logo

Quyosh sistemasidagi kichik jismlarning fizik tabiati

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

342.0537109375 KB
Quyosh sistemasidagi kichik jismlarning fizik tabiati
1. Titsius – Bode qoidasi
2. Asteroidlar
3. Kometalar 
4. Meteorlar va meteorlarning oqimlari
5. Meteoritlar – asteroid parchalari 1772  yil   nemis   astronomii   E.  Bode   Quyoshga   nisbatan   planetalarning   joylashgan
masofalari   to’g’risida   empirik   qonuniyatni   e’lon   qildi.   O’sha   vaqtda   Quyoshdan
uzoqlashgan   oltita   planeta   bor   edi.   Bular:   Merkuriy,   Venera,   Yer,   Mars,   Yupiter,
Saturn.   Planetalarning   Quyoshgacha   bo’lgan   masofasi   va   planetalar   orasidagi
masofa   astronomik   birlikda   ifodalangan   bo’lib,   astronomik   birlik   sifatida   Yer   –
Quyosh  orasidagi   masofa  olingan.  Tisius  –  Bode   qoidasiga   asosan   planetalarning
Quyoshgacha   bo’lgan   o’rtacha   taxminiy   masofalari   quyidagi   formula   asosida
ifodalanadi:a=0,3	n+0,4
n  –soni, har qaysi planeta uchun o’ziniki.
1 – Jadval.
Planeta n   Quyoshgacha masofa, a.b.
Hisoblangan Haqiqiy
Merkuriy
Venera
Zemlya
Mars
?
Yupiter
Saturn
(Uran) 0
1
2
4
8
16
32
(64) 0,4
0,7
1,0
1,6
2,8
5,2
10,0
(19,6) 0,387
0,723
1,000
1,524
?
5,203
9,539
(19,191)
1781 yil ingliz olimi – astronom V.Gershel yettinchi planetani Uranni ochdi.
   
