PSIXIK RIVOJLANISh VA UNI DAVRLAShTIRISh MUAMMOSI
![PSIXIK RIVOJLANISh VA UNI DAVRLAShTIRISh MUAMMOSI
Reja:
1. Psixik rivojlanish h a q ida tushuncha . Jahon psixologlari asarlarida yosh
davrlari muammosi
2. Yosh davrlarini tabaqalash nazariyalari
3. Yosh davrlari psixologiyasiga yangicha yondashish](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_1.png)
![1. Psixik rivojlanish haqida tushuncha. Jahon psixologlari asarlarida yosh
davrlari muammosi
O’tgan buyuk ajdodlarimiz Yosh va pedagogik psixologiyaning muammolarini
izchil va atroflicha, muayyan yo’nalishda, ma’lum konsepsiya asosida
o’rganmagan bo’lsalar ham, allomalarning asarlarida mazkur holatlarning aks
etishi, namoyon bo’lishi, rivojlanishi va o’zgarishlari to’g’risida qimmatli fikrlar
bildirilgan. Bular to’rt xil manbalarda uchraydi. Ularning biri — xalq ijodiyoti:
rivoyatlar, maqollar, matallar va masallar; ikkinchisi — maxsus ijodkor kishilar
(hatto hukmdorlar) muayyan shaxsga bag’ishlab yozgan o’git-nasihat va
hikoyatlar; uchinchisi — qomusiy, O’rta Osiyo mutafakkirlarining ilmiy-nazarny
qarashlari; to’rtinchisi — turli davrlarda ijod qilgan shoir va yozuvchilar ijodining
mahsullari, ya’ni badiiy asarlardir.
Abu Nasr Forobiyning inson va uning psixikasi haqidagi axloqiy-falsafiy
mushohadalari “Fozil odamlar shahri”, “Masalalar mohiyati”, “Falsafiy savollar va
ularga javoblar”, “Jism va aksidensiyalarning shakllariga qarab bo’linishi”,
“Sharhlardan”, “Hikmat ma’nolari”, “Aql ma’nolari to’g’risida” kabi qator
asarlarida bayon etilgan. Abu Rayhon Beruniy o’ziniig “O’tmish yodgorliklari”
kitobida inson hayotiga doir xilma-xil ma’lumotlarni keltiradi. Shu jumladan, olim
kishilarning jismoniy tuzilishi, umrlarining uzun-qisqaligi to’g’risida bildirgan
mulohazalar diqqatga sazovordir. Beruniy odam uzoq vaqt yashashining sababini
biologik va irsiy omillar bilan bog’laydi. Bu jihatdan uning “Hindiston”,
“Mineralogiya” asarlari, Ibn Sino bilan yozishmalari alohida ahamiyatga ega.
Ibn Sinoning 5 tomlik “Tib qonunlari” asarida organizmning tuzilishi, undagi
nervlar va nerv yo’llari, fiziologik jarayonlar bilan bog’liq psixik jarayonlar haqida
ancha muhim ma’lumotlar bor. Uning “Odob haqida” risolasi ham inson shaxsini
shakllantirish to’g’risidagi jiddiy asardir. Ibn Sinoning fan oldida eng muhim
hissasi psixoterapiyani ilmiy amaliy jihatdan boyitgandir. Muallif pedagogik
psixologiya, ontogenez psixologiya, umumiy, ijtimoiy psixologiyaga munosib
hissa qo’shgan olimdir. Shuni faxr bilan ta’kidlash joizki, Ibn Sino
neyropsixologiya fanining asoschisidir.](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_2.png)
![Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u Bilig” asaridagi bosh masalalardan biri komil
insonni tarbiyalashdir. A dib o’z asarida eng komil, jamiyatning o’sha davrdagi
talablariga javob bera oladigan insonni qanday tasavvur qilgan bo’lsa, shu asosda
o’z prinsiplarini bayon etadi. A.Jomiyning “Bahoriston”, “Xiradnomai Iskandariy”,
“Tuhfatul ahror”, “Silsilatuz zahob” boshqa asarlarida ilm-ma’rifat, ta’lim-tarbiya,
qasb-hunar o’rganish, yaxshi xislatlar va odoblilik haqidagi fikrlar ifodalangan.
Davoniy o’zining “Axloqi Jaloliy” nomli asari da insoniy fazilatlarni to’rtga
bo’ladi va bular donolik, adolat, shijoat va iffatdir. Shoir, ayniqsa donolik fazilatini
chuqur tahlil qiladi. Uningcha, inson o’zining aqliy qobiliyati va aqliy iste’dodini
shakllantirish uchun zukko, zehnli, fahm-farosatli bo’lishi va bilimlarni tez
egallashi lozim.
