Kimyoviy elementlarning Yer po‘stida migratsiyasi Reja: 1 Elementlar migratsiyas i 2Kimyoviy elementlar migratsiyas i 3 Yerning paydo bo‘lishi, tuzilishi va kimyoviy tarkibi. Litosfera geokimyosini o‘rganish .

Kimyoviy elementlarning Yer po‘stida migratsiyasi Elementlar migratsiyasi — Yer po sti va ʻ yuzasida kimyoviy elementlarning o z joyini o zgartirishi va ʻ ʻ qayta taqsimlanishi. Bu terminni fanga A.Ye. Fersman kiritgan (1923). Elementlar migratsiyasi suyuqfaza (eritmalar, gidrotermal eritmalar, yer osti va yer yuzasidagi suvlar), gazsimon faza (vulkan gazlari va fumarollar, mineral buloqlar va neft konlari gazlari) va qattiq fazada (diffuziya va qayta kristallanish natijasida) sodir bo lishi mumkin. Qattiq holatda ʻ kimyoviy elementlar, asosan, mexanik yo l bilan (to kilib ʻ ʻ tushishi, suv oqimlari, changto zon va boshqalar) ko chadi. ʻ ʻ Suvli eritmalarda elementlar ionlar, molekulalar va kolloid zarralar shaklida, gazlarda esa molekulyar va aerozollar tarzida siljiydi. Migratsion xususiyat turli elementlarda turlicha bo lib, ʻ kimyoviy birikmalarning tarkibiga va elementlarning qanday fizik sharoitda ko chishiga bog liq. Elementlar migratsiyasi ʻ ʻ natijasida kimyoviy elementlarning ayrimlari sochilib, ,tarqalib ketadi, qolganlari esa to planadi va ko pincha sanoat ʻ ʻ ahamiyatiga ega konlar hosil bo ladi. Intensiv Elementlar ʻ migratsiyasi metasomatizm, dengiz havzalarida kimyoviy differensiatsiya va boshqalar jarayonlarda kuzatiladi. Tashqi jarayonlar ta sirida bo ladigan Elementlar migratsiyasida ʼ ʻ biogeokimyoviy jarayonlar katta rol o ynaydi. Foydali ʻ qazilmalarni geokimyoviy usullar yordamida qidirishda Elementlar migratsiyasi qonuniyatlariga asoslaniladi. Kimyoviy elementlar migratsiyasi Kimyoviy elem entlam ing atrof-m uhitda harakatlanishi

ularning migratsiyasi deyiladi. Migratsiya jarayonlari natijasida elem entlar yeming m a'lum joylaridan chiqib ketishi va boshqa joylarda to‘planib borishi mumkin. Kimyoviy elem entlam ing migratsiyasi to ‘rtta turga b o ‘linadi: Mexanik migratsiya —moddalaming havo, suv orqali, sel bilan harakatlanishi. Mexanik migratsiya jarayonida moddalar maydalanadi , parchalanadi va turli xil qatlamlami hosil qiladi — qum, shag'al, tuproq va hokazo. Fizik-kimyoviy migratsiya —diffuziya, sorbsiya, erish jarayonlari. Bu jarayonlar fizik-kimyoviy qonunlarga muvofiq amalga oshiriladi. Biogen migiatsiya — tirik organizmlar faoliyati bilan bog liq bo‘lgan jarayonlar. Bu jarayonlar faqat tirik organizmlarga xos bo‘lgan qommiyatlarga rr.uvofiq amalga oshiriladi. Texnogen migratsiya — insonlarning ishlab chiqarish faoliyati bilan bogliq bo‘lgan jarayonlar. Bu foydali qazilmalarni qazib olish , neft va gaz quvurlari, mahsulotlar eksport hamda importi , yerlami sug‘orish, yoqilg‘i yoqish. Tirik organizmlar atrof-m uhitdan kimyoviy elementlami tanlab ajratib oladi. Ularning bu qobiliyati biologik yutilish koeffitsiyenti bilan ifodalanadi. Bu koeffitsiyent « х » elementining o'simlik kulidagi miqdorini uning umumiy litosferadagi yoki tog‘ jinslarida va tuproqdagi miqdoridan qanchalik katta ekanligini ko'rsatadi bunda: lx ~ x elementining o'simlikning kulidagi miqdori; nx — x elementining tuproq va litosferadagi miqdori. Ax koeffitsiyenti 1 dan katta bo‘lgan kimyoviy elem entlar

