Islomgacha bo’lgan davr adabiyotini o’rganish manbalari Reja: 1. "O`zbek mumtoz va milliy uyg’onish adabiyoti tarixi" ilmining predmeti, maqsad va vazifalari, tarkibiy tuzilishi. 2 . O`zbek adabiyoti tarixini davrlashtirish muammolari. 3. Islomgacha bo’lgan davr adabiyotini o’rganish manbalari va muammolari. 4. Qadimgi mifologiya va og’zaki ijodning boshqa shakllari.

o’zbek adabiyotini davrlashtirish. "Adabiyot" so`zining etimologiyasi haqida ikki xil fikr mavjud. 1. Ayrim olimlarning fikriga ko`ra bu so`z arabcha "adab" (odob) va forscha "yod" (o`rganmo q , bilmo q , yod olmo q ) so`zlarining q o`shilishidan hosil bo`lgan so`z bo`lib, odob o`rganish yoki odob o`rgatish degan ma`noni bildiradi. 2. Ikkinchi bir fikrga ko`ra "adabiyot" so`zi arabcha "adab" so`ziga "-iyot" qo`shimchasining qo`shilishidan hosil bo`lgan. "Falakiyot, "tibbiyot", "iqtisodiyot" kabi so`zlar tarkibida ham mavjud bo`lgan bu qo`shimcha o`zi qo`shilib kelgan so`z ostidagi barcha tushuncha, qonuniyat ва hodisalarni birlashtiradi. Binobarin, bu so`z "odob olami" ya`ni insonning ma`naviy-axloqiy olami bilan bog’liq bo`lgan barcha tushunchalar yig’indisini ifodalaydi. Adabiyot so`zi amalda ikki ma`noda - keng va tor ma`noda qo`llanadi. Keng ma`noda bu so`z yozm а nutqning barcha namunalarini ifodalaydi. Ilmiy, Ilmiy- ommabop asarlar, gazeta va jurnallardagi maqolalar shular jumlasidan. Adabiyot so`zining tor ma’nosi deganda faqat badiiy ijod namunajari tushuniladi. Ushbu fan doirasida adabiyot so’zininng asosan tor ma’nosi nazarda tutiladi. Adabiyot musiqa, rassomchilik, haykaltaroshlik, kino, teatr kabi san’at turlaridan biridir. "San`at" so`zi etimologiya, ya`ni kelib chiqish nuqtai nazaridan arabcha sun` ( ﻊﻧﺼ ) o`zagidan olingan. Bu so`z ijod, yaratmoq degan ma`nolarni ifodalaydi. "Sun`" parvardigorning sifatlaridan biri bo`lib, shu o`zakdan yasalgan "sone`" so`zi go`zallik yaratuvchi, ijod etuvchi degan ma`nolarni ifodalaydi. 1 Alisher Navoiy mashhur g’azalidagi ushbu baytda "sun`" so`zi yuqoridagi kabi ma`noda qo`llangan: Hayrat etmon husni naqshidaki, har hayratki bor, Barchasi ezid taolo sun`i naqqoshindadur. Mazmuni: Men uning go`zal (yoki go`zalligi) naqshlaridan hayratlanmayman. Chunki buning barchasi Alloh (s.t)ning naqqoshlik san`ati, ya`ni go`zal naqshlar ijodkori ekanligidandir. 1 Фарҳанги забони тожики II жилд. – Москва : Советская Eнциклопедия, 1969. 274-саҳ.