A.Navoiyning “Xazoyinul maoniy”, “Mahbubul qu lub” va boshqa asarlarida
yetuk, barkamol insonning axloqi, ma’naviyati, odamlarga munosabati, iste’dodi
va qobiliyati to’g’risida qimmatli mulohazalar yuritilgan. Ana shu psixologik
kategoriyalar ijtimoiy adolat qaror topishi uchun muhim ahamiyatga ega ekani
ta’kidlangan. Shuningdek, Navoiy asarlarida shaxsning kamol topishida ota-
onaning roli, ayollarning iffatliligi, insonlarning kamtarligi masalalari, alohida
o’rin egallaydi. Navoiy “Hamsa”sining har bir dostonida bukilmas iroda, irodaviy
sifatlar, qat’iyatlilik, shijoat, insonparvarlik tuyg’ulari, ijodiy xayolot, insonning
murakkab ichki kechinmalari mohirona yoritilgan.
A.Navoiy tasavvufning yirik namo ya ndalaridan biri bo’lgan. Alloma aqlning 28
tarkibini tahlil, talqin, tavsif qilgan.
Yuqoridagilardan tashqari, Bobur, Farog’iy, Majlisiy, Mashrab, Gulxaniy,
Nodira, Uvaysiy, Muqimiy, Furqat, Bedil, Zavqiy, Hamza, Avloniy va
boshqalarning yoshlar tarbiyasiga, axloq-odob, fe’l-atvor, oilaviy hayot
masalalariga, shaxslararo munosabatlarga doir qarashlari ham turli janrlardagi
asarlarda ravon va ixcham bayon qilib berilgan.
Rossiyada psixologik tadqiqot namunalari Sharq va G’arb madaniyati ta’sirida
inson ruhiyati bilan bog’liq qator og’zaki va yozma, amaliy va ilmiy asar larda
paydo bo’la boshladi. Dastlabki pedagogik-psixologik mazmundagi asarlar XVII—](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_3.png)
![XVIII asrlarda diniy-axloqiy negizda yozilgan edi. XVIII asrdan boshlab bolalar
psixologiyasi bo’yicha muayyan tartibga, yo’nalishga va uslubga ega bo’lgan ilmiy
fikrlar vu judga keldi. Rus tarixchisi V.N.Tatishchev (1686—1750)ning “Fanlar va
bilim yurtlarining foydasi to’g’risida suhbat” kitobida fanlarning tasnifi, bilimlarni
egallash zarurligi, tilning xosiyati, yozuvning ahamiyati, yosh davrlarining
xususiyati nuqtai nazardan bayon qilingan. N.I.Novikov (1744—1818) bashariyat
farovonligini ko’zlab yoshlar va bolalar o’rtasida foydali bilimlarnn keng yoyish
uchun ularni o’ziga xos yo’sinda tarbiyalash kerakligi g’oyasini ilgari suradi.
Uning asarlarida insonning kamoloti uchun tafakkur, xotira, axloq, his-tuyg’u va
taqlidchanlik alohida ahamiyatga ega ekani ta’kidlanadi. A.N.Radishchevning
(1748—1802) “Peterburgdan Moskvaga sayohat” kitobi ham aslida pedagogik-
psixologik asar, deyish mumkin. Rus ma’rifatparvarlari A.N.Gersen,
N.G.Chernishevskiy, I.A.Dobrolyubov, V.G.Belinskiylarning inson kamoloti
to’g’risidagi qarashlari psixologiyani jonlantirishda muhim rol o’ynadi.
Rossiyada ilmiy psixologiyani rivojlantirishda K.D.Ushinskiy, N.F.Kapterev,
I.A.Sikorskiy, A.P.Nechayev, A.F.Lazurskiy, P.F.Lesgaft kabi olimlar katta hissa
qo’shdilar. K.D.Ushinskiyning “Inson tarbiya predmeta”, N.F.Kapterevning
“Pedagogik psixologiya”, I.A.Sikorskiyning “Bola ruhi”, A.P. Nechayevning
“Hozirgi zamon eksperimental psixologiyasi va uning maktab ta’limiga
munosabati”, A.F.Lazurskiyning “Maktab o’quvchisining tavsifi”, P.F.Lesgaftning
“Oilada bola tarbiyasi va uning ahamiyati”, K.Yelniskiyning “Qizlar tavsifi”
asarlari psixologik ilmiy tadqiqotni jadallashtirishga xizmat qildi.
Rossiyada G.I.Rossolinoning “Yosh psixologiyasi va nevrologiyasi”
laboratoriyasi ishga tushdi. “Tarbiya xabarlari”, “Rus maktabi”, “Erkin tarbiya”,
“Kundaliklar” kabi jurnallar chop etila boshlandi. Ana shuning zamirida “Oila
tarbiyasi qomusi” dunyo yuzini ko’rdi. Bularning barchasi shaxs psixologiyasi va
dif ferensial psixologiyaning fan sifatida shakllanishiga keng imkoniyat yaratdi.
