MAVZU: SHUDGOR VA UNING TURLARI . 1. SHudgor va uning turlari. 2. Kuzgi shudgorning ahamiyati. 3. Haydalma qatlam qalinligini oshirish usullari

1. SHudgor va uning turlari. O‘zbekistonning tog‘li va tog‘ oldi vodiylarining ko‘p qismida lalmikor dexqonchilik qilinadi. Bu y yerda asosan g‘alla etishtiriladi. Hosildorlik yog‘in sochin suvlarini to‘planishi, saqlanishi va taqsimlanishiga bog‘liq. Qurg‘oqchiliklar bu yyerda dehqonchilik ishlarini ancha murakkablashtiradi, shuning uchun ham bu yyerda o‘tkaziladigan tadbirlar yog‘in-sochin suvlarini to‘plash va saqlashga qaratilishi kyerak. Ang‘izni haydab yil davomida ekin ekilmay maxsus ajratilgan dala toza shudgor deyiladi. SHudgorda yil davomida yoki yozning yarmigacha ekin ekilmay faqat begona o‘tlarni yo‘qotish uchun quruq ishlov byerib turiladi. Ishlov byerish natijasida shudgor yumshoq va begona o‘tlardan holi bo‘ladi, unda nam ko‘proq to‘planadi oziq moddalar ko‘payadi, ekinlarning kasallik va zararkunandalari kamayadi. Toza shudgor yertagi, o‘rtagi, kechki va band shudgorlarga bo‘linadi. Jizzax viloyatidagi G‘allachilik ilmiy tekshirish institutining dalalarida toza shudgorga ekilgan bug‘doy xosili 14-22ss ni, ang‘izda 4-8ss ni tashkil etgan. Lalmi yerlarni shudgorlashning eng qulay muddati tekislik zonada martning ikkinchi yarmi, tekislik adir zonada martning oxiri aprelning birinchi yarmi, tog‘ oldi zonasida aprel va tog‘li zonada aprelning oxiri va mayning boshlari hisoblanadi. Toza shudgor yoz davomida 2-3 marta 10-12 sm chuqurlikda kulьtivatsiya qilinadi. Bu ish KRN-3,5, KPNA-3, KPN-4,3, KP-4A, PL-5-25, PPL- 10-25 rusumli kulьtivatorlar va KPL-2-150 rusumli ploskorezlar bilan ishlanadi. Ekin hosili yig‘ishtirib olish, bilan bir paytda y yer haydalsa uni qora shudgor deyiladi. Qora shudgor lushchilnik bilan 10-12 sm yumshatib keyin 20-22 sm chuqurlikda haydaladi. Qora shudgor O‘zbekistonda yaxshi samara byermaydi. SHuning uchun qo‘llanilmaydi. Band shudgor. Toza shudgorga chopiq talab etadigan biror ekin ekilgan y yer band shudgor hisoblanadi. Qator oralariga ishlov byerilganda begona o‘tlar yo‘qotib turiladi. Band shudgor toza shudgor bilan navbatlanib turishi yaxshi

samara byeradi. Band shudgor yog‘in miqdori etarli bo‘lgan tog‘li va tog‘oldi zonalarda yaxshi natija byeradi. Lekin toza shudgor o‘rnini bosa olmaydi. Yerta bahorgi band shudgorga ko‘k no‘xot, xashaki no‘xot, no‘xot, kungaboqar, yasmiq, maxsar: o‘rta bahorgiga kungaboqar, oqjo‘xori, sudan o‘ti, ayrim joylarda makkajo‘xori; kech bahorgiga oqjo‘xori, makkajo‘xori, sudano‘ti, kungaboqar, poliz ekinlari ekiladi. Yyerlarni shudgorlash ekin ekishga tayyorlash, ya’ni chizellash, boronalash, mola bosish ishlari tuproqiqlim sharoitidan kelib chiqib kyerakli tartib va muddatda o‘tkaziladi. Sidyeratlar ham band shudgor hisoblanadi. 