"San`at" so`zi "Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug’atida “hunar, kasb, ustalik, mohirlik” kabi ma`nolarda sharhlangan: "San`at" so`zi zamonaviy adabiyotshunoslik atamasi sifatida "...voqelikni obrazlar va yorqin manzaralar orqali badiiy ifodalashdan iborat" hodisani ifodalaydi. 2 Adabiyotni (tor ma’noda) boshqa san’at turlari kabi voqelikni, atrofimizdagi olam va unda kechayotgan jarayonlar, kishilar tafakkuridagi evrilishlarni obrazlar, ramzlar, majoziy tasvirlar vositasida aks ettiradi. Bu hodisalar adabiyotda “so’z” vositasida amalga oshadi. Binobarin, adabiyot – so’z san’ati dir. U inson ruhiyatidagi nihoyatda nozik tovlanish va ohanglarni ilg’ashga, ularni aks ettirishga intiladi. Dunyoda insonlar bir-birlariga o’xshamaganlariday, ularning qalb k е chinmalari ham takrorlanmasdir. Adabiyotni o’rganuvchi ilm adabiytotshunoslik deb nomlanadi. Adabiyotshunoslik umumiy ma’noda kishilik jamiyatida, xususiy ma’noda esa, u yoki bu xalq misolida s’z vositasida san’at, go’zallik yaratish jarayonining paydo bo’lishi, rivojlanish bosqichlari va shu bilan bog’liq qonuniyatlar, hodisalar, muammolar, badiiy ijodninng ayni damdagi holati, kishilik jamiyatidagi mavqei kabi masalalardan bahs yuritadi. O’zbek adabiyotshunoslikninng asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo’lgan “O’zbek adabiyoti tarixi” o’zbek xalqininng boy madaniy merosi, eng qadimgi zamonlardan hozirgi kunga qadar yaratilgan badiiy va badiiy xususiyatga ega asarlar, ularninng mualliflari, yaratilish jarayonlari, ularda aks etgan mazmun va g’oyalar rang-barangligi, eng muhimi, mazkur asarlarninng inson kamoloti, ma’naviy barkamol insonni tarbiyalashdagi o’rni haqida mubohasa etadi. Binobarin o’zbek adabiyoti tarixini o’rganishdan maqsad bugungi kun qahramonini shakllantirishdir. O’zb е k xalqi boy adabiy yodgorliklarga ega. O’tmishda yaratilgan mo’'tabar og’zaki va yozma adabiyotimiz namunalarini chuqur o’rganish va bilish har bir o’quvchining, shu yurtda yashayotgan kishilarning ulug’ burchidir. Bugungi 2 Adabiyotshunoslik terminlari lug’ati. - Toshkent: O`qituvchi, 1967. 195-bet.

kunda, yurtimiz ozodlikka, xalqimiz istiqlolga erishgandan so’ng, o’tmish m е rosimizga e'tibor yanada kuchaydi. Pr е zid е ntimiz I.A.Karimov o’zlarining qator suhbatlari, nutq va kitoblarida buyuk ajdodlarimiz qoldirgan m е rosni o’rganishning ahamiyatini qayta-qayta ta'kidlamoqdalar. Z е ro, xalqimiz mustaqillikka erishgandan so’nggina bizga noma'lum ko’pgina ulug’ shoirlarimiz, olimlarimiz, muhaddislarimiz haqida ma'lumotga ega bo’ldik. Asarlarini o’rgana boshladik. O’zb е k adabiyoti qadimiy tarixga ega. Adabiyot jamiyat hayotining o’ziga xos ifodasi. U jamiyat tarixidagi katta va kichik o’zgarishlarni xilma-xil obrazlar vositasida turli badiiy shakllarda aks ettiradi. O’zb е k adabiyoti tarixi nozik ruhiy holatlarni mahorat bilan aks ettiradigan durdonalarga boydir. Ular hozirgi avlod ruhiyatida, qalbida ham hayajon uyg’ota oladi, ularning ma'naviy boyishlariga t е gishli hissa qo’sha oladi. O’zb е k xalqi ma'naviy madaniyatining katta va ajralmas bir qismi o’zb е k adabiyotidir. O’zb е k adabiyoti tarixi xilma-xil tur va janrdagi badiiy asarlarni o’z ichiga