Mavzu: Yog’och materiallarni yo‘nish , o‘yish va teshish usullari Reja: 1. Bolta bilan yog‘ochni yorish, chopish va yo‘nish . 2. Duradgorlikda ishlatiladigan randalar turlari. 3. Duradgorlikda ishlatiladigan iskanalarning turlari va tuzilishi.

Yog‘ochni yo‘nish qo‘lda bajariladigan va shu tufayli ko‘p mehnat talab qiladigan ish bo‘lib, odatda, oddiy duradgorlik boltasi bilan qilinadi. Bolta U-7 yoki U-8 markali po‘latdan, yasaladi, sopi esa qayin, zarang, qayrag’och yog‘ochidan qilinadi. Bolta sopining o‘rta qismi sal bukriroq bo‘ladi. Chiqib ketmasligi uchun sopni yaxshilab ponalanadi. (28 - rasm) 28 - rasm Bolta bilan yog‘ochni yorish, chopish va yo‘nish mumkin ( 29 -rasm, b, v). Yo‘nish deganda yog‘ochdan payraxa ajratish tushuniladi. Bolta bilan yog‘och tolalariga ko‘ndalang urib, uni bo‘lib tushirilsa, bu operasiya chopish deyiladi. Yog‘ochni, ko‘pincha, bir, ikki, uch va to‘rt tomonidan, shuningdek, dumaloqlab chopish yoki yo‘nish mumkin. yog‘ochni ushbu texnologik tartibda yo‘niladi: yog‘ochni tagliklarga o‘rnatib, zarur bo‘lsa, ponasimon qistirmalar bilan mahkamlab qo‘yiladi, so‘ngra bo‘rli kanon bilan reja chizig‘i tortiladi. Yog‘ochning faqat bir yonini yo‘nib kanop bilan belgilab olinadi (29-rasm, a), buning uchun: yog‘och (g‘o‘la) uchlarida yo‘nish izlari belgilanadi, so‘ngra ikkala uchidagi. reja chiziqlarning uchlarida yog‘ochni sal kerib, shu ikki o‘yiq orasiga bo‘rlangan kanon tortiladi.

Endi kanopning o‘rtarog‘idan ushlab yuqoriga ko‘tarib qo‘yib yuborilsa, yog‘ochda iz qoladi, o‘sha chiziq bo‘ylab yo‘nish uchun usta g‘o‘lani ikki oyog‘i orasiga olib, tik turadi. So‘ngra yo‘niladigan tomonda, taxminan, har yarim metr oralatib, yo‘nish chizig‘igacha qalinlikda bolta bilan kertib 29-rasm, b) shu kertiklar orasini yo‘nib chiqadi (29-rasm, v). 29 - rasm Bunda reja chizig‘idan chuqurlashmaslikka e’tibor berish kerak. Bolta tegib ketmasligi uchun ustaning yo‘nish tomonidagi oyog‘i yog‘ochdan mumkin qadar uzoq turishi zarur. Yog‘ochning bir yog‘i yo‘nilgandan keyin uni burib yotqizib, to‘rt qirrasi yo‘niladigan qilib rejalab olinadi (29-rasm, g) va galdagi yo‘niladigai yoqni yuqorida aytganimizdek yo‘nib chiqiladi (29-rasm, d,e). Yog‘ochni dumaloqlab yo‘nish uchun dastlab, uni to‘rt qirrali qilib yo‘nib olinadi, so‘ngra qirralarni kertib chiqib, andaza (skoba) yordamida yo‘nib, dumaloq shaklga keltiriladi (30-rasm). Ariqchalar bolta, iskana yoki randa yordamida a rchiladi, bunda ariqchaning yonlari bolta bilan, tubi esa iskana yoki randa bilan tekislanadi. Bolta bilan yog‘och chetlari chiqiq chiqarish va uyalar ochishda ham oldin chizib olingan reja chiziqlaridan foydalaniladi .

30 - rasm Yog‘och chetini burchaklab yo‘nish quyidagicha bajariladi: reja chizig‘i bo‘ylab chopib chiqiladi, chopiqlar orasidagi payraxa olib tashlanadi, keyin esa reja chizigiga moslab burchak o‘zil-kesil tozalanadi. O‘zil-kesil tozalashda randadan ham foydalaniladi. Ship yoki toresli chiqiq quyidagicha nchiqariladi: rejalab olingandan keyin shipning asos tomonini ship yoqlariga perpendikulyar tekislik bo‘ylab (arrani ship yoqlari tekisligidan ichkariga o‘tkazmasdan) aylanib arralab chiqiladi, so‘ngra ship yoqlari chizigi bo‘yicha yorib olib tashlanadi. Yog‘ochni chopish yoki yo‘nish uchun asbobni tayyorlashga alohida ahamiyat berish kerak; bolta yaxshilab charxlanishi, bolta sopi silliq, yoriqsiz va ko‘zsiz bo‘lishi zarur. Bolta sopining o‘qi bolta tig‘i bilan bir tekislikda yotishi, sop yog‘och yoki temir pona b i lan yaxshilab ponalanishi shart. Bolta avval charxtoshda charxlanadi, keyin qayroqda o‘zil-kesil o‘tkirlab, tigi chiqariladi. Boltani dumaloq charxtoshda charxlaganda bolta tig‘ini charx toshga tekizib turish kerak, bunda charxlash burchagining o‘zgarmasligiga jiddiy e’tibor berish zarur. Charxlash vaqtida bir qo‘l bilan bolta sopining o‘rtasida n , ikkinchi qo‘l bilan boltaning orqasida n ushlab turish kerak. Charxtosh ko‘rsatilgandek, bolta tomo n ga anla n ishi kerak. Tog‘aradagi suv charxtoshni ho‘llab turadi va boltani qizib ketishdan saqlaydi. Charxlash vaqtida boltaning dam o‘ n g tomonini, dam chap tomonini tutish kerak, shu n da bolta ikkala tomondan tek i s charxlanadi. (31 - rasm)

31 - rasm Charxtoshda charxlanganda bolta tig‘ida g‘adir-budurliklar hosil bo‘ladi; ularni qayroqda qayrab yo‘qotiladi Bu maqsadda qayroqni suv bilan ho‘llanadi va bolta faskasini qayroqqa qo‘yib, boltani aylanma harakatlantiriladi, shu yo‘sinda boltaning goh bir tomonini, goh ikkinchi to monini aylaptirib, paypaslaganda tig‘ sillnq seziladigan bo‘lguncha bir tekis o‘tkirlanadi. Endi bolta tig‘ining qirovini to‘kish qoladi, bu maqsadda suv yoki malina moyi surkalgan qayroqdan foydalaniladi. Bunda boltani chap qo‘lda, o‘ng qo‘lda esa qayroqni ushlab, faskaga tekis tegizib, aylanma harakatlantiriladi. Ikkinchi tomondagi faskani ham xuddi shunday harakatlantirib o‘zil-kesil qirov yuqotiladi. Duradgorlikda ishlatiladigan randalar turlari Yog‘ochdan buyum tayyorlash uchun kerakli material arralab olin gandan so‘ng uning sirtini silliqlab tekislash va aniq o‘lchamga keltirish uchun randalash ishlari bajariladi. Bu maqsadda turli xil randalardan foydalaniladi Duradgorlik randalari vazifalariga ko‘ra sirtlarni tozalash, silliqlash, tekislash maqsadida ishlatiladigan va maxsus randalarga bo‘linadi. Bular sherxebel, taxta randa, mushranda, japs-randalardan, zakrov randa, chok randa, konish randa, dila randa, chorabzal randalar va boshqalardan iborat. (32 - rasm)