JAHON IQTISODIY INQIROZI VA YEVROPA IQTISODIYOTINI SOG’LOMLASHTIRISH REJASINING YO’QQA CHIQISHI (1929-1931) Jahon iqtisodiy inqirozi sharoitida ziddiyatli holatlar kuchayishi 1929-yil oxirida kapitalistik davlatlarda misli ko’rilmagan darajadagi iqtisodiy inqiroz ro’y berdi. Inqiroz oldingilaridanda uzoqroq - 1932-yilgacha davom etdi. Sanoat mahsulotlarini qayta ishlash sohasidagi inqiroz agrar sohadagi tushkunlik bilan qo’shilib ketdi. Bu holat iqtisodiy iqiroz bilan davom etdi. Kapital chiqarish deyarli to’xtab qoldi. Yuzlab va minglab kapitalistik korxonalar, konsernlar va banklar majburiyatlari bo’yicha to’lovlarni bajarmay qo’yishdi hamda o’zlarini bankrot deya e’lon qilishdi. Jahon iqtisodiy inqirozi ishsizlikning oshishi va barcha davlatlardagi aholi turmush darajasining tushib ketishiga olib keldi. Ishsizlarning umumiy soni 30 million nafarga yetdi. Dastlab inqiroz Polsha, Ruminiya va Bolqon davlatlariga ta’sir qildi, so’ngra AQSh, Yaponiya va Xitoy inqirozga kirib bordi. 1930-yildan inqiroz G’arbiy Yevropa davlatlarini qamrab oldi. Barcha davlatlardan AQSh inqirozdan eng ko’p zarar ko’rgan davlat bo’ldi. 1930-yil may oyida Vashingtonda 48 davlatning yirik bankirlari umumiy uchrashuvi bo’lib o’tdi, undagi asosiy masala inqirozdan chiqish yo’llarini topish edi. Jahon burjuaziyasini sarosima holati to’g’risida ingliz bankiri Anderson batafsil ma’lumot berdi. U moddiy jihatdan yoki oziq-ovqat jihatdan qiyinchilik emas, balki narxlarning oshib ketganligi, omborxonalar tovarlarga to’lib ketganligi, bu tovarlarni hech kim sotib olmayotganligi, ishsizlar ko’payib ketganligi hamda bu mexanizmda qandaydir xatolik yuzaga kelganligini aniqlash kerak deb aytib o’tgandi. Inqiroz kuchayishi bozorlar uchun, ta’sir doiralari, kapital eksporti, mustamlakalarni bo’lib olish borasidagi raqobatni kuchayishiga olib keldi. Mustamlakachi davlatlar o’rtasidagi kurash ham avjiga chiqdi. Iqtisodiy inqiroz davrida xalqaro munosabatlar murakkablashdi. Versal- Vashington tizimi sekin-asta tanazzulga uchray boshladi. Germaniya, Avstriya, 1

Vengriya, Bolgariya reparatsiya to’lovlaridan o’zini olib qocha boshladi. Ular harbiy sohani takomillashtirishda tashabbus bildira boshladi. Versal kelishuvidan norozi bo’lgan Germaniya, Italiya, Yaponiya o’z talablari bilan chiqa boshladi. SSSR hisobidan inqirozdan chiqishga intilish Ziddiyatlar zaminida iqtisodiy inqiroz kapitalistik va sotsialistik tuzumlarning kurashiga olib keldi. Xalqaro burjuaziyaning agressiv qatlamlari inqiroz davrida sotsializmga qarshi yangi urushga yo’l ocha boshladi. SSSRga intervensiya uyushtirish maqsadi ko’zlanganligi 1929-1932-yillardagi harakatlar, ayg’oqchilik va diversiyalar, Shaxtin ishi, “Prompartiya” jarayoni, SVU (Petlyur ayg’oqchilik- zararkunanda tashkilot) ishi, “Lena-Goldfilds” konsession tashkiloti ishi, tovlamachiliklar va shu kabilarda ko’rish mumkin bo’ldi. Bundan ko’rinib turibdiki, 1930-yil bahorda kapitalistik davlatlarning reaksion-mustamlakachi doiralari SSSRga qarshi harbiy intervensiya tayyorlashgandi. So’ngra bu muddat 1931-yilga ko’chirilgandi. Chet el interventlari yollanma agentura sifatida SSSRning ichki dushmanlari, emmigrant-oq gvardiyachilar, Trotskiychilar va Buxarinchilardan foydalanishdi. Bir vaqtning o’zida bir necha davlatda Sovet eksportiga nisbatan qarshilik choralari boshlab yuborildi. Sovet hukumati eksport tovarlarini narxini tannarxdan ham past darajada qilib jahondagi inqirozni chuqurlashtirayotganlikda ayblanayotgandi. 