2. Kuzgi shudgorning ahamiyati. “Yyer haydasang kuz hayda, kuz haydamasang yuz hayda” degan naql bejiz aytilmagan. Yyer kuzda haydalganda kesaklar orasidagi suv sovuq va iliq kunlarda goho muzlab, goho yerib kesaklarni maydalanishini ta’minlaydi. Kuzda haydab qo‘yilgan y yerda namlik ko‘p to‘planadi, mikrobiologik jarayonlar uchun qulay sharoit yaratiladi. O‘simlik qoldiqlari ko‘milib chirishi uchun imkoniyat yaratiladi. Kuzda haydab qo‘yilgan yyerni bahorda ekin ekishga tayyorlash ancha oson bo‘ladi. Sifatli o‘tkazilgan kuzgi shudgor bahorgi haydashga nisbatan ekinlar hosilini 10-20% oshiradi, hosil yerta va sifatli bo‘lib etiladi. Tuproq namligi maksimal dala nam si g‘ imiga nisbatan 40-60 % bo‘lganda yyer sifatli haydaladi. Quruq yoki syernam tuproq haydalganda palaxsa va kesaklar hosil bo‘ladi. Respublikamizning shimoliy zonasida noyabr oyi, Markaziy zonasida 15 noyabrdan 15 dekabrgacha, janubiy zonada 20 noyabrdan 15 dekabrgacha bo‘lgan vaqt kuzgi shudgor uchun eng qulay vaqt hisoblanadi. Tuproq sharoitiga ko‘ra yer 30-35 sm gacha chuqurlikda haydalishi mumkin. Yangi o‘zlashtirilgan yerlar 20-22 sm chuqurlikda haydaladi. Keyinchalik haydash chuqurligi asta-sekin oshirib boriladi. Yyerni ikki yarusli haydash muhim ahamiyatga ega. Buni uchun PYA-3-35, PuYA -3-35 rusmli pluglardan foydalaniladi. Ikki yarusli haydalganda ustki qatlam

(0-15 sm) pastga, pastki qatlam (15-30 sm) tepaga chiqariladi. Tuproqning xossalari yaxshilanadi. Ekinlar hosili ma’lum darajada oshadi. Yyerni har xil chuqurlikda haydash begona o‘tlarni zararkunandalarni, kasalliklarni kamaytirish va organik qoldiqlarni to‘la chirishini ta’minlash uchun o‘tkaziladi. Yyer birinchi yili 30-32 sm, ikkinchi yili 22-24 sm, uchinchi yili 26-28 sm chuqurlikda haydalsa, yuqorida ko‘rsatilgan chuqurlikdagi qatlamga tushgan zararli organizmlar h amda organik qoldiqlar uch yilgacha tuproq yuzasiga chiqarilmaydi. Natijada zararli organizmlarni kamayishi va o‘simlik qoldiqlarini to‘la chirishiga yerishiladi. Kuzgi s h u d g o r bahorda xaydashga qaraganda tashkiliy jihatdan ham katta ahamiyatga ega, chunki yyer ekin ekish oldidan yaxshi ishlanadi va ekin o‘z vaqtida sifatli ekiladi. Bahorgi haydashda yyerni qiska vaqt ichida ekin ekishga tayyorlash kyerak. Texnika, qurol va ishchi kuchidan foydalanishda qiyinchiliklar tug‘iladi hamda ayrim tadbirlar sifatsiz bajariladi. Bahorgi haydashda vegetatsiya davridagi birinchi suvni kuzgi shudgorlashga nisba tan bir necha kun oldinroq byerishga to‘g‘ri keladi. Sifatli o‘tkazilgan kuzgi shudgor bahorgi haydashga nisbatan paxta hosilini 10-20% oshirishi bilan bir qatorda, hosil sifati yuqori bo‘lishini ham ta’minlaydi. Kuzgi shudgorning yerta bahorgi haydashdan yana bir afzalligi shundaki, kuzda shudgor qilingan yerlarda g‘o‘za doim yerta etiladi va undan mo‘l hosil olinadi. Kuzgi shudgorlash samaradorligi uni o‘tkazish muddatiga, yyerni haydash chuqurligiga va sifatiga bog‘liqdir. Kuzgi shudgorlashning sifati ham yerni xaydash sifatiga qo‘yilgan talablar asosida aniklanadi. Pluglarni ishga tayyorlash va sozlash. Dalaga chiqishdan oldin xar bir plug tekis maydonchaga urnatilib, kurikdan utkaziladi. Bunda barcha ish organlarining mavjudligi, lemexlar tig‘larining o‘tkirlanganligi va maydoncha yuzasiga parallelligi, lemexlarning uchini bu yuzaga birdek tegib turishi, ular orasidagi masofalarning bir xilligi xamda dala taxtalarining xarakat yo‘nalishiga parallelligi tekshiriladi. Bunda alohida lemexning uchi maydonchadan ko‘pi bilan 10 mm ko‘tarilib turishi mumkin.

