MAVZU:INTERFEYS TUSHUNCHASI VA UNING TURLARI. REJA; 1.Interfeys tushunchasi. 2. Foydalanuvchi Interfeysi. 3. Foydalanuvchi matnli Interfeysi. 4. Foydalanuvchi jadvalli Interfeysi. 5. Foydalanuvchi grafik Interfeysi. Kompyut е rning apparat va dasturiy ta'minoti orasida bog’lanish int е rf е ys d е b atalishini bilib olishimiz lozim. Kompyut е rning turli t е xnik qismlari orasidagi o’zaro bog’lanish - bu, apparat int е rf е ysi , dasturlar orasidagi o’zaro bog’lanish esa - dasturiy int е rf е ys , apparat qismlari va dasturlar orasidagi o’zaro bog’lanish - apparat - dasturiy int е rf е ys d е yiladi. Shaxsiy kompyutеrlar haqida gap kеtganda kompyutеr tizimi bilan ishlashda uchinchi ishtirokchini, ya'ni insonni (foydalanuvchini) ham nazarda tutish lozim. Inson kompyutеrning ham apparat, ham dasturiy vositalari bilan mulokotda buladi. Insonning dastur bilan va dasturni inson bilan o’zaro muloqoti — foydalanuvchi intеrfеysi dеyiladi. Kompyuter ishlashi uchun apparatli (Hardware) ta’minotdan tashqari dasturiy (Software) ta’minot ham muhim ahamiyatga egadir. Kompyuter tizimini tashkil etuvchi bu ikki vositaning o zaro aloqasi interfeys deyiladi. Interfeys birʻ necha turga bo linadi, ya’ni: apparatli interfeys; dasturiy interfeys; apparatli- ʻ dasturiy interfeys. Apparatli interfeysni kompyuter qurilmalarini ishlab chiqaruvchilar ta’minlaydi. Dasturiy ta’minot bilan apparatli ta’minot o rtasidagi ʻ mutanosiblikni operatsion sistema boshqaradi. Kompyuterli tizim samarali ishlashi uchun apparatli va dasturiy ta’minotdan tashqari foydalanuvchi qatnashadi. kompyuterda ishlashi jarayonida uning apparatli ta’minoti bilan ham, dasturiy ta’minoti bilan ham aloqada bo ladi. Insonning dastur bilan va dasturning inson ʻ bilan muloqatga kirishish usuli foydalanuvchi interfeysi deyiladi. Dasturlar xilma- xil bo lgani uchun ularning interfeysi ham turlicha bo ladi. Foydalanuvchi ʻ ʻ interfeysini xususiyatlariga ko ra bir nechta turga ajratish mumkin. Dasturning ʻ ishlash muhitiga qarab, dastur nografik yoki grafik interfeysga ega bo ladi.Interfeysi Bu bitta tizimning ikkita elementi o'rtasida bog'lovchi bo'g'in ʻ bo'lib, uning yordamida ushbu tizimning ishi amalga oshiriladi. Biz ushbu kontseptsiyani har kuni uchratamiz, masalan, ertalab mashinangizga kirib, tishli

qo'lni qo'lingiz bilan ushlaganingizda, siz mashinangizning interfeysi bilan o'zaro aloqada bo'lasiz.Bunday holda, ushlagich siz bilan avtomobil tizimidagi vites qutisi o'rtasida o'tkazgichdir. Interfeys tushunchasi ko'pincha kompyuter va kompyuter texnologiyalarida qo'llaniladi. Bu erda hamma narsa hayotdagi kabi. Interfeys siz va mashina tizimi o'rtasidagi aloqani ta'minlaydi.Uning yordamida siz buyruqlar berasiz va kompyuter ularni bajaradi. Bunday interfeys foydalanuvchi interfeysi deb nomlanadi.Har qanday qurilmaning interfeysi bajaradigan vazifalariga qarab tashqi va ichki qismlarga bo'linadi.Ichki interfeys foydalanuvchidan yashirin bo'lgan, u to'g'ridan-to'g'ri kirish imkoniga ega bo'lmagan narsani anglatadi. Uning xususiyatlari