Yuqorida aytilgan asarlarda har xil qarashlarga xayrixohlik, ijtimoiy muhitning
ahamiyatiga e’tiborsizlik ko’zga tashlanadi. Ularda insonning ijtimoiy
mavjudotligi tan olinib, unga ilmiy nazariy nuqtai nazardan yondashilsa-da, lekin](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_4.png)
![insondagi psixologik, fiziologik va biologik jihatlar, tarki biy qismlar
tabaqalanmaydi, tashqi muhitni bosh omil deb tushuntiriladi.
Rus fiziologi I.M.Sechenov psixikaning reflektor xususiyatini kashf qilib,
shuningdek, bilish jarayoni, inson his-tuyg’usi, o’zini o’zi (o’zini) anglashining
fiziologik mexanizmini tushuntirishi fan olamida keskin o’zgarish yasadi.
I.P.Pavlov kashf etgan qator qonuniyatlar, xossalar, ikkinchi signallar sistemasi
eksperimental ishlarni olib borishga puxta zamin hozirladi.
I.M.Sechenov, P.P.Pavlov g’oyalariga asoslangan P.O.Efrusi, N.Ye.Ribakov,
K.N.Kornilov, P.P.Blonskiy, L.S.Vigotskiy va boshqa olimlar Yosh va pedagogik
psixologiya bo’yicha qimmatli tadqiqotlarni amalga oshirdilar va yangidan-yangi
qonuniyatlarni yaratdilar.
XIX asr oxiri XX asr boshlarida G’arbiy Yevropa mamlakatlari va AQShda
Yosh va pedagogik psixologiya va pedago gik psixologiya fanlarida ilmiy
tadqiqotlarga asos langan qator asarlar paydo bo’ldi. Amerikalik psixolog U.Djems
“O’qituvchilar bilan psixologiya to’g’risida suhbat” (1902) asarida yosh davrining
xususiyatlari haqidagi ilmiy va amaliy ahamiyatga ega bo’lgan ma’lumotlarni
chuqur tahlil qildi. K.Byuler xonim (1879—1963) o’zining ilmiy tadqiqotlarida
faoliyatning har xil yosh davrlaridagi rolini, faoliyat turlarida fantaziya, tafakkur,
nutq jarayonlarining rivojlanishini, aqliy faoliyat hamda uning rivojlanish
bosqichlari (instinkt, dressura, intel lekt)ni, shaxsning shakllanishida biologik va
ijti moiy omillarning ahamiyatini izchil o’rgandi.
Mazkur sohada tubdan farqlanuvchi g’oyalar, nazariyalar yuzaga keldi.
Masalan, amerikalik psixolog S.Xoll (1844—1924) Gekkelning evolyusiya
qonuniyatini psixologiyaga bevosita ko’chiradi. Uning fikricha, “irsiyat”
filogenezni ontogenezda takrorlaydi, xolos. Shveysariyalik psixolog E.Klapared
(1873—1940) S.Xolldan farqli o’laroq, ontogenez va filogenezda psixik
funksiyaning o’sishini o’rganish uchun quyidagi holatlarga e’tibor beradi: a)
organizm ehtiyojini qondirish; b) reflektor harakat to’siqqa duch kelsa, ongli
harakat vujudga keladi; v) unga nisbatan ehtiyoj sezsa, u holda ma’lum faoliyat
turiga yo’naltiriladi. E.Klapared “Bola psixologiyasi va eksperi mental pedagogika”](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_5.png)
![kitobida qiziqish, motiv, extiyojlarning metodologik asoslari, bolalar tafakkurining
xususiyatlari va rivojlanish qonuniyatlari, ularda dastlabki umumlashtirishning
sinkretligi (ara lash holatdaligi), o’xshashlik va farqlanishning bola ongida aks
etishi to’g’risida mulohaza yuritadi.
Fransuz psixologi E.Dyurkgeym (1858—1917) o’sish — kishilarning his-
tuyg’usini o’zlashtirish ekanini, shu boisdan, idrok qilingan tashqi fikrlar va
emosiyalar bolaning ruhiy faoliyatini ifodalashini, bola tajriba, an’ana, urf-
odatlarni taqlid orqali egallashini, biologiyada irsiyat qanchalik ahamiyatli bo’lsa,
taqlid ham jamiyatda shunday o’rin tutishini uqtiradi. E.Dyurkgeymning fikricha,
bola taqlid qilish qobiliyati bilan tug’iladi.