   Asteroidlar
1  yanvar   1801  yil   italiya   astronomii   Dj.Piasii   teleskopda   yulduz   shaklidagi
obyekt, 7 yulduz o’lchamidagi planetani qayd qildi. Piasii bu planetaga Serera deb
nom   berdi.   28   mart   1802   yil   nemis   astronomii   va   shifokori   V.   Olbers   Serera
yaqinida   yana   bitta   Palladey   planetasini   aniqladi.   2   sentyabr   1804   yil   uchinchi
Yunona   planetasi   ochildi.   29   mart   1807   yil   to’rtinchi   Vesta   planetasi   ochildi.
Hamma ochilgan planetalar yulduz shaklida edi. Bu fazo jismlari kichik planetalar deb   nomlandi.   V.Gershel   taklifiga   asosan   bu   planetalarga   asteroidlar   (grek.
«aster»-yulduzli, «yeidos»-ko’rinish) deb nom berildi.
1891 yil vizual usulda 320 asteroidlar qayd qilindi. Nemis olimi, astronomii
M.Volf   taklifi   bilan   fotografik   usul   tadqiqotlarda   qo’llanila   boshladiki,   natijada
ko’p sonli asteroidlar ochildi. Kichik planetalarni tadqiqotlari Sankt-Peterburgning
nazariy   astronomiya,   Krim   astrofizika   institutida,   ANRossiyada   intensiv   olib
borildi. 
Asteroidlarni   98%i   Mars   va   Yupiter   planetalari   orbitalari   orasida
harakatlanadi.   Shunday   asteroidlar   borki   ular   katta   orbita   bo’ylab   harakatlanadi
(rasm-28).   Bunday   asteroidlar   to’g’risida   ma’lumotlar   2-jadvalda   keltirilgan.
2 – jadval.
Asteroid a, 
a.ye. Ye q ,
a.ye. Q ,
a.ye. T, 
Yillar
Ikar
Germes
Eros
Adonis
Ganimed
Gidalgo 1,08
1,29
1,46
1,97
2,66
5,82 0,826
0,474
0,223
0,778
0,540
0,656 0,19
0,68
1,13
0,44
1,22
2,00 1,97
1,90
1,79
3,50
4,10
9,64 1,12
1,46
1,76
2,76
4,34
14,04Расм – 15. Улкан астероидлар орбитаси 
(Меркурий ( ), Венера, Ер (), Марс ( )♀ ♂ 1977 yil quyosh atrofida aylanadigan katta asteroid topildi. Katta yarim o’qi
a=13,70   a.b.   va   ekssentrisiteti   q=0,38.   Eng   yorug’   asteroid   Vesta   juda   katta
asteroidli Serera (1000 km), Pallada (610 km), Vesta (540 km), Gigiya (450 km).
Asteroidlar massasi Yer massasidan 1000 marta kichik.
Bosim   asteroidlar   qavatida   7  10 5
  -   8  10 5
  GPa   (700-800   atm).   Asteroidlar
sirti   sust   isiydi.   Asteroidlar   sirtida   temperatura   150-170   K   (-120   -   100°S).   Hozir
asteroidlarni fizik tabiati o’rganilmoqda.
          Kometalar
Kometa   grekchadan   olingan   bo’lib,   «kometos»-dumli   (yulduz)   degan
ma’noni anglatadi. Yorug’ kometalarni qurollanmagan ko’z bilan ko’rish mumkin.
Ingliz   astronomii   E.Galley     I.Nyuton   maslahati   asosida   24   ta   yorug’   kometalarni
orbita   elementlarini   hisobladi.   Kometalar   orbitasi   bir-biriga   o’xshashligini
e’tiborga olib Galley shunday xulosaga keldiki, unga ko’ra bir xil  davrda kometa
yuzaga   kelib,   76   yil   davr   bilan   Quyosh   atrofida   aylanadi.   Bu   kometa   1758   yilda
qayd qilindi (nemis olimi Palich). Bu kometaga Galley kometasi deb nomlandi. Bu
kometa Quyosh atrofida aylanish xususiyatiga egadir. Galley kometasi 1835, 1910
yillarda   paydo   bo’lib,   observatoriyalarda   qayd   qilindi.   Kometa   galley
fotoplastinkada  16/10/1982 y.da qayd qilingan. Kometani  ko’rinadigan  yorug’ligi
Quyoshgacha bo’lgan masofaga bog’liq bo’ladi (rasm 16). Kometa   tuzilishida   (Rasm-17)   uning   boshi   yulduz   shaklidagi   yadro
ko’rinishida   bo’lib,   qobig’   bilan   o’ralgan   bo’lib,   uni   dumini   hosil   qiladi. Расм – 16. Галлей кометасининг орбитаси.
Расм – 17. Кометанинг тузилиши Kometaning   eng   yorug’   joyi   bu   yadrosi,   dumini   yorqinligi   juda   past   bo’ladi.
kometaning yadrosi muzli suvdan iborat bo’ladi. Ba’zi kometalar bir nechta dumga
ega bo’ladi. Kometa massasi Yer massasiga yaqin, ya’ni   6  10 21
 t.
Planetalararo fazoda tartibsiz harakatlanadigan ko’pgina shunday zarrachalar
–   meteor   jismlar   deb   nomlangan   jismlar   mavjud.   Meteorlar   Yer   atmosferasida
tashqaridan   mayda   qattiq   jism   zarralarini   kelishi   natijasida   atmosferada   chaqnash
yuzaga  keladi. Ularni   ko’pchiligini  massasi   grammni   100 –  1000 ulushini   tashkil
qiladi. Ba’zi hollarda  bir   necha   grammgacha   boradi.   Yerga     nisbatan   ularni
harakat   tezligi   turlicha,   lekin   ko’pchiliklari   11-15   km/s   dan   oshmaydi.   Yer
atmosferasiga   kirganda,   ular   tormozlanmaydi   va   asta   –   sekin   Yer   sirtiga   o’tirib
qoladi.   Agar   atmosferaga   30   km/s   dan   yuqori   tezlikli   zarrachalar   kirib   kelsa,
havoda   ishqalanib   bir   necha   ming   kelvin   temperaturagacha   cho’g’lanadi   va