(fosfor, xlor, brom , yod, kalsiy, natriy, kaliy, magniy, stronsiy , sink, bor, selen) o‘sim liklarda to ‘planib boradi. Koeffitsienti 1 dan kichik b o ‘lgan elem entlar esa o‘sim liklar tom onidan faqatgina ushlab qolinadi. Ax koeffitsiyenti orqali atrof-muhitdagi ifloslantiruvchi moddalarning o‘simliklarga ta’sirini baholab berish mumkin. Kimyoviy elementlaming suvli muhitdagi migratsiyasini baholash uchun A.I. Perelman tomonidan Kx koeffitsiyenti tavsiya etilgan. К koeffitsiyenti kimyoviy elementning suvning mineral qoldiqlaridagi miqdorini uning suvli jinslardagi va tuproqdagi miqdoriga nisbatini ko‘rsatadi bunda: x elementining suvdagi miqdori, g /1 ; mx — x elementining suvli jinslarda va litosferadagi miqdori , %; ns — suvning minerallanish darajasi, g/1 . Kx — koeffitsiyenti kimyoviy elementning migratsiyasining faolligini , uning tarqalishi va to ‘planishini, atrof-muhitda taqsimlanishida suvdagi migratsiyaning rolini aniqlasiiga imkon beradi. Kimyoviy elementlaming atrof-muhitdagi migratsiyasini o'‘rganish uning ifloslanishining oldini olishda muhim ahamiyatga ega. Geokimyo usullari yordamida atrof-muhitda sanoat chiqindilari ta’sirida hosil bo'ladigan texnogen iflos- lanish zonalarini aniqlash mumkin. Elementlar migratsiyasi Yer — Quyosh sistemasidagi Quyoshdan uzoqligi jihatdan uchinchi ( Merkuriy , Venera sayyoralaridan keyin) sayyora. U o z o qi atrofida va aylanaga juda yaqin bo lganʻ ʻ ʻ elliptik orbita bo yicha Quyosh atrofida aylanib turadi. Hajmi va massasi ʻ jihatidan Yer katta sayyoralar ichida ( Yupiter , Saturn , Uran , Neptundan keyin) beshinchi o rinda. Yerda hayot borligi bilan u Quyosh ʻ

sistemasidagi boshqa sayyoralardan farq qiladi. Biroq, hayot materiya taraqqiyotining tabiiy bosqichi bo lganligi sababli Yerni koinotningʻ hayot mavjud bo lgan yagona. kosmik jismi, hayotning Yerdagi ʻ shakllarini esa mavjudotning yagona shakllari deb bo lmaydi (qarang ʻ Yerdan tashqaridagi sivilizatsiyalar ). Hozirgi zamon kosmogoniya nazariyalariga ko ra, Yer Quyosh ʻ atrofidagi fazoda gazchang holatda bo lgan kimyoviy elementlarning ʻ gravitatsion kondensatlanishi (birbiriga qo shilishi) yo li bilan 4,7 ʻ ʻ milliard-yil muqaddam paydo bo lgan. Yer tarkib topib borayotgan ʻ vaqtda radioaktiv elementlarning parchalanishi natijasida ajralib chiqadigan issiqlik hisobiga Yerning ichki qismi asta-sekin qizib, Yer moddasining differensiyalanishiga olib kelgan, oqibatda Yerning konsentrik joylashgan turli qatlamlari — kimyoviy tarkibi, agregat holati va fizik xossalari jihatidan bir-biridan farq qiladigan geosferalari hosil bo lgan. Yer ichki qismining tuzilishi, seysmik to lqinlarning yer sirti va ʻ ʻ butun hajmi bo yicha tarqalishini tadqiq etish asosida aniqlangan. Bu ʻ to lqinlar bo ylama va ko ndalang to lqinlar bo lib, ularning Yer ichki ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ qismini tashkil etgan qattiq, suyuq qatlamlarida tarqalishi turlicha ko rinish kasb etadi. Bu zamonaviy metodlar asosida Yer ichki ʻ qatlamlarini o rganish quyidagi natijalarni berdi. ʻ Yer po sti deb ataluvchi qatlam o rtacha 30 km qalinlikka ega ʻ ʻ bo lib, uning ostidagi Yer mantiyasi 2900 km chuqurlikkacha boradi. ʻ Undan pastda — 5500 km li chuqurlikkacha suyuq tashqi yadro joylashgan bo lib, markazda diametri 1500 km chamasidagi qattiq ʻ sub yadro yotadi. Yerdan tashqarida tashqi geosferalar — suv sferasi ʼ (gidrosfera) va havo sferasi (atmosfera) joylashgan. Yerning kimyoviy tarkibi, kimyoviy elementlar va ularning barqaror izotoplarining Yer va turli geosferalarda tarqalish va bir joydan ikkinchi joyga ko chish qonuniyatlarini o rganuvchi fan. G. terminini fanga ʻ ʻ dastlab shveysariyalik kimyogar K. F. Shyonbeyn kiritgan (1838). G. 20-asr boshlanishida geol. va kimyo fanlari tutashgan joyda vujudga keddi. V. I. Vernadskiy (Rossiya), V. M. Goldshmidt (Norvegiya), A.