Fransuz psixologi P.Jane (1857—1947) psixik rivojlanishning biologik va
ijtimoiy munosabatlar muammosi bilan shug’ullandi.
Uning nazariyasiga binoan inson psixikasi ijti moiy munosabatlarga bog’liq,
zotan jamiyat va tabiat o’rtasidagi turli aloqalar tizimining shakllanishi insonning
o’sishini belgilaydi. U aloqa deb, xatti-harakatni tushunadi. Bu esa kishining atrof
muhitga shaxsi munosabatidan boshqa narsa emas, albatta. P.Janening fikricha,
eng qimmatli, ahamiyatli, ijtimoiy harakat hamkorlikdagi faoliyatda o’z ifodasini
topadi, shaxslararo tashqi munosabatlar rivoj lanishning prinsipi hisoblanadi. P.Jane
o’z tadqiqotlarida psixikaning to’rt darajasi: a) harakat reaksiyasining o’sishi; b)
idrok qilish harakatining o’sishi; v ) shaxsiy-ijtimoiy harakatning o’sishi (o’zining
harakatini boshqa kishilarga moslashtirish); g) aqliy sodda xatti-harakatning o’sishi
(nutq va tafakkurning rivojlanishi) mavjud ekanligini asoslagan.
Shveysariyalik psixolog J.Piaje (1896—1980) insonning kamol topishini bir
necha davrlarga ajratib o’rganishni tavsiya qiladi:
1. Bola — tashqi muhit - ma’lumotlarni qayta ishlash.
2. Tafakkur: a) ijtimoiy davrgacha; b) ijtimoiy davr.
3. Intellekt (aql): a) sensomotor — 2 yoshgacha; b) operasional davrgacha — 2
— 7(8); v) yaqqol operasiya davri — 7(8) —11(12) yoshgacha; g) rasman (formal)
ope rasiya davri —11(12) —15 yoshgacha.](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_6.png)
![AQShlik psixolog Dj.Bruner (1915) shaxsning tarkib topishi bilan ta’lim
o’rtasida ikkiyoqlama aloqa mavjudligini aytib, insonning kamolot sari intilishi
bilim olish samaradorligini oshirsa, o’qitishning takomillashuvi uning
ijtimoiylashuvi jarayonini tezlashtiradi, deb uqtiradi.
Shu tariqa Yosh va pedagogik psixologiya fani qator rivojla nish bosqichlaridan
o’tib, bugungi darajasiga erishdi. Uning rivojlanishiga O’rta Osiyo allomalari,
yaqin va uzoq chet ellar psixologlari munosib hissalarini qo’shdilar. Yuqorida
aytilgan nazariyalar, amaliy va ilmiy ma’lumotlar, tadqiqotchilar yaratgan
metodikalar o’z ahamiyatini saqlab kelmoqda.
2. Yosh davrlarini tabaqalash nazariyalari
Psixologiya fanida ontogenezni davrlarga tabaqalash bo’yicha qator mustaqil
nazariyalar mavjud, ular inson shaxsini tadqiq qilishga har xil nuqtai nazardan
yondashadi va muammoning mohiyatini turlicha yoritadi. Ularga biogenetik,
sosiogenetik, psixogenetik, kognitivistik, psixoanalitik, bixevioristik nazariyalarni
kiritish mumkin.
Quyida mazkur nazariyalar va ularning ayrim namoyandalari ifodalagan yosh
davrlarini tabaqalash prinsiplarini ko’rib chiqamiz.
Biogenetik nazariyada insonning biologik yetilishi bosh omil sifatida qabul
qilingan, qolgan jarayonlarning rivojlanishi ixtiyoriy bo’lib, ana shu omil bilan
o’zaro bog’liqdir. Mazkur nazariyaga binoan, rivojlantirishning bosh maqsadi
biologik determinantlarga (aniqlovchilarga) qaratiladi va ulardan ijtimoiy-
psixologik xususiyatlar kelib chiqadi.
Rivojlanish jarayonining o’zi, dastavval biologik yetilishning universal bosqichi
sifatida talqin qilinadi.
Biogenetik qonunni F.Myuller va E.Gekkel kashf qilgan. Biogenetik qonun tana
a’zolarining rivojlanishi nazariyasini tashviq qilishda hamda antidarvinchilarga
qarshi kurashda muayyan darajada tarixiy rol o’ynagan. Biroq unda tana
a’zolarining individual va tarixiy rivojlanishi munosabatlarini tushuntirishda
qo’pol xatolarga yo’l qo’yilgan. Jumladan, biogenetik konun ga ko’ra, shaxs](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_7.png)
![psixologiyasiniig individual rivojla nishi (ontogenez) butun insoniyatning tarixiy
rivojining (filogenez) asosiy bosqichlarini qisqacha takrorlaydi.
