Mavzu: Yog’och materiallarini arralash Reja : 1. Durodgarlikda ishlatiladigan arra turlari. 2. Arralarni ishga sozlash. 3. Arralarda ishlaganda xavfsizlik qoidalari.

Durodgarlikda ishlatiladigan arra turlari. Yog‘och materiallaridan buyumlar tayyorlashda yog‘ochni turli yo‘nalishlarda qirqish ishlarini bajarish kerak bo‘ladi. Bunda yog‘ochni ko‘ndalangiga, bo‘yiga, xar xil qiyalikda ham turli egri chiziqlar bo‘ylab qirqiladi. Bu ishlar asosan har turli arralar yordamida arralash orqali bajariladi. Bu arralar tuzilishiga ko‘ra qo‘l kuchi ishlatiladigan, elektr va zanjirli arralarga bo‘linadi. Yog‘ochdan boshqa materiallarni arralash uchun maxsus arralar ishlatiladi. Yog‘och uchun qo‘l kuchi bilan ishlatiladigan arralar kishi ishlatiladigan qo‘l arra (dasta arra) lar hamda ikki kishi birgalikda ishlatiladigan sarjin (g‘o‘labo‘r) arralar va taxtabur arralarga bo‘linadi. Ushbu barcha arralarning xillari ko‘p bo‘lib, ularning asosiy qismi po‘latdan tayyorlanadigan arra tanasi xisoblanadi. Arra tanasining uzun tomonidagi bir yonidan arra chiqariladi. Arra tanasining uzunligiga ko‘ra uzun va qisqa, qalinligiga ko‘ra qalin va yupqa, kengligiga ko‘ra keng, tor, ingichka va qil arra turlariga bo‘linadi. Tishning tuzilishiga ko‘ra bir tomonga arralaydigan, ikki tomonga arralaydigan hamda tishining kattaligiga ko‘ra yirik, o‘rta, mayda tishlar arralarga ajratiladi. Bir arra turi o‘zi moslashtirilgan aniqlik va sifatiga ega bo‘lgan arralash ishlarini bajarishga xizmat qiladi. Ularning ayrimlari mamlakatimizning turli joylarida bir necha xil maxalliy nomlari bilan ham nomlanadi. Bulardan qo‘l arralarining turlari ko‘p bo‘lib, ular tanasi va unga biriktirilgan yog‘och, plastmassa yoki metall dastadan iborat. Ular bir-biridan tanasining uzunligi, qalinligi hamda tishlari bilan farqlanadi. Ularning tishi o‘rtacha kattalikda bo‘ladi. Qo‘l arralarning tishlari qanchalik mayda va tanasi kalta bo‘lsa, shunchalik nozik va yuqori aniqlanadigan aralash ishlari bajariladi. Shunday ishlarda foydalaniladigan ar r alarni chok arra, kalta arra, turtma arra deb ataladi. Bu arralar faner va yog‘ochdan shakldor buyumlar aralash uchun ishlatiladi. Bu arralarni dast arra, shadabo‘r arra deb ham ataladi. Qo‘l arralarning burcharra, burama yoy arra deb ataladigan hamda boshqa turlari ham bor.

Burcharralar tanasi yupqa bo‘lib, tor iz hosil qilish orqali aniq arralash ishlarini bajarish uchun xizmat qiladi. Shu bilan birga arralash uchun kamroq kuch sarflash imkonini beradi. Ularni ishlatish vaqtida yupqa tanasini tarang tutib turish uchun maxsus moslamadan foydalaniladi. Shunday moslamaga o‘rnatilgan burcharraning tuzilishi arra tanasi, 2 ta quloq, 2 ta dasta, 1 ta kergi chilvir va burov tayoqchasidan iborat. Bu arrani ishlatish vaqtida tanasi tarang tutib turish uchun chilvir orasidan o‘tkazilgan burov tayoqchasini aylantirib chilvirni taranglash kerak. Bur arralarni kashakli arra, yoy arra deb ham ataladi. Burilma yoy arralar taqasimon tutqichga maxkamlanadi yupqa ensiz va kalta arra tanasidan iborat ixcham qo‘larra bo‘lib, faner, yupqa taxta va boshqa materiallardan shakldor buyumlar arralash uchun ishlatiladi. Bunday arralar tanasining qalinligi 0,6-1,25 mm eni 2-10 mm, uzunligi 200-350 mm gacha bo‘ladi. Burilma arralarning lobzik yoki qil arra deb ham ataladi. Sarjin arra yog‘och g‘o‘lalarini 2 kishi bo‘lib arralash uchun ishlatiladi. Bu arralarning tanasi uzun va keng bo‘lib, uning ikki uchiga yog‘och dastalar o‘rnatiladi. Bu dastalarning o‘q chizig‘i arra tanasi bilan bir xil tekislikda o‘rnatiladi. Sarjin arrani g‘albo‘r arra deb ham ataladi. Ularning tanasi turli uzunlikda tayyorlanadi. Taxtabo‘r arra yo‘g‘on yog‘ochlardan ikki kishi bo‘lib taxta tilishda ishlatiladi. Bu arradan foydalanishda yog‘ochni taxta tiluvchilarning biri uning ostida va ikkinchisi ustida turib arralashlari uchun maxsus tayyorlangan joyga maxkamlanadi. Taxtabo‘r arraning dastalari uning tanasi tekisligini ikki yoniga tik chiqib turadigan xolatda o‘rnatiladi. Yo‘g‘on yog‘ochlardan taxta tilish uchun ishlatiladigan taxtabo‘r arrani ishlatilayotganda yuqori bo‘ladigan uchidagi dastasini shu uchidan davom ettirilgan metall tayoqning uchiga o‘rnatiladi. Buning natijasida taxta tilinayotgan yog‘ochning ustiga arra tortayotgan odamning kamroq egilishini ta’minlaydi. Arralar vazifasiga ko‘ra qirquvchi, tiluvchi arralash arralariga bo‘linadi . Bu arralar bir-biridan tishlarining shakli bilan farq qiladi.