bug’lanadi, uyg’ongan hosil bo’lgan bug’larni atom va ionlari nurlanadi va meteor
hodisasini yuzaga keltiradi.
Meteor   spektrini   tarkibida   bo’lgan   atomlar,   natriy,   kalsiy,   magniy,   xrom,
nikel,   alyuminiy   bug’lanadigan   yorug’   nurlanish   chiziqlari   (emission   chiziqlari)
ya’ni  Yer  atmosferasida   bo’lmagan   shunday  kimyoviy  elementlarni   asosan  ularni
kimyoviy tarkibi aniqlangan.
Meteor   zarrachasini   massasi   va   tezligi   qancha   katta   bo’lsa,   meteor
chaqnashlari   xam   shuncha   yorug’   bo’ladi.   Radiolokasion   kuzatuvlar   shuni
ko’rsatadiki   sutkada   10 6
  marotiba   meteor   chaqnashi   kuzatiladi.   Ko’pchilik
meteorlar 100 – 120 km balandlikda chaqnaydi va 70 – 80 km balandlikda uchadi.
Ayrim   meteor   zarralaridan   tashqari   Quyosh   atrofida   ularni   katta   oqimi
harakatlanadi.   Har   qaysi   meteor   to’dasi   Quyosh   atrofida   doimiy   davr   bilan
aylanadi.   1985   yil   Uzoq   Sharqda   juda   katta   Drakonid   nomli   meteor   yomg’iri
kuzatilgan edi. Ko’pgina meteor oqimlari kometalar bilan bog’liq. Masalan: Liridi
meteor   oqimi   yorug’   kometa   tomonidan   hosil   bo’lgan   1861   yil,   Perseidi   oqimi   –
yorug’   kometa   tomonidan   hosil   qilingan.   1862   yil   –   Orionidi   meteor   –   Galley
kometasi   tomonidan va  meteor  oqimi  Andromedidi   – Oq  kometa parchalanishida yuzaga   kelgan.   Meteor   spektrlari   birinchi   marotiba   fotografik   usulda   Rossiyalik
olimlar   (1904   y.)   va   Moskvalik   astrofizik   S.N.Blajko   tomonidan   aniqlangan.
Hozirgi vaqtda 3000 meteor spektrlari fotoplastinkada tushirilgan .
   Meteoritlar – asteroid parchalari
Planetalararo fazoda nafaqat changlar, balki o’lchami bir necha santimetrdan
10   metrgacha   bo’lgan   qattiq   jismlar   harakatlanadi.   Bu   jismlarga   –   meteoritlar
deyiladi.   Meteoritlar   –   Yer   bilan   uchrashib,   Yer   atmosferasiga   kiradi   va   u   yerda
changli va tovushli  hodisalarni  hosil qiladilar. Bu holatda meteoritlar  sirti  2500 –
3000°S ga  isiydi.  Yerga  tushgan  meteroidlarni   meteoritlar   deyiladi. Taxminan 40
mingta meteroidlardan bittasi Yer sirtiga kelib tushadi va meteorit holatiga keladi.
Mayda   meteoridlar   gramm,   kilogram   massasi   juda   ko’p,   ulkan   meteoridlar   (100,
1000, 1000000 t) siyrak uchraydi. Meteoridlarni Yer atmosferasiga kirish tezligi 11
– 25 km/s, Yer sirtiga tushish tezligi 700 – 900 m/s.
1920 yil eng katta temir meteorid (massasi 60 t) Goba tomonidan Afrikaning
janubiy   –   G’arbida   topilgan.   Hozir   3000   meteoritlar   yig’ilgan,   ularni   massasi   bir
necha o’n tonnadan, bir necha grammgacha. 
Meteoritlar tarkibi jixatidan uch guruxga ajralgan:
1) Toshli – 92%
2) Temir-toshli - 2%
3) Temirli – 6% Расм – 18. Метеор тўдаси билан Ерни учрашуви 1. Toshli meteoridlar turli minerallardan iborat bo’lib, ularda o’rtacha   47%
kislorod, 21% kremniy, 16% temir, 14% magniy, 2% boshqa kimyoviy elementlar
aralashmasidan iborat.
2.     Temir   toshli   meteoritlar   55%   temir,   19%   kislorod,   12%   magniy,   8%
kremniy.
3.   Temir   meteoritlar   91%   temir,   8%   nikel,   ba’zi   vaqt   nikel   miqdori   50%
gacha ko’payadi.
Gigant meteoridlar massasi 10 5
-10 6
 t, geosentrik tezligi 30km/s ga teng, juda
katta kinetik eyergiyaga ega atmosferadan o’tib, Yer sirtiga urilganida portlaydi va
meteorit   kraterlari   hosil   bo’ladi.   Masalan:   Amerikaning   Arizon   shtatida,   Tungus
(sibirli) meteoriti 1908 yil qayd qilingan.
Meteoritlar   nafaqat   Yerga   balki   boshqa   planetalarga   xam   tushadi.
Meteoritlarni   o’rganish   modda   holatini   aniqlashda   va   Quyosh   sistemasini
tadqiqotida zarur. Foydalanilgan adabiyotlar
1. A.   V.   Loktin,   V.   A.   Marsakov   Leksii   po   zvyozdnoy   astronomii,   Ural   MGU.
2009, 280 bet
2. Nuritdinov S. A. Galaktik astronomiya kursi. Ma’ruzalar matni, O’z MU 2000
3. T.   B.   Borkova,   V.   A.   Marsakov   Izbrann’ye   zadachi   po   zvezdnoy   astronomii,
Rostov – na donu, 2008
4. Efremov Yu. N. Ochagi zvezdo obrazovaniya v galaktikax. M.: Nauka, 1989
5. J. Binney, M.Merrifield Galaktik astronom, Princeton University Press, 1998
6. J.   Binney,   Scott   Tremeine     Galaktik   Dynamics:   Second   edition,Princeton
University Press, 2008
7. Galakticheskaya astronomiya (N. Ya.Sotnikova, kurs leksiy) http;//www.astro.
spbu. Ru/staff/nsot/ Teaching/galast/galast.html
8. www.astronet    .ru/db/boobks/
9. M. N. Dagayev Astrofizika, 1988

