Mavzu: Ijtimoiy tarbiyada mahallaning o‘rni REJA: 1.Mahallaning paydo bo’lishi tarixidan. 2.Mahalla ijtimoiylashuvning an’anaviy omili sifatida. 3.Mahallaning ijtimoiy-pedagogik o’rni. 4.Mahallada qadriyatlar va ijtimoiy ong translyatsiyasi.

O’zbek mentalitetining muhim xususiyatlaridan biri-maxsus ijtimoiy tuzilma mahallaning mavjudligidir. Toshkent shahrida XIX asrdan boshlab mahalla mavjud. Ularning tashkil topishi va faoliyat yuritishi bir tomondan milliy- psixologik xususiyatlari, boshqa tomondan esa aholiga yoshligidanoq ijtimoiy munosabatlarga g’arq bo’lishlariga imkon yaratish bilan bog’liqdir. Boshqacha aytganda, mahalla mikrotsizm bo’lib, unda axloqiy tamoyil va qoidalarga amal qilish, marosim va jamoat faoliyatining boshqa turlarida ishtirok etish orqali shaxsning yanada kattaroq hamjamiyatda ijtimoiylashuvi usullari shakllanadi. Mahallaning demokratiyalashuv, ijtimoiylashuv, insoniylashuv va mukammallashuv jarayonlariga faol ta’sir qila olishini Prezident I.A.Karimov quyidagicha ta’kidlab o’tgan: “YOki masalan mahalla-bizning jamiyat hayotida insoniy tarbiya va kelishuvning o’zgarmas manbasi. Tarixning guvohlik berishicha, bizning davlatda daryolar bo’yida paydo bo’lgan. Tabiat kataklizmalari, tashqi hayvonlarni birgalikda yengish, qiyin kunlarda qo’llab-quvvatlash bizning ajdodlarimizni jamoa bo’lib yashashga o’rgatgan. Mehribonlik, rahmdillik kabi qadrli insoniy hislatlar aynan mahallada shakllanadi. Bu ma’noda mahallani o’z-o’zini boshqarish maktabi, kerak bo’lsa demokratiya maktabi desa bo’ladi 1 . Ijtimoiylashuv nafaqat shaxsning jamiyatda qulayliklarga ega bo’lishini ko’zda tutadi, balki shaxsning muayyan axloqiy va etnik qoidalarni egallashini ham ko’zda tutadi. SHu borada mahalla ijtimoiylashuvining unikal mexanizmi hisoblanadi. CHunki unda: -har bir inson amal qilishi kerak bo’lgan muayyan axloqiy qonunlar ishlab turadi; -muomala bir qator axloqiy tamoyillarga asoslanadi; -hokimiyatga ishonch va xizmat, shaxsiy namuna kuchi kattalarga hurmat, bolalar haqida g’amxo’rlik; -axloq va jamoatchilikning tarbiyasi amaliy faoliyatga kiritish orqali amalga oshiriladi; 1

-ommaviy ong qadriyatlari mahalladan oila va shaxsga uzaytiriladi; -alohida shaxs hayotining asosiy bosqichlari jamoaning barcha a’zolari tomonidan kuzatuvda bo’ladi. Alohida tarixiy davrlarda an’anaviy hayotiy muammolarning buzilishiga urinishlar amalga oshirilishiga qaramay, mahalla bunga qarshilik ko’rsatdi va an’ana, odatlarning saqlanib qolishiga yordam beradi. Mahallaning ijtimoiy o’rni shunda namoyon bo’ladiki, u doimo jiddiy ijtimoiy o’zgarishlarga o’z munosabatini bildirgan va oliy insoniy va axloqiy tamoyillarga tayanadi. Masalan, XXasrning 20-30 yillarda mahalla ayollarning ijtimoiy ishlab chiqarishga qo’shilishi, savodsizlikni bartaraf etish, aholining madaniy dunyoqarashini kengaytirish qo’llab-quvvatlangan Hammaga mahalla aholisining Rossiya, Ukraina, Belorusiyadan evakuatsiya qilinganlarni qabul qilganliklari dalili yaxshi ma’lumdir. Mahalliy aholi vakillari ko’chib kelganlarga o’z uylarining bir qismini berishgan, moddiy yordam ko’rsatishgan. Mahalla jamoalari nihoyatda yuqori axloqiy va ijtimoiy salohiyatga ega, ular odamlarga yaxshi niyatlilik, o’zaro hurmat, o’zaro tushunish kabi hislatlarni tarbiyalashadi. Mahallaning an’analarni saqlab qolish va ularni yoshlarga yetkazish jamiyatni demokratiyalashning ilk davrlarida milliy qadriyatlarning tiklanishiga katta yordam bergan. YAngi sharoitlarda mahalla o’z-o’zini boshqarish organi sifatida yangi mazmun va ahamiyatga ega bo’ldi. Bunga O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov 2 tomonidan ham ta’kidlangan. Mahalla maktablarining yuqori sinf o’quvchilarning ijtimoiy va ma’naviy qiyofalari ham ancha o’zgarib qoldi. Ularning aksariyati muassasa, maktablarda tashkiliy ish tajribasiga egalar. Oqsoqollarning aksariyat qismi savodxon, ularning ba’zilari ilmiy darajaga egadirlar. Mahalla insonlarning axloqiy birlashuvi markazi bo’lishni davom ettirmoqda. Bu avvalambor, mahalla qo’mitalari faoliyatlarining asosiy yo’nalishlaridan biri ijtimoiy mehnatlarni, shu jumladan obodonlashtirish 2 “Маҳалла” хайрия жамғармасини тузиш тґғрисидаги 1992- йил 12 сентябрдаги ҳамда “Маҳалла” хайрия жамғармасига маблағ ажратиш тґғрисидаги 1992- йил 8-октябрдаги фармонлари, 1993-йил 2 сенябрдаги “Фу қ ароларнинг ў ни- ў зи бош қ ариш органлари т ў ғрисидаги “ Ў збекистон Республикасининг Қ онуни қ абул қ илиниши ёр қ ин мисол б ў лади”.

