fikr yurituvchi ikki va undan ortik tomonlar ( odamlar va guruxlar) o’rtasida munosabatlardir» 3 . Bu ta’rif keng va umumiy ko’lamda berilgan, shu bilan birga unda «kuyi darajada» - turmush, ro’zgor, oila, mexnat konfliktlari xakida gapirilmaydi. T.V.Novikovaning ta’rifiga ko’ra, «Ijtimoiy konflikt - bu taraflar (subyektlar) o’zaro munosabatlarida bir-birini istisno kiluvchi yoki bir-biriga zid bo’lgan muayyan o’z maqsadlariga erishishga yo’naltirilgan vaziyatdir» 4 . Ijtimoiy xayotning turli soxalarini o’rganishda tadkikotchilar odatda konfliktolok yondashuvni ko’llaydilar. Xalqaro siyosatda konfliktolok yondashuv katta axamiyatga ega. Bu yondashuv yurisprudensiyada xam ko’llanishi mumkin, masalan, jinoyatga odamlar o’rtasida konflikt natijasi deb karalgan vaktda uning paydo bo’lish mexanizmini kuzatish mumkin. Konflikt sud jarayonida xam namoyon bo’ladi (bir tomondan - ayblanuvchi va uning ximoyachisi, boshka tomondan - jabrlanuvchi va koralovchi). Konfliktga yakin turuvchi boshka xodisalar xam bor, ya’ni: musobaka, tortishuv, rakobat. Bu xollarda xam taraflarning karama-karshi turishi kuzatiladi . Birok bu karshi kurash koida bo’yicha dushmanlik darajasigacha keskin tus olmaydi yoki agar bunday yovuzkorlik mavjud bo’lsa xam (masalan, rakobatda), u boshka tomonning qonuniy xarakatiga to’skinlik kiluvchi birgalikda xarakatga aylanmaydi. Xar kaysi taraf yutukka erishishga intilib, karshi tomonni yenshga xarakat kilib «O’z maydonida» ish ko’radi. Lekin bunda taraflarning xarakatlari ijobiy (pozitiv) bo’lib, ular o’zlarining maksimal yutuklariga intiladilar, rakibini

Похожие

TILNING IJTIMOIY TABIATI
Yulduzlarning fizik tabiati
Huquq ontologiyasi “huquq”ning tabiati va tuzilishi.
Quyosh sistemasidagi kichik jismlarning fizik tabiati
Ijtimoiy-pedagogik kategoriyalar. Pedagogika va ijtimoiy pedagogika kategoriyalari shaxs, rivojlanish, faoliyat, ijtimoiylashuv, jamiyat. Ijtimoiy pedagogik faoliyat. Ijtimoiy ta’lim- tarbiya va ijtimoiy tarbiya.