USHBU HAFTA “AXBOROT VA MURABBIYLIK SOATI” MASHG ULOTLARINI O TKAZISH UCHUN TAYYORLANGANʼ ʼ YORDAMCHI MATERIALLAR Mavzu: “Yangi O'zbekiston uchinchi renessans ostonasida: tarix va bugun. Imom at-Termiziy - buyuk muhaddis va ye tuk alloma ” IMOM AT-TERMIZIY - BUYUK MUHADDIS VA Y ETUK ALLOMA O rta asrlarda yashagan ko pgina olimlar ilm-fanning turli sohalariga oid ʻ ʻ dunyoviy fanlar bilan birga diniy ilmlar rivojiga ham katta e tibor berganlar. Zotan ʼ diniy ilmlar jamiyat taraqqiyotida, insonlarning kamol topishi va dunyoqarashi shakllanishida alohida ahamiyat kasb etgan. Jahonshumul ahamiyatga ega asarlar yaratgan buyuk allomalardan biri – mashhur muhaddis (hadis ilmi olimi) Abu Iso Muhammad at-Termiziydir. Uning to liq ismi Abu Iso Muhammad ibn Savra ibn Muso ibn ad-Dahhok as-Sullamiy ʻ (umrining oxirlarida ko zi ojiz bo lib qolganligidan ad-Dariyr taxallusi bilan ham ʻ ʻ atalgan) at-Termiziy bo lib, u hijriy hisobda 209 (milodiy 824) yilda Termizda, ʻ uncha badavlat bo lmagan oilada tavallud topdi. Markaziy osiyolik mashhur olim va ʻ tarixchi Abu Saad Abdulkarim as-Sam oniy (113/1167) “Al-Ansob” nomli asarida ʼ yozishicha, at-Termiziy Bug (hozirgi Sherobod tumani) qishlog ida vafot etganligi ʻ ʻ uchun uning nomiga al-Bug iy taxallusi ham qo shilgan. Uning yoshlik yillari ʻ ʻ Termiz shahrida o tib, dastlabki ma lumotni ham shu shaharda olgan. Chunonchi, ʻ ʼ yozma manbalar va tarixiy osori atiqalardan ma lumki, o rta asrlarda Termiz ham ʼ ʻ Markaziy Osiyoning Urganch, Buxoro, Samarqand singari ilm-fan va madaniyati rivojlangan shaharlaridan biri bo lgan. Mana shunday madaniy muhitda o sgan at- ʻ ʻ Termiziy yoshligidan turli ilmlarni egallashga zo r qiziqish bilan intilgan. ʻ Bolaligidan o ta ziyrakligi, yodlash qobiliyatining kuchliligi va noyob qobiliyati ʻ bilan o z tengqurlaridan ajralib turgan at-Termiziy diniy va dunyoviy fanlarni, ʻ ayniqsa, hadis ilmini alohida qiziqish bilan egallagan va bu boradagi o z bilimlarini ʻ muttasil oshirish uchun ko pgina Sharq mamlakatlarini ziyorat qilgan. Jumladan, u ʻ uzoq yillar Iroqda, Isfahon, Xuroson, Makka va Madinada yashagan. Ko p yillar ʻ davom etgan safarlari chog ida at-Termiziy ilm-fanning turli sohalaridan – ilm al- ʻ qiroat, ilm al-bayon, fiqh, tarix, ayniqsa, o zi yoshligidan qiziqqan hadis ilmidan o z ʻ ʻ davrining yirik olimlari – mashhur muhaddislaridan ta lim oladi. Uning ustozlaridan ʼ imom al-Buxoriy, imom Muslim, imom Abu Davud, Qutayba ibn Sa iyd, Is hoq ibn ʼ ʼ Muso, Mahmud ibn G aylon va boshqa mashhur muhaddislarni ko rsatish mumkin. ʻ ʻ Manbalarda yozilishicha, hadislarni to plashda va o rganishda at-Termiziy har bir ʻ ʻ qulay fursatdan unumli foydalangan. U yo lda, safarda bo lganda ham yoki bir joyda ʻ ʻ muqim turganda ham o z ustozlaridan, uchratgan roviylaridan eshitgan hadislarni ʻ darhol yozib olib, ularni tartibli ravishda alohida-alohida qayd qilib borgan. O z davrining