Nemis psixologi V.Shternning fikricha, chaqaloq (yangi tug’ilgan bola) hali
odam hisoblanmaydi, balki faqat sut emizuvchi hayvondir; olti oylikdan oshgach, u
psixik rivoji jihatidan faqat maymunlar darajasiga tenglashadi, ikki yoshida oddiy
odam holiga keladi, besh yoshlarida ibtidoiy gala holidagi odamlar darajasiga
yetadi, maktabga kirganidan boshlab ibtidoiy davrni boshidan kechiradi, kichik
maktab yoshida uning ongi o’rta asr kishilari darajasiga, nihoyat, yetuklik davri
(16—18 yoshlari)dagina hozirgi zamon kishilarining madaniy darajasiga erishadi.
S.Xoll “rekapitulyasiya qonuni”ni (filogenezn i qisqacha takrorlashni) psixologik
o’sishning bosh qonuni deb hisoblaydi. Uning fikricha, ontogenez filogenezning
muhim bosqichlarini takrorlaydi. Olimning talqinicha, go’daklik hayvonlarga xos
rivojlanish pallasidan boshqa narsa emas. Bolalak esa asosiy mashg’uloti ovchilik
va baliqchilik bo’lgan qadimgi kishilarning davriga aynan mos keladi. 8—12
yoshlardagi o’sish davri yovvoyilikning oxiri va sivilizasiyaning boshlanishidagi
kamolotga tengdir. O’spirinlik esa jinsiy yetilishdan (12—13 yoshdan) boshlanib
yetuklik davrigacha (22—25 yoshgacha) davom etib, romantizmga barobardir.
S.Xollning talqinicha, bu davrlar “bo’ ron va tazyiqlar”, ichki va tashqi nizolar
(ziddiyatlar)dan iborat bo’lib, odamda “individuallik tuyg’usi” vujudga keladi.
Yosh davrlarini tabaqalashning bu turi o’z navbatida tanqidiy mulohazalar manbai
vazifasini o’taydi, chunki inson zotidagi rivojla nish bosqichlari filogenezni aynan
takrorlamaydi va takrorlashi ham mumkin emas.
Biogenetik konsepsiyaning boshqa bir turi nemis “konstitusion psixologiyasi”
(insonning tana tuzilishiga asoslangan nazariya) namoyandalari tomonidan ishlab
chiqilgan. E.Krechmer shaxs (psixologiyasi) tipologiyasining negiziga bir qancha
biologik omillarni (masalan, tana tuzilishining tipi va boshqalarni) kiritib,
insonning jismoniy tipi bilan o’sishining xususiyati o’rtasida uzviy bog’liqlik
mavjud, deb taxmin qiladi. E.Krechmer odamlarni ikkita katta toifaga: sikloid (tez
qo’zg’aluvchi, his-tuyg’usi o’ta beqaror) va shizoid (odamovi, munosabatga qiyin
kirishuvchi, his-tuyg’usi cheklangan)larga ajratadi. Bu taxminini yosh davrlari](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_8.png)
![xususiyatlariga ham tatbiq etib, o’smirlar sikloid xususiyatli, o’spirinlar esa
shizoid xususiyatliligini ta’kidlaydi. Lekin inson ning kamol topishida biologik
shartlangan sifatlar hamisha yetakchi va hal qiluvchi rol o’ynay olmaydi, chunki
shaxsning individual-tipologik xususiyatlari bir-biriga aynan mos tushmaydi.
Biogenetik nazariyaning namoyandalari amerikalik psixologlar A.Gezell va
S.Xoll rivojlanishning biologik modeliga tayanib ish ko’radilar, bu jarayonda
muvozanat, integrasiya va yangilanish sikllari o’zaro almashinib turadi, degan
xulosaga keladilar.
Psixologiya tarixida biologizmning eng yaqqol ko’rinishi Zigmund Freydning
shaxs talqinida o’z ifodasini topgan. Uning ta’limotiga binoan shaxsning barcha
xatti-harakatlari (xulqi) ongsiz biologik mayllar yoki instinktlardan kelib chiqadi,
birinchi navbatda, jinsiy (seksual) maylga bog’liqdir. Bunday biologizatorlik
omillari inson xulqini belgilovchi birdan-bir mezon yoki betakror turtki rolini
bajara olmaydi.
Biogenetik nazariyaning qarama-qarshi ko’rinishi sosiogenetik nazariyadir. Bu
nazariyada shaxsda ro’y beradigan o’zgarishlarni jamiyatning tuzilishi,
ijtimoiylashish (sosializasiya) usullari, atrofdagi odamlar bilan o’zaro munosabat
vositalari asosida tushuntiriladi. Ijtimoiylashish nazariyasiga ko’ra, inson biologik
tur sifatida tug’ilib, hayotdagi ijtimoiy shart-sharoitlarning bevosita ta’siri ostida
shaxsga aylanadi.
