Quyosh sistemasidagi kichik jismlarning fizik tabiati 1. Titsius – Bode qoidasi 2. Asteroidlar 3. Kometalar 4. Meteorlar va meteorlarning oqimlari 5. Meteoritlar – asteroid parchalari

1772 yil nemis astronomii E. Bode Quyoshga nisbatan planetalarning joylashgan masofalari to’g’risida empirik qonuniyatni e’lon qildi. O’sha vaqtda Quyoshdan uzoqlashgan oltita planeta bor edi. Bular: Merkuriy, Venera, Yer, Mars, Yupiter, Saturn. Planetalarning Quyoshgacha bo’lgan masofasi va planetalar orasidagi masofa astronomik birlikda ifodalangan bo’lib, astronomik birlik sifatida Yer – Quyosh orasidagi masofa olingan. Tisius – Bode qoidasiga asosan planetalarning Quyoshgacha bo’lgan o’rtacha taxminiy masofalari quyidagi formula asosida ifodalanadi:a=0,3 n+0,4 n –soni, har qaysi planeta uchun o’ziniki. 1 – Jadval. Planeta n Quyoshgacha masofa, a.b. Hisoblangan Haqiqiy Merkuriy Venera Zemlya Mars ? Yupiter Saturn (Uran) 0 1 2 4 8 16 32 (64) 0,4 0,7 1,0 1,6 2,8 5,2 10,0 (19,6) 0,387 0,723 1,000 1,524 ? 5,203 9,539 (19,191) 1781 yil ingliz olimi – astronom V.Gershel yettinchi planetani Uranni ochdi. Asteroidlar 1 yanvar 1801 yil italiya astronomii Dj.Piasii teleskopda yulduz shaklidagi obyekt, 7 yulduz o’lchamidagi planetani qayd qildi. Piasii bu planetaga Serera deb nom berdi. 28 mart 1802 yil nemis astronomii va shifokori V. Olbers Serera yaqinida yana bitta Palladey planetasini aniqladi. 2 sentyabr 1804 yil uchinchi Yunona planetasi ochildi. 29 mart 1807 yil to’rtinchi Vesta planetasi ochildi. Hamma ochilgan planetalar yulduz shaklida edi. Bu fazo jismlari kichik planetalar

deb nomlandi. V.Gershel taklifiga asosan bu planetalarga asteroidlar (grek. «aster»-yulduzli, «yeidos»-ko’rinish) deb nom berildi. 1891 yil vizual usulda 320 asteroidlar qayd qilindi. Nemis olimi, astronomii M.Volf taklifi bilan fotografik usul tadqiqotlarda qo’llanila boshladiki, natijada ko’p sonli asteroidlar ochildi. Kichik planetalarni tadqiqotlari Sankt-Peterburgning nazariy astronomiya, Krim astrofizika institutida, ANRossiyada intensiv olib borildi. Asteroidlarni 98%i Mars va Yupiter planetalari orbitalari orasida harakatlanadi. Shunday asteroidlar borki ular katta orbita bo’ylab harakatlanadi (rasm-28). Bunday asteroidlar to’g’risida ma’lumotlar 2-jadvalda keltirilgan. 2 – jadval. Asteroid a, a.ye. Ye q , a.ye. Q , a.ye. T, Yillar Ikar Germes Eros Adonis Ganimed Gidalgo 1,08 1,29 1,46 1,97 2,66 5,82 0,826 0,474 0,223 0,778 0,540 0,656 0,19 0,68 1,13 0,44 1,22 2,00 1,97 1,90 1,79 3,50 4,10 9,64 1,12 1,46 1,76 2,76 4,34 14,04Расм – 15. Улкан астероидлар орбитаси (Меркурий ( ), Венера, Ер (), Марс ( )♀ ♂

1977 yil quyosh atrofida aylanadigan katta asteroid topildi. Katta yarim o’qi a=13,70 a.b. va ekssentrisiteti q=0,38. Eng yorug’ asteroid Vesta juda katta asteroidli Serera (1000 km), Pallada (610 km), Vesta (540 km), Gigiya (450 km). Asteroidlar massasi Yer massasidan 1000 marta kichik. Bosim asteroidlar qavatida 7  10 5 - 8  10 5 GPa (700-800 atm). Asteroidlar sirti sust isiydi. Asteroidlar sirtida temperatura 150-170 K (-120 - 100°S). Hozir asteroidlarni fizik tabiati o’rganilmoqda. Kometalar Kometa grekchadan olingan bo’lib, «kometos»-dumli (yulduz) degan ma’noni anglatadi. Yorug’ kometalarni qurollanmagan ko’z bilan ko’rish mumkin. Ingliz astronomii E.Galley I.Nyuton maslahati asosida 24 ta yorug’ kometalarni orbita elementlarini hisobladi. Kometalar orbitasi bir-biriga o’xshashligini e’tiborga olib Galley shunday xulosaga keldiki, unga ko’ra bir xil davrda kometa yuzaga kelib, 76 yil davr bilan Quyosh atrofida aylanadi. Bu kometa 1758 yilda qayd qilindi (nemis olimi Palich). Bu kometaga Galley kometasi deb nomlandi. Bu kometa Quyosh atrofida aylanish xususiyatiga egadir. Galley kometasi 1835, 1910 yillarda paydo bo’lib, observatoriyalarda qayd qilindi. Kometa galley fotoplastinkada 16/10/1982 y.da qayd qilingan. Kometani ko’rinadigan yorug’ligi Quyoshgacha bo’lgan masofaga bog’liq bo’ladi (rasm 16).

Kometa tuzilishida (Rasm-17) uning boshi yulduz shaklidagi yadro ko’rinishida bo’lib, qobig’ bilan o’ralgan bo’lib, uni dumini hosil qiladi. Расм – 16. Галлей кометасининг орбитаси. Расм – 17. Кометанинг тузилиши