yetuk muhaddis olimi sifatida tanilgan at-Termiziy ko pdan- ʻ ʻ ko p shogirdlarga ustozlik qilgan. Hadis ilmidagi uning shogirdlaridan Makhul ibn ʻ al-Fadl, Muhammad ibn Mahmud, Anbar, Hamad ibn Shokir, Abd ibn Muhammad an-Nasafyun, al-Haysam ibn Kulayb ash-Shoshiy, Ahmad ibn Yusuf an-Nasafiy va Abul Abbos Muhammad ibn Mahbub al-Mahbubiylarni sanab o tish mumkin. ʻ Musofirchilikdan qaytgan at-Termiziy o z yurtida yirik muhaddis olim sifatida ʻ shuhrat qozondi va ijodiy ish, shogirdlar tayyorlash bilan mashg ul bo ldi. U 279 ʻ ʻ

hijriy (milodiy 892) yilda Termizdan uzoq bo lmagan Bug qishlog ida vafot etadiʻ ʻ ʻ va shu yerda dafn qilinadi. O z ijodiy va ilmiy faoliyati davrida at-Termiziy bir qancha asarlar yaratdiki, ʻ ularning aksariyat qismi bevosita hadislarga bag ishlangan. Gap shundaki, Islom ʻ dini chegaralarining kengayishi, uning qonun-qoidalariga asoslangan jamiyat rivojlangan sari turli-tuman yangi g oyaviy fikr-mulohazalar va ko rsatmalarga ʻ ʻ ehtiyoj tobora kuchaya borgan. Shu sababdan ham barcha jihatlardan namunali zot hisoblangan payg ambar Muhammad alayhissalomning o zlari aytgan ibratomuz ʻ ʻ pand-nasihatlar, diniy, axloqiy masalalarga doir qarashlari, qo rsatmalari hamda ʻ payg ambar alayhissalom hayoti, faoliyati xususida qarindosh-urug lari, sahobalari, ʻ ʻ yaqin safdoshlari aytgan hikoyat va rivoyatlari – hadislarni to plash keng ko lamda ʻ ʻ avj olgan. Shunga ko ra, islom ta limotida hadislar Qur ondan keyin turadigan ʻ ʼ ʼ muhim manbalar hisoblanadi. Islom ulamolari o rtasida ilk davrdan boshlab ʻ hadislarning to g riligi, ularni ishonchli manbalarga asoslanishiga katta e tibor ʻ ʻ ʼ berilgan. Chunonchi, o sha davrning o zidan boshlaboq noaniq, chala-chulpa, hatto ʻ ʻ soxta hadislar ham el orasida tarqay boshlagan. Shunday paytlarda ular qayta-qayta tekshirilib, muhaddislarning betinim mehnati natijasida asl holiga qaytarilib, yozma ravishda qayd qilingan. Natijada islomshunos yirik ulamolar orasida ishonchli manbalar asosida to plangan va tartibga keltirilgan oltita hadislar to plami (As-sihoh ʻ ʻ as-sitta) mualliflari eng nufuzli va mo tabar muhaddislar deb tan olingan. Mana shu ʻ e tirof etilgan mashhur muhaddislardan biri – Imom at-Termiziydir. ʼ At-Termiziy qalamiga mansub asarlarning aksariyati bizgacha yetib kelgan. “Al-jomi ” (“Ja mlovchi”). “Ash-shamoil an-nabaviya” (“Payg ambarning alohida ʼ ʼ ʻ fazilatlari”), “Al-ilal fi-l-hadiys” (“Hadislardagi og ishishlar”), “Risola fi-l-xilof va- ʻ l-jadal” (“Hadislardagi ixtilof va bahslar haqida risola”), “At-tarix” (“Tarix”), “Kitob az-zuhd” (“Taqvo haqida kitob”), “Kitob ul-asmo va-l-quna” (“Ismlar va laqablar haqida kitob”) kabi asarlar shular jumlasiga kiradi. At-Termiziyning asarlari ichida eng mashhuri, shubhasiz, “Al-jomi” bo lib, ʻ avval eslatib o tganimizdek, payg ambar alayhissalomga doir oltita ishonchli ʻ ʻ hadislar to plamlaridan biridir. Ushbu asar ilmiy