bo’yicha ishlarni tashkil qilishda namoyon bo’ladi. Bunaqa ishlarning asosiy turlari-ariqlarni tozalash, daraxtlarni kesish, axlatni chiqarish bo’yicha hasharlardir. Bunaqa tadbirlar asosan Navro’z, Ramazon, Qurbon hayitlari, Mustaqillik kunlari oldidan o’tkaziladi. Hashar yo’li bilan uylar, klublar, oshxona, masjidlar bunyod etilmoqda. Eng muhim an’analardan biri mehr-muruvvat bo’lib, u quyidagi qiyofalarda namoyon bo’ladi: -jamoaning g’amxo’rligi, qo’shnilarning kasal, keksa va kam ta’minlanganlariga yordam ko’rsatishadi; -o’ziga to’q kishilarlarning kam ta’minlangan qarindoshlariga va qo’shnilarga moddiy yordam berishlari; -oqsoqol va mahalla qo’mitasi tomonidan boquvchisini yo’qotgan va qariyalarga yordam ko’rsatishi va boshqalar. Jamoada yordam ko’rsatish an’anasi hozir yangi shakllarga ega bo’ldi va hokimiyatlar, mahalla qo’mitalarning asosiy vazifasiga aylandi. Respublika Prezidentining (1994 yil 23 avgust) “Aholining kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoyasini kuchaytirish chora-tadbirlari” 3 haqidagi farmoni bilan aholini ijtimoiy himoya qilishning yangi turi joriy qilindi: kam ta’minlangan oilalarga har oy ko’rsatiladigan yordam. Bu yordamning yangiligi shundaki oilalar taqsimotini mahalla hal qiladi. Fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlari 1999 yil yanvarda O’zbekiston Prezidentining hamda Vazirlar Mahkamasining 2002- yilyanvardagi “Aholining ijtimoiyhimoyaga muhtoj qatlamlarini aniq yo’naltirilgan tarzda qo’llab-quvvatlashining 2002-2003 yillarda mo’ljallangan dasturini amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori talablarini amalga oshirmoqdalar. “Fuqarolarni o’z-o’zini boshqarish organlarining aholining ijtimoiy qo’llab-quvvatlanishini ta’minlash” to’g’risidagi farmoni chiqdi 3

Xozirgi kunda mahalla jamiyatda etnomadaniy qadriyatlarni tiklash jarayonida muhim rol o’ynamoqda. Nikoh, janoza, aqiqa to’yi, sunnat to’yi, muchal to’yi kabi marosimlar ham o’tkazilmoqda. Bozor munosabatlarini shakllantirishning murakkab holatida mahallaning ijtimoiylashtiruv roli oshib ketadi. Bu avvalambor oila qadriyatlarini saqlab qolishda namoyon bo’ladi. Nizoli holatlar paydo bo’lganda xotin-qizlar qo’mitasi yoki mahalla oila vakillari bilan suhbat o’tkazadi va odatda vaziyatga oydinlik kiritadi va ajralishlar bo’lishiga olib keladi. Bundan tashqari mahalla ishsizlarga ishga joylashishlariga, militsiya hodimlariga tartibni saqlashda yordam beradi, xizmatga chaqirilganlar bilan tushuntirish ishlari olib boradi. Avvalgiday jamoa o’sib kelayotgan avlodni tarbiyalashda muhim o’rin tutmoqda. Hozirda mahalla bolalar bog’chalari va maktablari bilan yaqin hamkorlik olib borib, ularga ta’mirlash ishlarini olib borishda, tarbiya ishlarida yordam ko’rsatadi. Mahalla qo’mitasi majlislarida maktab intizomining jiddiy buzilishlari ham ko’rib chiqiladi. YOshlarga ta’sir ko’rsatishning bu rasmiy tarmoqlaridan tashqari jamoani nazorat qilishning an’anaviy usuli ham saqlanib qolgan. Har qanday mahallada boy hayotiy tajribaga ega odamlar mavjud. Ularning asosiy vazifasi aholining an’anaviy ahloq-odob qoidalariga rioya qilishlarini, bolalarning ko’chadagi yurish- turishini nazorat qilishdir. Ular har qanday odamga tanbeh berishlari mumkin, biroq bu ishni doimo ularning hurmatini saqlagan holda amalga oshiriladi. Ota- onalarning bunday munosabatni qadrlashitaqsinga sazovor. SHuning uchun “mahalla sening ham otang ham, onang” degan maqol mavjud. Boshqa sohalarda namoyon bo’ladigan milliy tiklanish, xalqning milliy o’z-o’zini anglashni faollashtirish orqali bo’ladi. U sobiq Sovet ittifoqi davridabu kabi an’analar tuliq yo’qolib ketmagan, balki ayrim oilalarda o’zigi xos tarzda saqlanib qolgan va yoshlarga berilgan. Bu ayniqsa, hayotning an’anaviy turmush tarzini saqlab kelayotgan eski shahar mahallalarida yashovchilar orasida yaqqol namoyon bo’lgan. Mahalla fuqarolarining yuqori savodxonlik va madaniy darajasi (yosh va o’rta avlod, o’rta yoki oliy ma’lumotga ega) badiiy ijodning keng rivojlanishi,