1930-1931-yillarda bir nechta antisovet tashviqotlari amalga oshirildi. Maqsad kapitalistik jamiyatni sotsialistik davlatga qarshi qilib qo’yish edi, bu bilan Sotsializmni Stalinning birinchi besh yillik rejasi bilan SSSRda qurilishini to’xtatish ko’zlandi. “Sovet dempingi”ga qarshi kurashdan so’ng matbuot SSSRda arzon eksport mollarini ishlab chiqarishda “Majburiy mehnat”dan foydalanilayotganligi borasidagi ma’lumotlari bilan chiqa boshladi. Bu harakatlar SSSRni iqtisodiy yakkalash va tovarlarini boykot qilish uchun amalga oshirildi. Fransiya va unga o’xshash davlatlar SSSR tovarlariga boykot e’lon qildi yoki SSSR tovarlari importi uchun bir qancha to’siqlar yaratib qo’ydi. SSSR ham bunday holatga nisbatan chora ko’ra boshladi. 1930-yil 20-oktabrda SSSR 2

Sovnarkomi “SSSR bilan savdo borasida cheklovlarni joriy qilgan davlatlar bilan iqtisodiy aloqalar to’g’risida”gi qaror qabul qilindi. Unga ko’ra, shu davlatlardan import hajmini kamaytirish va dengiz tonnajini kamaytirish choralari belgilangan. 1931-yil 12-martda Sovetlarning VI qurultoyida SSSR Xalq komissarlari raisi V.M.Molotov “SSSR dempingi” va “SSSRdagi majburiy mehnat” to’g’risidagi provokatsion harakatlarni fosh qilib tashladi. Molotov SSSRning jahon eksportidagi salmog’i 1,9 % ekanligini bildirib, alohida davlatlarga SSSRning tovarlari kiritilishi 1929-yil holatiga ko’ra 0,5-2,6 %nigina tashkil qildi. Shuning uchun SSSR eksporti kamayishi uning iqtisodiy muammolariga sabab bo’la olmasdi. SSSR sovetlarining VI qurultoyida Molotov hisobotidan so’ng, SSSRga qarshi G’arb davlatlarining harbiy intervensiyasi tayyorlanayotganligi ko’rinib qolganligi sababi ko’rsatilib, shu masalada rezolyutsiya qabul qilindi. Qurultoyda SSSR eksportiga cheklov qo’ygan davlatlarga nisbatan SSSR hukumatining import cheklovlarini qat’iylashtirish belgilandi. “Majburiy mehnat” ayblovlari samarasiz yakunlandi. SSSRga kelgan ko’p sonli delegatsiyalar aniqlashi natijasida majburiy mehnat holatlari topilmaganligi sababli, ilgarigi ayblovlar rad etildi. Matbuotdagi ayblovlardan tashqari, chet eldagi oq gvardiyachilar tashkilotlari faollashib qoldi. Antisovet kuchlarining markazi Parij edi. 1930-yil 26-yanvarda Oq gvardiyachilarning emigratsiyasi vakillaridan biri general Kutepov g’oyib bo’ldi. U oq gvardiyachilarning ichki ziddiyatlari natijasida g’oyib bo’ldi. Oq gvardiyachilar va fransuzlarning reaksion nashriyoti antisovet kompaniyasini kengaytirib yubordi, ular Kutepovni “GPU va Komintern agentlari” o’g’irlab ketishdi degan gap chiqardi va SSSR bilan aloqalarni uzishni talab qilardi. Shu davrda Rim papasi Piy XI SSSRga yangi “Salib yurishi”ni e’lon qildi. Rimdagi bosh vikariy kardinal Pompilli 1930-yil 10-fevralda SSSRga qarshi salib yurishini dinga qarshi bo’lganligini asoslab ko’rsatdi. Papaning chaqirig’iga 3

nisbatan katolik va ingliz cherkovi antisovet molebstvalar tashkil qilinib, yahudiy ravinlari esa Polshada antisovet posti e’lon qilindi. Sovetlarning VI qurultoyida V.M.Molotov antisovet ishlarini olib borgan barcha din vakillarini harakatlarini fosh qilib tashladi. Bunda eng faollar katolik cherkovi vakillari edi. Shunday Vatikandagi Avstriya norasmiy agentlaridan biri Avstriya armiyasi sobiq polkovnigi Vidal xalqaro doirada antibolshevik kongressini SSSRga qarshi urush boshlash maqsadida tashkil qilish rejasini Rim papasiga taqdim etdi. Bolshevizmga qarshi kurash bu urush deganiligini Vidal ta’kidladi. U urushni oldini olish foydasiz ekanligi, hamda urushga tayyorgarlik