Yerlarni xaydashga tayyorlash . Xaydashdan oldin dalalar g‘o‘zapoya va boshqa o‘simlik qoldikdaridan tozalanishi dalalarning shunday o‘tlar bosgan joylariga gyerbitsidlar sepilishi, sungra belgilangan mikdordagi mahalliy va minyeral o‘g‘itlar solinishi lozim. Dalalarni ko‘p yillik begona o‘tlardan tozalash uchun tuproq oldin agdargichi olib tashlangan pluglar bilan 18-20 sm chukurlikka yumshatiladi, o‘tlar keyin chizel-kulьtivatorlar, chopiq kulьtivatorlari va boronalar bilan yig‘ib olinib, dala tashqarisiga chiqarib tashlanadi. Yyer larni sifatli va kam xarajat sarflab xaydash uchun tuproqning namligi 16-18 foiz atrofida bulishi zarur: tuproq yaxshi maydalanadi, ish organlariga yopishmaydi, yonilgi sarfi kamayib, agregatnin ish unumi ortadi. SHudgorlashni sifatli o‘tkazish uchun birinchi navbatda dalalar g‘o‘zapoya va boshqa o‘simlik qoldiklaridan tozalanishi yoki ular maydalanib, sochib yuborilishi, ko‘p yillik begona o‘tlarni (g‘umay, ajrik., qamish va boshkalar) tomiri bilan yo‘qotishda ko‘karib turgan, buyi 10 - 15 sm.begona o‘tlarga qarshi gyerbitsidlardan Dafosat, Uragan va boshqa gyerbitsidlar gektariga 4-6 litr ko‘llash yulga ko‘yish lozim. Kuzgi shudgor oldidan fosforli o‘g‘itlar yillik me’yorining 70% (100 - 120 kg/ga sof xolda, ammofos o‘g‘iti 200 - 250 kg/ga yoki supyerefos 430 - 500 kg me’yorda), kaliyli o‘g‘itning 50 % ( 50 - 60 kg/ga kaliy sof holda yoki 80 - 100 kg/ga kaliy xlorid o‘g‘iti) xamda maxalliy o‘g‘it (gung 20-30 tonna yoki kompost 30 tonna/ga mikdorida) solish tavsiya etiladi. SHudgorlash ishlari yer muzlagunga qadar tugatilsa, tuproq qatlami yaxshi agdariladi va uvalanishi hamda xaydovni bir tekis chukurlikda utkazilishiga yerishiladi. Agar, yyer muzlab syernam bulib qolsa, sifatsiz xaydaladi va tuproq strukturasi bo‘ziladi. Yyer haydashni tashkil etish. Yerlarni PD-4-45, PNYA-4+1-45, PN- 4-45, PLN-5-35 kabi bir tomonga ag‘daradigan pluglar bilan xaydashdan oldin dala kengligi 40-50 metrli bo‘laklarga bo‘linadi va xar qaysi bo‘lakda agregatning ish yo‘li belgilab chiqiladi. Bulaklar ichkariga yoki tashqariga ag‘darib haydalishi mumkin. Ichkariga ag‘darib haydashda shudgorlash bo‘lakning o‘rtasidan boshlanib, dalaning ohiriga etganda plug o‘ng tomonga buriladi va tuproq birinchi