G’arbning eng muhim nazariyalaridan biri − rollar n azariyasidir. Bu nazariyaga
ko’ra jamiyat o’zining har bir a’zosiga status (haq-huquq) deb nomlangan xatti-
harakatning barqaror usullari majmuasini yaratadi. Inson ijtimoiy muhitda bajarishi
shart bo’lgan maxsus rollar uning xulq-atvorida, boshqalar bilan munosabatida
sezilarli iz qoldiradi.
AQShda individual tajriba va bilimlarni o’zlashtirish (ko’nikish) nazariyasi keng
tarqalgan. Mazkur nazariyaga binoan, shaxsning hayoti va voqyelikka munosabati,
ko’nikmalarni egallashi va bilimlarni o’zlashtirishi qo’zg’atuvchining
barqarorligiga bog’liqdir.](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_9.png)
![K.Levin tavsiya qilgan “fazoviy zarurat maydoni” nazariyasi o’z davrida muhim
ahamiyat kasb etgan. K.Le vin nazariyasiga ko’ra, shaxsning xulqi (xatti-harakati)
psixologik kuch vazifasini o’tovchi ishtiyoq (intilish), maqsad (niyat) bilan
boshqarilib turadi, bu kuchlar fazoviy zarurat maydonining ko’lamida tayanch
nuqtasiga yo’nalgan bo’ladilar.
Yuqorida ifodalangan har bir nazariya shaxsning ijtimoiy xulqini o’zgalar uchun
yopiq yoki maxfiy muhitning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda tushuntiradi,
bunda u odam xohishi yoki xohlamasligidan qat’i nazar, mazkur sharoitga
moslashmog’i (ko’nikmog’i) zarur, degan qoidaga amal qiladi.
Bizningcha, barcha nazariyalarda inson hayotining ijtimoiy-tarixiy, obyektiv
shart-sharoitlari mutlaqo e’tiborga olinmagan.
Psixologiyada psixogenetik yondashish ham mavjud bo’lib, u biogenetik va
sosiogenetik omillarning qiymatini kamsitmaydi, balki psixik jarayonlarning
rivojlanishini birinchi darajali ahamiyatga ega deb hisoblaydi. Mazkur
yondashishni uchta mustaqil yo’nalishga ajratib tahlil qilish mumkin va bu
yo’nalishlar o’z mohiyati, kechishi va mahsuli jihatidan keskin farqlanadi.
Psixikaning irrasional (aqliy bilish jarayonlaridan boshqa) tarkibiy qismlari:
emosiya, mayl yordamida shaxsning xulqini tahlil qiluvchi nazariya psi -
xodinamika, deyiladi. Bu nazariyaning yirik namoyandalaridan biri amerikalik
psixolog E.Eriksondir. U insonning umrini o’ziga xos betakror xususiyatlarga
molik 8 ta davrga ajratadi.
Birinchi davr − go’daklikda tashqi dunyoga ongsiz “ishonch” tuyg’usi vujudga
keladi. Buning bosh sababi ota-onaning mehr-muhabbati, g’amxo’rligi va
jonkuyarligidir. Agar go’dakda ishonchning negizi paydo bo’lmay, borliqqa
ishonchsizlik hissi tug’ilsa, voyaga yetgan odamlarda mahdudlik, umidsizlik
vujudga kelishi shubhasizdir.
Ikkinchi davr − ilk bolalikda yarim mustaqillik va shaxsiy qadr-qimmat
tuyg’usi shakllanadi yoki, aksincha, ularning teskarisi — uyat va shubha hissi hosil
bo’ladi. Bolada mustaqillikning o’sishi unga o’z tanasini boshqarish uchun keng](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_10.png)
![imkoniyat yaratib, bo’lg’usi shaxs xususiyatlaridan tartib va intizom, mas’uliyat,
javobgarlik, hurmat tuyg’ulari tarkib topishiga zamin hozirlaydi.
Uchinchi davr − o’yin yoshi deb ataladi va unga 5 − 7 yo shli bolalar kiradi. Bu
davrda tashabbus tuyg’usi, qandaydir ishlarni amalga oshirish, bajarish mayli
tarkib topadi. Mabodo boladagi xohish-istakni ro’yobga chiqarish yo’li to’sib
qo’yilsa, buning uchun u o’zini aybdor deb hisoblaydi. Mazkur davrda davra, ya’ni
guruh o’yinlarga, tengqurlari bilan muloqotga kirishish muhim ahamiyat kasb
etadi: bola turli rollar bajarib ko’rishiga, uning xayoloti o’sishiga imkon yaratadi.