ko’rish kerakligini aytadi. Antibolshevikcha “Salib yurishi”ning asosiy tashabbuskorlaridan biri nemis fashistlari edi. 1923-yil Germaniya fashistik kuchlari yunkerlik , bankirlar va og’ir sanoat moliyalashtirilishi ostida birlashdilar. Bu blok tarkibida Gitler ham o’zining mustaqil milliy-sotsialistik partiyasi bilan faoliyatda edi; uning a’zolaridan Germaniyaning fashistik tashkiloti boshqaruv ofitserlarini tayinlab olish maqsad qilingandi. Antisovet “Salib yurishi” rejalarida “Beshinchi kolonna” tashkilotchilaridan biri fon Papen muhim o’rin egallardi. Gindenburg yunkerlik doirasi bilan tor doirada aloqada bo’lgan va Tissen og’ir sanoat guruhi bilan ham aloqada bo’lgan fon Papen SSSRning bir qismini o’z ichiga olgan “Markaziy Yevropa”ni yaratish borasida orzusi bor edi. Germaniya imperialistlarining harbiy tayanchi reyxsver bo’lgan. Reyxsver boshlig’i General Sekt Sharqqa antisovet yurishini tezkorlikda amalga oshirish tarafdori emasdi. Sekt – Shtezerman singari yashirincharoq harakatlanish va ikki yoqlama ish qilish tarafdori edi. U 1932-yilda yozilgan o’zining “Germaniya G’arb va Sharq oralig’ida” kitobida Germaniya urush boshlagan taqdirida Sharqda mustahkam ta’minlangan frontga ega bo’lish zarurligini aytib o’tgan. “Agar Yevropa taqdiri Germaniya va Fransiya munosabatlariga bog’liq bo’lsa, huddi shunday huquq bilan Rossiya bilan munosabat Germaniya taqdirini hal qiladi” deb Sekt aytib o’tgandi. 4

O’z-o’zidan Sekt Germaniya va SSSRning mustahkam do’stlikka kirishishi kerakligini nazarda tutmagandi. 1938-yil martdagi Trotskiychi bloki jarayonida ochilgan Sektning yashirincha ishlarida yuqoridagi fikr o’z aksini topdi. Jarayonda Trotskiychilar 1923-1930-yillarda reyxsverdan ikki millionga yaqin oltin marka olganligi aniqlandi. Ular shu borada Germaniya mustamlakachilari bilan SSSR hududini bo’lib olish va Germaniya tomonidan SSSRning katta qismini qo’shib olinishini kelishib olishgandi. Shu tariqa, reyxsver SSSR masalasida o’zining harakatlar rejasi bor edi. Bu reja Gitlerning agressiv rejalariga zid emasdi. Reyxsver generallari Sekt, Frich, Nikolai, Adam va boshqalar Germaniyaning antisovet pozitsiyasini erta bildirib qo’ymaslik tarafdorlari edi. Ular Gitlerchilarni shoshilmaslikka chorlardi. Bu davrda Germaniyaning SSSRga qarshi “Salib yurishi”ni ochishi mavjud siyosiy, harbiy va xalqaro holatda maqsadga muvofiq emasdi. Pan-Yevropa rejasi Antisovet faoliyati fransuz mustamlakachilari tomonidan ham faollik bilan amalga oshirila bordi. SSSRga qarshi harbiy blok yaratishda Pan-Yevropa dasturi muhim rol o’ynardi. Bu dasturning tashabbuskori fransuzlar tashqi ishlar vaziri Aristid Brian edi. 1930-yil 17-mayda Brian Yevropaning 27 davlatiga murojaat qilib, ularga Yevropa federal ittifoqi tizimini yaratishni taklif qildi. Ular iqtisodiy hamkorlik va inqirozga qarshi kurashish bahonasida Yevropa burjua davlatlarining federatsiyasini yaratishni maqsad qilishdi. Yevropa hamjamiyati maxsus vakillik organi – Yevropa komitetini tuzish taklif qilindi. Bu masalada fransuz gazetasi “Temps”: “Bu g’oya Lokarno, Millatlar ligasi va Yevropa Antantasi siyosatining mantiqiy davomi hisoblanadi. Uning maqsadi Yevropa davlatlarining iqtisodiy muhitini yaxshilash maqsadida bojxona to’llovlarini soddalashtirish maqsad qilindi”. Pan-Yevropaning yaratilishi Fransiyaning xalqaro pozitsiyasini mustahkamlashi kerak edi. Brian Yevropa komiteti timsolida fransuz imperializmiga xizmat qiluvchi va uning siyosatini yurituvchi organni ko’rdi. Pan- 5