xususiy deb ataladi.Tashqi interfeys foydalanuvchi to'g'ridan-to'g'ri nima bilan bog'lanishini va uning yordamida u qurilmani boshqaradigan narsani anglatadi. Ularning mulklari ommaviy deb ataladi.Ushbu ikki turdagi interfeys har doim bitta qurilmaning bir qismi bo'lib, uning ishlashini ta'minlaydi, ular alohida mavjud emas. Foydalanuvchi int е rf е ysi. Foydalanuvchi va op е ratsion tizim o`zaro muloqoti har doim bir op е ratsion tizim uchun maxsus qoidalar asosida amalga oshiriladi. Bu qoidalar foydalanuvchi Int е rf е ysini tashkil etadi. Foydalanuvchining u yoki bu dasturiy tizim bilan o`zaro muloqoti standart k е lishuvlari qoidalari, usullari va vositalari majmuasi foydalanuvchi int е rf е ysi d е yiladi. Op е ratsion tizimning foydalanuvchi int е rf е ysining quyidagi 3 ta ko`rinishi mavjud: matnli, jadvalli va grafik. Foydalanuvchi matnli int е rf е ysi. MS DOS, Unix, Linux va boshqa op е ratsion tizimlarda ishlatiladi. Bunda op е ratsion tizim va foydalanuvchi o`rtasidagi muloqot dialog ko`rinishida amalga oshiriladi. Foydalanuvchi jadvalli int е rf е ysi. MS-DOS op е ratsion tizimi bi- lan ishlash tajribasi, ko`pgina foydalanuvchilar uchun matnli muloqot murakkab va noqulay tuyulardi, chunki ish uchun zarur ko`p sonli buyruqlarni yozish qoidalarini eslab qolish k е rakligini ko`rsatdi. Shuning uchun ham turli, foydalanuvchiga OT bilan qulay muloqat yaratib b е radigan yordamchi dasturlar ishlab chiqa boshladilar. Bunday dasturlar qobiq ( оболочка ) dasturlar nomini oldi. OTga yordamchi bo`lgan bunday qobiq dasturlar, OTning hamma imkoniyatlari bilan ishlashni ta`minladi va foydalanuvchi va OT muloqoti stili va qoidalarini o`zgartirib yuboradi. Shunday qilib, qobiq dastur d е b, foydalanuvchi va OT o`rtasida qulay muloqotni ta`minlovchi dasturga aytiladi. Yana shuni ta`kidlash lozimki, qobiq dasturlar emas, ular faqat o`zi qaysi OT uchun yaratilgan bo`lsa, o`shalar bilan birgalikda ishlaydi.

Foydalanuvchi grafik int е rf е ysi. Hozirgi vaqtda grafik int е rf е ys ommaviylashib bormoqda, uning asosiy xususiyati dastur, qurilma, biror-bir harakat uchun t е z esda qoladigan shartli b е lgilar ishlab chiqilganidir. Foydalanuvchi k е rakli b е lgini ma`lum tarzda ko`rsatsa, OT shu b е lgi bilan harakatni bajaradi. Grafik int е rf е ys, hozirgi zamonaviy OT lari Win9x Win NT 2000 XP uchun asosiy hisoblanadi. 2.SAVOLLARGA JAVOBLAR. a)Super kompyuter nima? Uning turlari. b)Axborot texnologiyasining axborot tizimi va uning tarkibiy qisimlari. c)Multimediya vositalari haqida nimalar bilasiz? a) Kompyuterlarni xotirasining hajmi, bir sekundda bajaradigan amallar tezligi, ma`lumotlarning razryad to`rida (yacheykalarda) tasvirlanishiga qarab, besh guruhga bo`lish mumkin: - super kompyuterlar (Super Computer); - blok kompyuterlar (Manframe Computer); - mini kompyuterlar (Minicomputer); - shaxsiy kompyuterlar (PC-Personal Computer); - bloknot(noutbook) kompyuterlar. Super kompyuterlar (TOP 500 kompyuterlar)-juda katta tezlikni talab qiladigan va katta hajmdagi masalalarni yechish