LINGVOMADANIYATDA LAKUNA MUAMMOSI Reja: 1. “Lakuna” tushunchasi 2. Lakunalarning turlari 3. Lakunalarni bartaraf qilish yo‘llari

1. “Lakuna” tushunchasi. “Lakuna” termini ilk bor kanadalik tilshunoslar J.P. Vine va J. Darbelnelar tomonidan ilmiy muomalaga kiritilib, unga shunday ta’rif berilgan: “Bir tildagi so‘z boshqa tilda muqobilini topa olmagan o‘rinlarda har doim lakuna hodisasi voqelanadi” 1 . V.G. Gak lakunalarni “tilning leksik tizimidagi bo‘shliqlar, bor bo‘lishi kerakdek ko‘ringan so‘zlarning mavjud emasligi” 2 , deb tushuntiradi. Tadqiqotchi lakunalarni mazkur jamiyatda tushunchalarning mavjudligi, biroq ularni ifodalovchi so‘zlarning yo‘qligi, bunday tushunchalar uchun boshqa tilda alohida leksik ifodalarning mavjud bo‘lishi deb hisoblaydi. Lakunalarga misol tariqasida fransuz tilida rus tiliga qiyosan сутка va кипyaток so‘zlarining mavjud emasligini keltiradi. Lakunalar (J.P. Vine va J. Darbelne, V.L. Muravev), oraliq, lakuna (K. Xeyl), zid so‘zlar, oraliqlar, lakunalar yoki til xaritasidagi oq dog‘lar (Y.S. Stepanov), tarjima qilib bo‘lmaydigan so‘zlar (V.G. Chernov), muqobilsiz, nol so‘z (I.A. Sternin), muqobilsiz yoki fonli leksika (L.S. Barxudarov, Y.M. Vereshagin, V.G. Kostomarov), tasodifiy lakunalar, tarjimasiz leksika (L.S. Barxudarov) va h.k. qo‘llanilganini ko‘rish mumkin. S.Vlaxov va S.Florinlar lakuna hodisasini ifoda vositalarining alohida kategoriyasi bo‘lgan realiyalar, ya’ni “biron xalqning maishiy, madaniy, ijtimoiy va tarixiy hayoti uchun xarakterli va boshqa xalq uchun begona bo‘lgan, boshqa tilda aniq muqobili bo‘lmagan so‘z va so‘z birikmalari” 3 sifatida talqin qilishgan. O.A. Ogursovaning fikricha, mazkur leksemalar qiyoslanayotgan tillarda o‘xshashi bo‘lmagan so‘zlardir. Olima lakuna terminini qo‘llashni ma’qul ko‘radi va uni so‘z birikmasi emas, konnotatsiyadan holi bo‘lgan qisqa so‘z ekanligini; tasvirlanayotgan hodisani farqlilik darajasi xususida so‘z yuritish mumkin bo‘lgani uchun unga nisbatan muqobilsiz terminini qo‘llashning o‘rinsiz ekanligini qayd 1 Vinay J.P., Darbelnet J. Stylistique comparee du frai с ais et de 1'anglais. –Paris, 1958. –P. 10. 2 Гак В.Г. Сравнительная типология французского и русского языков. –Л.: Просвещение. Ленингр. oт-е, 1977. –C. 261. 3 Влахов С., Флорин С. Непереводимое в переводе. –М.: Высш. шк., 1986. –С. 55.