Xuddi shu davrda bolada adolat tuyg’usi, uni tushunish mayli tug’ila boshlaydi.
To’rtinchi davr − maktab yoshi boladagi asosiy o’zgarishlar: ko’zlagan
maqsadiga erishish uchun intilish, uddaburonlik va tirishqoqlik bilan ajralib turadi.
Uning eng muhim qadriyati omilkorlik va mahsuldorlikdan iboratdir. Bu yosh
davrining salbiy jihatlari (illatlari) ham bo’lib, ular ijobiy xislatlari yetarli
bo’lmasligi, ong hayotning barcha qirralarini qamrab ololmasligi, muammolarni
hal qilishda aql-zakovat darajasining pastligi, bilimlarni o’zlashtirishdagi qoloqlik
va hokazolardir. Xuddi shu davrda shaxsning mehnatga munosabati shakllana
boshlaydi.
Beshinchi davr − o’spirinlik betakror xislati, o’ziga xosligi, boshqa odamlardan
keskin farqlanishi bilan tavsiflanadi. Shuningdek, o’spirinlik shaxs sifatida
noaniqligi muayyan rolni uddalamaslik, qat’iyatsizlik singari salbiy sifatlarga ham
egadir. Mazkur davrning eng muhim xususiyati “rolini kechiktirish”ning o’zgarishi
hisoblanadi. U ijtimoiy hayotda bajarayotgan rollarning ko’lami kengayadi, lekin
ular ning barchasini jiddiy egallash imkoniyatiga ega bo’lmaydi, shuningdek,
rollarda o’zini sinab ko’rish bilan cheklanadi, xolos. Erikson o’spirinlarda o’zini
o’zi anglashning psixologik mexanizmlarini batafsil tahlil qiladi, unda vaqtni
yangicha his qilish, psixoseksual qizikish, patogen (kasallik qo’zg’atuvchi)
jarayonlarni va ularning turli ko’rinishlari namoyon bo’lishini bayon qiladi.
Oltinchi davr − yoshlik boshqa jinsga psixologik intim yaqinlashuv qobiliyati
va ehtiyoji vujudga kelishi bilan ajralib turadi. Bunda ayniqsa, jinsiy mayl alohida](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_11.png)
![o’rin tutadi. Bundan tashqari, yoshlik tanholikni yoqtirish va odamovilik kabi
yoqimsiz xususiyat bilan ham farqlanadi.
Yettinchi davr − yetuklik davrida hayotiy faoliyatning barcha sohalarida
(mehnatda, ijodiyotda, g’amxo’r likda, pusht qoldirishda, tajriba uzatish va
boshqalarda) mahsuldorlik tuyg’usi uzluksiz hamroh bo’ladi va ezgu niyatlarning
amalga oshishida turtki vazifasini bajaradi. Shuningdek, mazkur davrda ayrim
jihatlarda turg’unlik tuyg’usi salbiy xususiyat sifatida hukm surishi ham mumkin.
Sakkizinchi davr , ya’ni qarilik inson sifatida o’z burchini uddalay olganligidan,
turmushning keng qamrovliligidan qanoatlanish tuyg’ulari bilan tavsiflanadi.
Salbiy xususiyat sifatida esa hayot faoliyatidan noumidlilik, ko’ngil sovish
tuyg’ularini aytish mumkin. Donolik, soflik, gunohlardan forig’ bo’lish har bir
holatga shaxsiy va umumiy nuqtai nazardan qarash bu yoshdagi odamlarga xos eng
muhim jihatlardir.
E.Shpranger “O’spirinlik davri psixologiyasi” nomli asarida bu davrga 13−19
yoshli qizlarni, 14−22 yoshli yigitlarni kiritishni tavsiya qiladi. Uningcha, bu yosh
davrida yuz beradigan asosiy o’zgarishlar: a) shaxsiy “Men”ni kashf qilish; b)
refleksiyaning (o’zini o’zi va o’zgalarni anglash) o’sishi; v) o’zining
individualligini anglash va shaxsiy xususiyatlarini e’tirof qilish; g) hayotiy ezgu
rejalarning paydo bo’lishi; d) o’z shaxsiy turmushini ongli xolda qurishga intilish
va hokazolardir. 14−17 yoshlarda vujudga keladigan inqiroz o’smirlarda o’zlariga
kattalarning bolalarcha munosabati doirasidan qutulish tuyg’usi paydo bo’lishidan
iboratdir. 17−21 yoshlilarning yana bir xususiyati ularda tengqurlaridan “ajralish”
inqirozi va tanholik istagining paydo bo’lishidir. Bu holat tarixiy shart-
sharoitlardan kelib chiqadi.
E.Shpranger, K.Byuler, A.Maslou va boshqalar personologik nazariyaning yirik
namoyandalari hisoblanadilar.