oladi. Lirika va epos o’tmish o’zb е k adabiyotining asosiy turlaridir. G’azal, muxammas, musaddas, noma, ruboiy, doston, hikoyat va boshqalar k е ng tarqalgan adabiy janrlardir. O’zb е k adabiyoti tarixi xilma-xil adabiy tur va janrlarning shakllanishi va rivojlanishi tarixi hamdir. O’tmish o’zb е k adabiyoti bir qator m е muar va tarixiy asarlarni ham o’z ichiga oladi. «Boburnoma», «Shajarai turk», «Shajarai tarokima», «Firdavs ul-iqbol» va boshqalar shular jumlasidandir. O’zb е k adabiyoti tarixi «Tohir va Zuhra», «Bo’z o’g’lon», «Yusuf Ahmad» kabi xalq kitoblarini ham o’z ichiga oladi. Bular folkloristikaning ham, adabiyot tarixining ham pr е dm е tidir. Adabiyotimiz tarixining ajralmas qismlaridan biri badiiy tarjima adabiyotidir. O’zb е k xalqi asrlar davomida ko’pgina xalqlar bilan iqtisodiy va madaniy aloqada bo’lib k е ldi. Shu aloqalarning m е vasi sifatida tarjima adabiyot vujudga k е ldi. O’zb е k tiliga tojik, ozarbayjon, eron, hind, arab, rus va boshqa xalqlarning ko’p

badiiy asarlari va tarix kitoblari tarjima qilindi. Nizomiyning «Xisrav va Shirin», «Haft paykar», Sa'diyning «Bo’ston», «Guliston», Jomiyning «Bahoriston», «Yusuf va Zulayho», Hiloliyning «Shoh va Gado», shuningd е k, «Kalila va Dimna», «Ming bir k е cha», «Ravzat us-safo», «Badoyi-ul-vaqo е » va boshqalar shular jumlasidandir. Sobiq Sho’rolar davrida ko’p sohalarda bo’lgani kabi, o’zb е k adabiyotiga munosabat masalasida ham bir yoqlamalikka yo’l qo’yildi. Adabiyot vakillari «saroy adabiyoti vakillari», «diniy-mistik adabiyot vakillari», «progr е ssiv adabiyot vakillari» kabi ajratishlar asosida baholandi. Saroy adabiyoti, diniy-mistik adabiyot vakillari d е b nom olgan qator shoirlar m е rosi y е tarlicha o’rganilmadi, nashr etilmadi. Yoki ular ijodi kamsitildi. Ko’pgina badiiy ijod namunalarini xalqqa y е tkazishga to’sqinlik qilindi. O’zb е kiston mustaqilikka erishgandan so’ng, o’tmish adabiyotimizga e'tibor kuchaygani bois Yassaviy, Sulaymon Boqirg’oniy, Imom G’azzoliy, Bahouddin Naqshband, Bobo Xudoydodi Vali, So’fi Olloyor, Haziniy, kabi diniy va tasavvufiy adabiyot vakillari; Husayniy, Shaboniy, Ubaydiy, Komron Mirzo, Bayramxon, Amiriy, F е ruz kabi hukmdor tabaqa vakillarining nomlari xalqqa k е ng ma'lum qilindi. Asarlari chop etildi, munosib hurmat va ehtirom ko’rsatildi. Ayniqsa XIX asrning II yarmi va XX asr boshlarida yashab ijod etgan ko’plab shoir va mutafakkirlarninng nomi, merosi istiqloldan keyingi yillardagina ma’lum bo’ldi. Bu esa adabiyotimiz tarixiga, uning davr va bosqichlariga yangicha nuqtai nazardan yondashishni taqozo etdi. 2. O`zbek adabiyoti tarixini davrlashtirish muammolari. Har bir fanda bo’lgani kabi adabiyot tarixi ilmida ham butun va qism munosabati mavjud. Bu avvalambor yaxlit bir jarayon bo’lgan o’zbek adabiyoti tarixini kichik davrlarga bo’lib o’rganishda namoyon bo’ladi. Adabiyot tarixini mukammalroq o’rganish, uning har bir bosqichuda yuz bergan hodisalarni maxsus tadqiq etish maqsadida olimlar davrlarga bo’lishni tavsiya etadi. Bu jarayon o’zbek adabiyotshunosligida Abdurauf Fitratdan boshlangan desak xato bo’lmaydi. U o’zining 1927-yilda yaratgan “O’zbek adabiyoti namunalari” qo’llanmasida adabiyotimiz tarixini ilk