Mavzu: Yog’och turlari va uning xususiyatlari Reja: 1. Yog’och va unning asosidagi mahsulotlarning hayotda qo‘llanilishi. 2. Daraxtning asosiy qismlari va ularning xom ashyoviy ahamiyati. 3.Yog‘ochning fizik xossalari .

Yog’och va unning asosidagi mahsulotlarning hayotda qo‘llanilishi. Yer yuzasidagi quruqliklarning deyarli 1/3 qismi o‘rmonlar bilan qoplangan. Ularning yarmi shimoliy yarim sharda, qolgan yarmi tropik iqlimli mintaqalarda joylashgan. Hozirgi kunga kelib ormonlardan olinadigan yog'och miqdori yiliga deyarli 6,5 mlrd m 3 ni tashkil etadi. Dunyodagi yog'och zahirasi taxminan 400 mlrd m 3 ni tashkil etadi. Yog'och hayotning barcha sohalarida qo‘llaniladi. Bunga uning boshqa materiallardan quyidagi afzal tomonlari sabab bo‘ladi: - neft, ko‘mir, gaz, rudalarga nisbatan yog'och zahirasi hech qachon tugamaydi va har yili yangilanadi; - nisbatan yengil va pishiq material; - issiq-sovuqdan yaxshi himoyalaydi; - shovqin va titrashlarni, zarbni o‘ziga yutadi; - kesuvchi asboblar bilan oson ishlanadi; - yaxshi yelimlanadi, metall va boshqa birikmalarni o‘zida yaxshi ushlaydi; - noyob tashqi ko‘rinishga ega; - yaxshi akustik va rezonans hususiyatlarga ega; - inson tanasi uchun zararsiz va ekologik toza mahsulot; - oson qayta ishlanadi. Ushbu xususiyatlari sababli yog'ochdan qurilishda ishlatiladigan detallar va konstruktsiyalar, mebel va duradgorlik buyumlari, musiqa asboblari, idishlar va qutilar, sport anjomlari olinadi va boshqa turli texnika sohalarida ham ishlatiladi. Yog'ochdan chorva ozuqasi uchun drojlar, shina ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan kord iplari, to‘qimachilik sanoati uchun sun'iy tolalar, yarim o‘tkazgichlar ishlab chiqarish sanoati va kimyoviy qirg'in qurollaridan himoyalanish uchun yog'och ko‘miri, dorivor preparatlar olish mumkin. Daraxtning asosiy qismlari va ularning xom ashyoviy ahamiyati. Daraxt ildiz, tana va shoxalardan iborat. Ularning daraxt tanasiga nisbatan hajmiy ulushlari taxminan quyidagi 1-jadvalda keltirilgan.

1-jadval. Yog’och turi Daraxt qismlarining hajmiy ulushlari, % Tana Ildiz Shoxlar Tilog’och 72-82 12-15 6-8 Qarag’ay (сосна) 65-77 15-25 8-10 Shumtol (ясень) 55-70 15-25 15-20 Oq qayin (берёза) 78-90 5-12 5-10 Qora qayin (бук) 55-70 20-25 10-20 Daraxt tanasi har yili bitta qatlamga o‘sadi. Lekin ilmiy tasqiqotlar daraxt tanasining shakli turli balandlikda turlicha bo‘lishini ko‘rsatdi - pastki qism ko‘proq neyloidga, asosiy (o‘rta) qismida paraboloid va yuqorigi qismida kesik konusga o‘xshaydi. Tananing tuzilishi umuman olganda kesik konus shakliga deyish mumkin (1-rasm).

1-rasm.Daraxt tanasining qismlari va shakllanishi. o‘sayotgan daraxt; 8 yoshli nina bargli daraxt tanasining tuzilishi. Daraxt tanasi uch xil kesimda ko‘ndalang va ikkita bo‘ylama (radial va tangensial) kesimlarda o‘rganiladi. Ko‘ndlang kesim daraxt tanasiga nisbatan perpendikulyar joylashgan. Bo‘ylama kesimlardan biri daraxt tanasining radiusi bo‘ylab yo‘nalgan bo‘ladi va albatta o‘zakdan o‘tadi. Ikkinchi bo‘ylama kesim esa yillik halqalarga urinma bo‘lib, o‘zakdan chetroqdan o‘tadi (2-rasm). Daraxtning asosiy anatomik qismlarini uning ko‘ndalang kesimida kuzatish mumkin. O‘zak eng markazda joylashgan bo‘ladi, uning atrofini yog‘och qatlamlari o‘rab turadi. Tashqi qism - po‘stloq o‘z ko‘rinishi bilan yog‘ochdan keskin farq qiladi. Yog‘och bilan po‘stloq o‘rtasida daraxtning o‘sishini ta’minlovchi kambiy qatlami joylashgan, u oddiy ko‘zga ko‘rinmaydi. O‘zakning diametri 2-5 mm atrofida bo‘ladi. U ko‘pincha dumaloq yoki oval shaklida bo‘ladi. Yog‘ochlik qism daraxtning yoshiga qarab kengayib boradi. Daraxtning ko‘ndalang qirqimi dumaloq shaklda bo‘ladi. Daraxtning diametri tana bo‘ylab yuqoriga qarab kichrayib boradi. 2-rasm. Yog'och tuzilishini o‘rganish uchun daraxt tanasining bosh kesimlari K - ko‘ndalang; R - radial; T - tangentsial

Yog‘och materiallar asosan ikki xil ninabargli va yaproqli daraxt yog‘ochlaridan iborat. Ninabargli daraxt yog‘ochlaridan skipidar hidi keladi. Yaproqli daraxtlar yillik qavatlaridagi nay (kapal) lar qanday joylashganiga, ularning qalin yoki yupqaligiga qarab, halqasimon, nayli va tarqoq daraxtlar deyiladi. Yaproqli daraxtlarning yog‘ochligida o‘zak nurlari turlicha rivojlanib, ular ninabargli daraxtlardagi singari mayda bo‘ladi va qoraqayin, zarang, chinor daraxtlari yog‘ochligining istalgan yo‘nalishdagi kesimida yaqqol ko‘rinib turadi. Qarag‘ay . Qarag‘ayning po‘stlog‘i qalin, to‘q jigar rang, yog‘ochi oq qizg‘ish rangli, to‘g‘ri qatlamli, Yengil, puxta, smolali bo‘lib, namga chidamli; yillik halqalarini aniq ko‘rish mumkin. Qarag‘aydan qurilishda, kemasozlikda, vagonsozlikda, duradgorlikda keng foydalaniladi, u oson ishlanadi. ( 3- rasm) 3- rasm. Archa . Archa daraxtining po‘stlog‘i qalin, qoramtir kul rang bo‘lib, yog‘ochi serbutoq bo‘lganligi uchun ishlash qiyin. Mayin qatlamli bo‘lgani uchun o‘zak nurlari ko‘rinmaydi. Kam smolali, nam ta’siriga chidamsiz. Archa qurilishda, sellyuloza qog‘oz sanoatida, oddiy mebellar, taralar tayyorlashda ishlatiladi. (4 - rasm)