qiladi. “Lakuna qiyoslanayotgan tillarning birida mavjud bo‘lgan va boshqasida uchramaydigan grammatik kategoriya, so‘zlar va so‘z birikmalaridir” 4 . Aksariyat tadqiqotchilarning tillar va madaniyatlardagi farqliliklarni tahlil qilishda “lakuna” (lot. lacuna – bo‘shliq, chuqurlik, cho‘nqir joy; frans. lacune – bo‘shliq, bo‘sh joy) terminini qo‘llashlari bejiz emas. A.M.Proxorovning tahriri ostidagi “ Советский энциклопедический словарь ” (M., 1981)da tilshunoslik va adabiyotshunoslikdagi lakunalar “matnda bo‘sh qolgan, tushib qolgan joy” deb izohlangan. Bunga o‘xshash izohni “ Словар ь иностранн i х слов ” (M.,1984)da ham uchratish mumkin. Muayyan xalqning madaniyatida boshqa madaniyat vakillari tomonidan qabul qilinmaydigan stereotip xarakterdagi bir qator o‘ziga xos unsurlar mavjud bo‘lib, ular Y. A. Sorokin va I.Y.Markovinalar tomonidan lakunalar deb nomlanadi. Retsipiyent har doim ham o‘zga madaniyat matnini to‘liq tushuna olmaydi. Matndagi ayrim birliklar unga g‘alati tuyuladi va ular maxsus izoh talab qiladi. Bunday birliklar matn yaratilgan madaniyatning o‘ziga xos milliy-madaniy xususiyatlari, lakunalarni yuzaga chiqaradi. Lakunalar madaniyatlararo muloqotda tillar va madaniyatlar o‘rtasidagi farqlarni ko‘rsatib beruvchi muhim omil hisoblanadi. Lakunalar, asosan, tillarning qiyosida seziladi. Masalan, ingliz tilida “yurist, advokat” ma’nosini anglatgan lawyer so‘zidan boshqa advokatlik kasbining turli-tumanligini ifodalaydigan attorney “vakil”, barrister “oliy sudlarda ishtirok etish huquqiga ega bo‘lgan advokat”, solicitor “mijozlarga va tashkilotlarga maslahat beruvchi; quyi sudlarda ishtirok etish huquqiga ega”, counsel “yuristkonsult”, counsellor “maslahatchi”, advocate “oliy darajadagi advokat” ( Великобританиya , 1978) kabi so‘zlar ham qo‘llaniladi. Mazkur ifodalarga o‘zbek va rus tillaridagi faqat advokat so‘zigina muqobil bo‘la oladi. O’zbek tilida onaning onasiga ham otaning onasiga ham buvi , onaning otasiga ham, otaning otasiga ham buva deyilsa, turk tilida anneanne, babaanne , 4 Огурцова О.А. К проблеме лакунарности //Функциональные особенности лингвистических единиц: Сб. трудов Кубанского ун-та. Вып.З. Краснодар: Изд-во Кубанского ун-та., 1979. –С. 79.

koreys tilida otaning onasiga halmoni , otaning otasiga haraboji, onaning onasiga vihalmoni , onaning otasiga viharaboji deyiladi. Yoki koreys tilida ơbba “aka” ayollarning, hyǒŋ “aka” erkaklarning, onni “opa” ayollarning, nuna “opa” erkaklarning nutqida ishlatiladi” 5 . Ko‘rinadiki, o‘zbek tilida onaning onasi// otaning onasi, onaning otasi//otaning otasi kabi tushunchalar mavjud bo‘lsa-da, ularni ifodalash uchun faqat ikki so‘z: buvi va buva dan foydalaniladi. Turk va koreys tillarida esa bu tushunchalarning har biri alohida so‘zlar ( anneanne, babaanne, halmoni, vihalmoni, haraboji, viharaboji ) vositasida ifodalangan. Demak, mazkur so‘zlar o‘zbek tilida lakunalarni yuzaga chiqaradi. 2. Lakunalarning turlari. Madaniyatlararo verbal va noverbal kommunikatsiya jarayonida “muloqotning uzilishi”, “muloqotning muvaffaqi- yatsizlikka uchrashi”, “noqulay aloqa”, “lisoniy to‘qnashuv”, “madaniy shok” va h.k. ijtimoiy-madaniy lakunalarni keltirib chiqaradi. Ijtimoiy-madaniy lakunalarni quyidagicha tasniflash mumkin: 1. Turli lingvomadaniyat jamoalari vakillarining milliy-madaniy xususiyatlarini aks ettiradigan subyektiv lakunalar. Subyektiv yoki milliy- psixologik lakunalar madaniyatlararo muloqot jarayonida ishtirokchilarning milliy- psixologik qarashlari bir-biriga mos kelmaganda yuzaga keladi. Masalan, nemislar o‘ta tartibliligi bilan boshqa xalqlardan ajralib tursa, koreyslar aksariyat hollarda kech qolishi bilan boshqa xalqlardan farqlanadi. Koreys muloqotida salomdan keyin kattalarga shiksa hashossoyo? (ovqat yedingizmi?) yoki kichiklarga bab mokossoyo (ovqat yedingmi?), deb so‘rash odat (bu odat Koreyadagi urush yillaridagi og‘ir ocharchilik paytida hol-ahvol so‘rash oqibatida shakllangan) bo‘lsa, o‘zbek muloqoti uchun bu holat notabiiy sanaladi. Yapon jamiyati muloqot shakllaridagi “o‘ziniki-begona” qarama-qarshiligi ham subyektiv yoki milliy- psixologik lakunalarni aks ettiradi. Yaponiyada “o‘zinikilar” bilan dialektlar 5 Усманова Ш. Маданиятлараро мулоқотда лакуналарнинг ўрни // Лингвист. Илмий мақолалар тўплами. V. – Тошкент: “Akademnashr”, 2013. –Б . 152-156.