Quyosh sistemasidagi kichik jismlarning fizik tabiati 1. Titsius – Bode qoidasi 2. Asteroidlar 3. Kometalar 4. Meteorlar va meteorlarning oqimlari 5. Meteoritlar – asteroid parchalari

1772 yil nemis astronomii E. Bode Quyoshga nisbatan planetalarning joylashgan masofalari to’g’risida empirik qonuniyatni e’lon qildi. O’sha vaqtda Quyoshdan uzoqlashgan oltita planeta bor edi. Bular: Merkuriy, Venera, Yer, Mars, Yupiter, Saturn. Planetalarning Quyoshgacha bo’lgan masofasi va planetalar orasidagi masofa astronomik birlikda ifodalangan bo’lib, astronomik birlik sifatida Yer – Quyosh orasidagi masofa olingan. Tisius – Bode qoidasiga asosan planetalarning Quyoshgacha bo’lgan o’rtacha taxminiy masofalari quyidagi formula asosida ifodalanadi:a=0,3 n+0,4 n –soni, har qaysi planeta uchun o’ziniki. 1 – Jadval. Planeta n Quyoshgacha masofa, a.b. Hisoblangan Haqiqiy Merkuriy Venera Zemlya Mars ? Yupiter Saturn (Uran) 0 1 2 4 8 16 32 (64) 0,4 0,7 1,0 1,6 2,8 5,2 10,0 (19,6) 0,387 0,723 1,000 1,524 ? 5,203 9,539 (19,191) 1781 yil ingliz olimi – astronom V.Gershel yettinchi planetani Uranni ochdi. Asteroidlar 1 yanvar 1801 yil italiya astronomii Dj.Piasii teleskopda yulduz shaklidagi obyekt, 7 yulduz o’lchamidagi planetani qayd qildi. Piasii bu planetaga Serera deb nom berdi. 28 mart 1802 yil nemis astronomii va shifokori V. Olbers Serera yaqinida yana bitta Palladey planetasini aniqladi. 2 sentyabr 1804 yil uchinchi Yunona planetasi ochildi. 29 mart 1807 yil to’rtinchi Vesta planetasi ochildi. Hamma ochilgan planetalar yulduz shaklida edi. Bu fazo jismlari kichik planetalar