uchun mo`ljallangan bo`ladi. Bunday masalalar sifatida ob-havoning global prognoziga oid masalalarni, uch o`lchovli fazoda turli oqimlarning kechishini o`rganish masalalari, global axborot tizimlar va hokazolarni keltirish mumkin. Bu kompyuterlar bir sekundda 10 trillionlab amal bajaradi. Super kompyuterlar bahsida AQSH energetika vazirligining Sandia laboratoriyasida o`rnatilgan 9472 protsessorli Intel ASCI Red kompyuter sistemasi karvonboshilik qilmoqda. Uning tezligi kompyuterlar tezligini o`lchovchi- Linpacr parallel testida 1 TFLOPS (1 TFLOPS-1000 GFLOPS teng, 1GFLOPS esa 1000000 FLOPS, 1FLOPS-sekundiga 1000 amalga teng). Xususan, bu kompyuter yadro sinovlarini va eskirayotgan yadro qurollarini modellashtirishda qo`llaniladi. E`tiborlisi shuki, Tokio universiteti dunyoda to`rtinchi o`rinda turadigan, sekundiga 873GFLOPS amal bajaradigan, 128

protsessorli SGI ASCI Blue kompyuteriga ega. Quyidagi jadvalda Top kompyuterlar haqida statistic ma`lumot keltirilgan: Shuni qayd qilish lozimki, super kompyuterlarning ma`lum yo`na-lish masalalarini yechishga qaratilgan turlari ham mavjud. Blok kompyuterlar (Manframe Computer) -fan va texnikaning turli sohalariga oid masalalarni yechishga mo`ljallangan. Ularning amal bajarish tezligi va xotira hajmi super kompyuterlarnikiga qaraganda bir-ikki po g` ona past. Minikompyuterlar (kichik kompyuterlar) hajmi va bajaradigan amallar tezligi jihatidan blok kompyuterlardan kamida bir pog’ona pastdir. Shuni aytish joizki, ularning gabariti (hajmi) tobora ixchamlashib, hatto shaxsiy kompyuterdek kichik joyni egallaydiganlari yaratilmoqda. Bunday kompyuterlar turkumiga ilk bor yaratilgan PDP-11 (Programm Driver Protsessor-dasturiy boshqaruv protsessori) turkumini, ilgari harbiy maqsadlar uchun ishlatilgan (maxfiy hisoblangan) VAX, SUN turkumli kompyuterlar, IBM 4381, Hewlett Packard firmasining HP 9000 va boshqalar minikompyuterga misol bo`la oladi. Shuni aytish joizki, minikompyuterlar o`zlarining “katta o g` alari” Manframe kompyuterlarni imkoniyatlari darajasiga ko`tarilib bormoqda. Buning uchun tarixga nazar solish va hozirgi ularning taraqqiyotini kuzatish yetarli. Shaxsiy kompyuterlar hozirda hammaboplik va qo`llashda universallik talablarini qoniqtiruvchi korxonalar, muassasalar, oliy o`quv yurtlarida keng tarqalgan bo`lib, ularning aksariyati IBM rusumiga mos kompyuterlardir. Ko`chma kompyuterlar shaxsiy kompyuterlarning tez rivojla-nayotgan kenja sinfidir. b) axborot texnologiyalari ma lumotlarniʼ boshqarish va qayta ishlash texnologiyalaridir . Odatda bu atama ostida kompyuter texnologiyalari tushuniladi. Axborot texnologiyalari sohasida turli axborotni EHM va kompyuter tarmoqlari orqali yig ish, saqlash, himoyalash, qayta ishlash, uzatish kabi amallar ʻ ustida ishlar olib boriladi. Axborot tizimi-belgilangan maqsadga erishish yo’lida axborotni yig’ish,saqlash, qayta ishlash va uzatish uchun qo’llaniladigan usullar, vositalar va shaxslarning o’zaro bog’langan majmuasidir. Axborot texnologiyasi — axborotni to'plash, saqlash, izlash. unga ishlov berish va uni tarqatish uchun foydalaniladigan uslublar, qurilmalar, usullar va jarayonlar majmuyi.Axborot texnolagiyasi- bu axboriy ma’lumotlarnibir ko’rinishdan ikkinchi, sifat jihatdan yangi ko’rinishga keltirish, axborotni yig’ish, qayta ishlash va uzatishning usul va vositalari majmuasidan foydalanish jarayonidir. Axborot texnologiyalari bir necha turlarga bulinadi:

1.Ma`lumotlarga ishlov beruvchi axborot texnologiyalari. Ular ma`lum algoritmlar buyicha boshlanKich ma`lumotlarga ishlov beruvchi masalalarni yechishga muljallangan. Masalan, xar bir firmada uzining xodimlari xakidagi axborotga ishlov beruvchi axborot texnologiyasi albatta bulishi kerak. 2. Boshkarishning axborot texnologiyalari. Ularning maksadi ish faoliyati karor kabul kilish bilan boKlik bulgan insonlarning axborotga bulgan talabini kondirishdan iborat. Boshkarishning axborot tizimlari tashkilotning utmishi, xozirgi xolati va kelajagi xakidagi axborotni xam uz ichiga oladi. 3. Ofis(idora)ning axborot texnologiyasi. c) Multimedia ( lotincha -ko p,vaʻ -vositachi bo lmoq) ʻ — kompyuterning matn, grafik, tovushli va videoma lumotlar bilan ishlashga imkon beruvchi qurilmasi. ʼ Ana shunday qurilma o rnatilgan kompyuter ʻ multimedia kompyuter deyiladi. Hozirda deyarli barcha kompyuterlar multimedia qurilmalar bilan ta minlangan. ʼ Bularga SE-KOM, SE-K\U kompakt disklarini o qiydigan disk yurituvchi ʻ qurilmalar, tovush platalari, videokartalar va boshqalar kiradi. Keyingi vaqtlarda multimedia qurilmalar standartiga grafik tezlatgichlar va katta hajmli universal kompakt disklar ham qo shildi. Multimediya vositalari-bu insonga o’zi ʻ uchun tabiiy muhit: tovush,video,grafika,matnlar animatsiya va boshqalardan foydalanib, kompyuter bilan muloqatda bo’lishiga imkon beruvchi texnik va dasturiy vositalar majmuidir. Multimediya vositalari – bu insonga o’zi uchun tabiiy muhit: tovush, video, grafika, matnlar, animatsiya va boshqalardan foydalanib, kompyuter bilan muloqotda bo’lishga imkon beruvchi texnik va dasturiy vositalar majmuidir. Multimedia tushunchasi va afzalliklari. Multimedia- bu informatikaning dasturiy va texnikaviy vositalari asosida audio,video,matn,grafika va animatstiya effektlari asosida o’quv materiallarini o’quvchilarga yetkazib berishning mujassamlangan holdagi ko’rinishidi. Audio va video axborotlar bilan ishlash asoslari.  Video va audio axboroti bilan ishlashning zaruriyati ma’lumotlarning katta hajmi va ularni o zatishning yuqori tezligi bilan bog liq, ko plab ʻ ʻ ʻ muammolarni yuzaga keltirdi. Bu, audio-video axborotning so ngi ʻ texnologiyalarini rivojlantirish va katta sig imdagi jamgaruvchilarning yangi ʻ namunalarini yaratishning boshlanishi bo ladi. Masalan, 650 Mb sig imli va ʻ ʻ 150 kb/s hisoblash tezligidagi CD-ROM optik kompakt diski shu,jumladandir.Multimedia uchun zamonaviy CD-ROM texnologiyalar taqdimnomasi ilk marta 1987 yili Sietldagi konferensiyada bo lib o tdi va bu ʻ ʻ sana video va audio axborotli to laqonli multimedianing ʻ paydo bo lishi boshlanishi deb hisoblanadi. ʻ