vositasida muloqotga kirishilsa, “begonalar” bilan, xususan, chet elliklar bilan adabiy tilda muloqot qilinadi 6 . 2. Turli faoliyatlarning o‘zaro aloqasida milliy-madaniy xususiyatlarni aks ettiradigan faoliyat-kommunikativ lakunalari . Mazkur guruhga muayyan madaniyatga xos bo‘lgan xatti-harakat va imo-ishoralar, urf-odatlar, an’analar bilan bog‘liq maishiy yoki kundalik muomala, shuningdek, muomala madaniyati kiradi. Masalan, “Bu kitob sizniki emasmi?” yoki “Ertaga band emasmisiz? ” savoliga deyarli barcha madaniyatlarda “Yo‘q, meniki emas” , “Yo‘q, band emasman” , deb inkor ma’nosida bosh chayq a b javob beriladi. Koreyslar (yaponlar ham) “Ne, ne cheki animnida” (“Ha, mening kitobim emas”) va “ Ne, babiji ansimnida ” (“Ha, band emasman”), deb tasdiq ma’nosida bosh irg‘ab javob beradi. Chunki koreys muloqotida asosiy e’tibor suhbatdoshga qaratilgan bo‘lib, uni hurmatlash birinchi o‘rinda turadi. Yoki aksariyat xalqlarning so‘zsiz muloqotida bosh barmoqni ko‘tarish holati “juda yaxshi”, “juda zo‘r” ma’nolarni ifodalasa, koreys muloqotida “boshliq”, “erkak” va “muhr” ma’nolarini anglatadi. O‘zbeklar yoki ayrim xalqlarda qo‘lini oldinga uzatib, ko‘rsatkich barmoq bilan “bu yerga kel”, deb ishora qilinsa, koreys yoki yaponlarda bu ishora itlarni chaqirish uchun qo‘llaniladi 7 . Bunday lakunalarning voqelanishi nafaqat u yoki bu muloqotning noto‘g‘ri tushunilishiga, balki madaniyatlararo to‘qnashuvlarni ham yuzaga chiqarishi mumkin. Ba’zan turli xalqlar madaniyatida ranglar ifodalagan ramziy ma’nolar ham o‘ziga xos lakunalarning shakllanishiga sabab bo‘lishi mumkin. Masalan, rus lingvomadaniyatida yoshlik “ зелёный юнец ” , “ зелен виноград ” yashil rangning konnotatsiyalari vositasida ifodalansa, Xitoy an’analarida mazkur ma’no uchun oq rang konnotatsiyasidan foydalaniladi: bai mian shu shen – “tajribasiz yoshlar, ilmga yangi kirib kelgan” 8 . 6 Усманова Ш. Маданиятлараро мулоқотда лакуналарнинг ўрни // Лингвист. Илмий мақолалар тўплами. V. – Тошкент: Akademnashr, 2013. – Б. 152-156. 7 Usmanova Sh. O‘zbekcha va koreyscha so‘zsiz muloqotning milliy-madaniy xususiyatlari // International Journal of Central Asian Studies. Vol.9. –Seoul, 2004. –Б. 51. 8 Вань Ланьсяосюань. Национально-культурные особенности картин мира русского и китайского языков (на материале коннотаций–цветообозначений) http://jurnal .org/articles/2010/fill28.html