Qirquvchi arralar yog‘ochni ko‘ndalang qirqish uchun ishlatiladi. Ularning tishlari teng yoki uchburchak shaklida bo‘lib, ular arra tanasining davomidan o‘tkir uchlari tashqariga tik yo‘nalgan xolda chiqariladi. Tiluvchi arralar yog‘ochni bo‘yiga arralab tilish uchun ishlatiladi. Ularning tishi o‘tkir burchakli bo‘lib, ular arra tanasi davomidan tashqarida tik yo‘nalgan uchburchak shaklida chiqariladi. Yoy arralarni yog‘ochni ko‘ndalangiga ham da bo‘yiga arralash uchun ishlatiladi. Bunday arra yog‘ochda arra tanasi qalinligidan kengroq yo‘l ochib arralaydi. (36-rasm) 36-rasm Yog‘ochni arralayotganda arra tanasi qisilib qolmasligi uchun shunday qilinadi. Bunda tishlar arra tanasining qalinligiga qarab, undan 1 yoki 2 mm kengroq chiqariladi. Chappa rosta qilishda arra tishlari ikkala yonga bir xilda burilishi shart. Shunday bo‘lmasa, bunday arra bilan aniq arralash talab qilinadigan ishlarni bajarib bo‘lmaydi. Mayda tishli, tanasi yupqa arralarni ko‘pincha chappa rosta qilinmaydi. Arralarning tishlari egov bilan charxlab o‘tkirlab turiladi. Arrani uning hamma tishlari bir xil darajada o‘tkirlanishi shart. Shunday bo‘lmasa, bunday arra bilan aniq arralash zarur bo‘lgan ishlarni bajarib bo‘lmaydi. Rejalangan yog‘ochni qo‘l arra bilan arralashda reja chizig‘i arra izining chetida qolishi lozim. Arrani to‘g‘ri ushlashni va uni ishlatayotganda reja chizig‘i bo‘ylab arralarni yaxshilab o‘rganib

olish uchun arrani birinchi xarakatida 45 s gacha qiya ushlanadi. Lekin fanera, karton yoki yupqa yog‘ochlarni arralashda 15 s gacha yotiq xolda ushlanadi. Yupqa materiallarni arralash uchun mayda tishli arradan foydalaniladi. Arralanayotgan materialniushlab turgan qo‘l jaroxatlanmasligi uchun birorta yog‘och bo‘lagidan iborat tirgak qirrasini arralash chizig‘i ustida to‘g‘rilab qo‘yish, ushlab turish va arrani unga taqab yurgizish lozim. Yog‘och materialini kerakli burchak ostida aniq aralash uchun maxsus moslamadan foydalaniladi. Bu moslamani porsi qolip deyiladi. Arralayotgan yog‘och materialni tutib turishni osonlashtirish uchun bir uchiga tirgak o‘rnatilgan taglik taxtadan foydalaniladi. Arradan foydalanishda quyidagi xavsizlik qoidalariga rioya qilish shart. 1. Arralanadigan materialni dastgoh iskanjasiga qimirlamaydigan qilib o‘rnatish. 2. Arralashni boshlashda arani reja chizig‘i bo‘yicha to‘g‘ri yo‘naltirish uchun birorta yog‘och bo‘lagidan iborat tirgakdan foydalanish. 3. Arralashni boshlayotganda arra tishlarini qo‘l barmoqlari bilan yo‘naltirish mumkin emas. 4. Arralash vaqtida qo‘lni arraga yaqin qo‘yib turish mumkin emas. 5. Arralash tugagandan keyin arrani dastgohdan o‘z o‘rniga qo‘yish shart. 6. Dastgo h ni qipiqlardan cho‘tka yoki kichik supurgi bilan tozalash. Qo‘l arralar bilan ishlash Qo‘l arra bilan yog‘ochni uzunasiga tilish, ko‘ndalangiga arralash mumkin. Arralash oldidan burch arra polotnosiniig tekisligi va tarangligini tekshirib olish kerak . (37-rasm)