adabiyot va manbalarda “Al-jomi ʻ ʼ al-kabir” (“Katta to plam”), “Al-jomi as-sahiyh” (“Ishonchli to plam”), “Jomi at- ʻ ʼ ʻ ʼ Termiziy” (“Termiziy to plami”), “Sunan at-Termiziy” (“Termiziy sunnatlari”) ʻ nomi bilan ham atalib, payg ambar alayhissalom hayoti va faoliyatiga doir muhim ʻ manbalardan hisoblanadi. At-Termiziyning mashhur ta liflaridan yana biri “Ash-shamo-il an-nabaviya” ʼ (“Payg ambarning alohida fazilatlari”) bo lib, ba zi manbalarda “Ash-shamoil fi ʻ ʻ ʼ shamoil an-nabiy sallolohu alayhi vasallam” nomi bilan ham keltirilgan. Nomidan ham ko rinib turibdiki, bu asar payg ambar alayhissalomning shaxsiy hayotlari, u ʻ ʻ kishining suvrat va siyratlari, ajoyib fazilatlari, odatlariga oid 408 hadisi sharifni o z ʻ ichiga qamragan manbadir. Bu o rinda shuni ta kidlash kerakki, payg ambar ʻ ʼ ʻ alayhissalomning fazilatlari, odatlari haqidagi hadislarni to plash bilan juda ko p ʻ ʻ muhaddislar shug ullanganlar va bu xildagi hadislar turli-tuman kitoblardan o rin ʻ ʻ olgan. Lekin at-Termiziy asarining afzalligi shundaki, u hadislarni muntazam ravishda to plab, muayyan tartibga solgan va yaxlit bir kitob holiga keltirgan. ʻ Muhammad alayhissalomning hayotiga doir muhim manba sifatida “Ash-shamoil an-nabaviya” qadimdan islomshunos olimlar, tadqiqotchilarning diqqatini o ziga ʻ tortib keldi. Arab tilida yozilgan ushbu asarga bir qancha sharhlar ham yozilgan. Shu

bilan bir qatorda ushbu asarning tili ravon, uslubi g oyatda oddiyligini ham qaydʻ qilib o tish o rinlidir. Asarning fors va turk tillariga tarjima qilinishi ham unga ʻ ʻ bo lgan qizqishning kattaligidan dalolat beradi. ʻ “Ash-shamoil an-nabaviya”ning birinchi qismida keltirilgan hadisi shariflar payg ambarimiz sallallohu alayhi vasallamning suvrat (tashqi qiyofa)lariga, ikkinchi ʻ qismida keltirilgan hadisi shariflar esa ichki dunyolari-yu axloqiy fazilatlarini bayon qilishga bag ishlangan. ʻ “Ash-shamoil an-nabaviya”ning XVI asrga oid bir qo lyozmasi Toshkentda, ʻ O zbekiston musulmonlari idorasi kutubxonasida saqlanmoqda. 1980 yilda ʻ Toshkentdagi Diniy boshqarma buyurtmasi bilan “Ash-shamoil an-nabaviya”ning ushbu qo lyozmasi ofset uslubida nashr etilgan bo lib, unga qisqacha so zboshi ʻ ʻ ʻ O rta Osiyo va Qozog iston musulmonlari Diniy boshqarmasi hay atining sobiq ʻ ʻ ʼ raisi, marhum muftiy Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxon hazratlari tomonidan yozilgan. “Ash-shamoil an-nabaviya” so nggi yillarda ham Toshkentda bir necha bor ʻ nashr etildi. Bundan tashqari allomaning 1200 yillik yubileyi (1990) munosabati bilan gazeta va jurnallarda u haqida ko plab maqolalar chop etildi. ʻ Xulosa qilib aytganda, buyuk vatandoshimiz Abu Iso Muhammad at-Termiziy bizga boy va katta ilmiy meros qoldirgan. Afsuski, hozircha bu qimmatbaho meros jumhuriyatimizda yetarlicha o rganilgani yo q. Keng jamoachilik ommasi ham ʻ ʻ uning hayoti va ijodi haqida g oyatda oz ma lumotga ega. ʻ ʼ