deb nomlandi. V.Gershel taklifiga asosan bu planetalarga asteroidlar (grek. «aster»-yulduzli, «yeidos»-ko’rinish) deb nom berildi. 1891 yil vizual usulda 320 asteroidlar qayd qilindi. Nemis olimi, astronomii M.Volf taklifi bilan fotografik usul tadqiqotlarda qo’llanila boshladiki, natijada ko’p sonli asteroidlar ochildi. Kichik planetalarni tadqiqotlari Sankt-Peterburgning nazariy astronomiya, Krim astrofizika institutida, ANRossiyada intensiv olib borildi. Asteroidlarni 98%i Mars va Yupiter planetalari orbitalari orasida harakatlanadi. Shunday asteroidlar borki ular katta orbita bo’ylab harakatlanadi (rasm-28). Bunday asteroidlar to’g’risida ma’lumotlar 2-jadvalda keltirilgan. 2 – jadval. Asteroid a, a.ye. Ye q , a.ye. Q , a.ye. T, Yillar Ikar Germes Eros Adonis Ganimed Gidalgo 1,08 1,29 1,46 1,97 2,66 5,82 0,826 0,474 0,223 0,778 0,540 0,656 0,19 0,68 1,13 0,44 1,22 2,00 1,97 1,90 1,79 3,50 4,10 9,64 1,12 1,46 1,76 2,76 4,34 14,04Расм – 15. Улкан астероидлар орбитаси (Меркурий ( ), Венера, Ер (), Марс ( )♀ ♂

1977 yil quyosh atrofida aylanadigan katta asteroid topildi. Katta yarim o’qi a=13,70 a.b. va ekssentrisiteti q=0,38. Eng yorug’ asteroid Vesta juda katta asteroidli Serera (1000 km), Pallada (610 km), Vesta (540 km), Gigiya (450 km). Asteroidlar massasi Yer massasidan 1000 marta kichik. Bosim asteroidlar qavatida 7  10 5 - 8  10 5 GPa (700-800 atm). Asteroidlar sirti sust isiydi. Asteroidlar sirtida temperatura 150-170 K (-120 - 100°S). Hozir asteroidlarni fizik tabiati o’rganilmoqda. Kometalar Kometa grekchadan olingan bo’lib, «kometos»-dumli (yulduz) degan ma’noni anglatadi. Yorug’ kometalarni qurollanmagan ko’z bilan ko’rish mumkin. Ingliz astronomii E.Galley I.Nyuton maslahati asosida 24 ta yorug’ kometalarni orbita elementlarini hisobladi. Kometalar orbitasi bir-biriga o’xshashligini e’tiborga olib Galley shunday xulosaga keldiki, unga ko’ra bir xil davrda kometa yuzaga kelib, 76 yil davr bilan Quyosh atrofida aylanadi. Bu kometa 1758 yilda qayd qilindi (nemis olimi Palich). Bu kometaga Galley kometasi deb nomlandi. Bu kometa Quyosh atrofida aylanish xususiyatiga egadir. Galley kometasi 1835, 1910 yillarda paydo bo’lib, observatoriyalarda qayd qilindi. Kometa galley fotoplastinkada 16/10/1982 y.da qayd qilingan. Kometani ko’rinadigan yorug’ligi Quyoshgacha bo’lgan masofaga bog’liq bo’ladi (rasm 16).

Kometa tuzilishida (Rasm-17) uning boshi yulduz shaklidagi yadro ko’rinishida bo’lib, qobig’ bilan o’ralgan bo’lib, uni dumini hosil qiladi. Расм – 16. Галлей кометасининг орбитаси. Расм – 17. Кометанинг тузилиши