Kognitivistik yo’nalishning asoschilari qatoriga J.Piaje, Dj.Kelli va boshqalarni
kiritish mum kin.
J.Piajening aql-idrok nazariyasi, aql-idrok funksiyalari (vazifalari) hamda uning
davrlari haqidagi ta’limotni o’z ichiga oladi. Aql-idrokning asosiy funksiyalari](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_12.png)
![(vazifalari) uyushqoqlik va moslashish, ko’nikishdan iborat bo’lib, aql-idrokning
funksional invariantligi deb yuritiladi.
Muallif intellektni (aqlni) quyidagi rivojlanish davrlariga ajratadi: 1) sensomotor
(hissiy harakat) intellekti (tug’ilishdai 2 yoshgacha); 2) operasiyalardan (fikriy
harakatlardan) ilgarigi tafakkur davri (2 yoshdan 7 yoshgacha); 3) yaqqol xatti -
harakat davri (7−8 yoshdan 11−12 yoshgacha); 4) rasmiy sa’y harakatlar davri.
J.Piajening g’oyalarini davom ettirgan psixologlarning bir guruhini kognitiv-
genetik nazariyachilarga qo’shish mumkin. Bu yo’nalishning namoyandalari
L.Kolberg, D.Bromley, Dj.Birrer, A.Vallon, G.Grimm va boshqalardan iboratdir.
A.Vallon (Fransiya) nuqtai nazaricha , yosh davr lari quyidagi bosqichlarga
ajratiladi: 1) homilaning ona qornidagi davri; 2) impulsiv harakat davri −
tug’ilgandan 6 oylikkacha; 3) emosional (his-tuyg’u) davri − 6 oylikdan 1
yoshgacha; 4) sensomotor (idrok bilan harakatning uyg’unlashuvi) davri − 1
yoshdan 3 yoshgacha; 5) personologizm (shaxsga aylanish) davri − 3 yoshdan 5
yoshgacha; 6) farqlash davri − 6 yosh dan 11 yoshgacha; 7) jinsiy yetilish va
o’spirinlik dav ri − 12 yoshdan 18 yoshgacha.](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_13.png)
![Tug’ilishdan avvalgi rivojlanish bosqichlari.
a urug’langandan bir necha soat o’tgach sodir bo’ladigan hujayralar bo’linishi
b-terminal davr
v-21 kunli embrionda orqa miya shakllanishi
g-to’rt haftalik embrionda bosh, tana va dumning shakllanishi. Bu davrda yurak
hamda asab tizimi o’z faoliyatini boshlab yuboradi.
d-besh haftalik embrionda qo’l va oyoqning shakllanishi.
ye-to’qqiz haftalik embrionda kindik bilan plasenta birlashishining namoyon
bo’ladi.
j-olti haftalik embrionda barcha ichki a’zolar shakllanib bo’lgan bo’lsa ham,
biroq ularning hammasi o’z faoliyatini bajara olmaydi.
z-yigirma haftalik embrionda aksariyat ichki a’zolar faoliyatini boshlaydi.
Embrion harakatlanishi, yuz ifodasini o’zgartira olishi mumkin.
Yana bir fransiyalik yirik psixolog R.Zazzo o’z vatanidagi ta’lim va tarbiya
tizimining prinsiplaridan kelib chiqqan holda, mazkur muammoga boshqacharoq
yondashib va uni boshqacha talqin etib, insonning ulg’ayib borishini quyidagi
bosqichlarga ajratishni tavsiya qiladi:
1. Birinchi bosqich − bolaning tug’ilganidan 3 yosh gacha davri.
2. Ikkinchi bosqich − 3 yoshidan 6 yoshigacha.
3. Uchinchi bosqich − 6 yoshidan 9 yoshigacha.
4. To’rtinchi bosqich − 9 yoshidan 12 yoshigacha.
5. Beshinchi bosqich − 12 yoshidan 15 yoshigacha.
6. Oltinchi bosqich − 15 yoshidan 18 yoshigacha.
Yosh davrlariga ajratishidan ko’rinadiki, R.Zazzo inson rivojlanishining
bosqichlariga shaxs sifatida tarkib topish, takomillashuv nazariyasidan kelib chiqib
yondashgani shaxs shakllanishi pallasining yuqori nuqtasi, ya’ni ijtimoiylashuvi](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_14.png)
![bilan cheklanishga olib kelgan. Shuning uchun uning ta’limoti insonning
tug’ilganidan umrining oxirigacha psixologik takomillashuvi, o’zgarishi,
rivojlanishi xususiyatlari va qonuniyatlari to’g’risida mulohaza yuritish imkonini
bermaydi.
G.Grimm ontogenezda insonning kamolotini quyidagi davrlarga ajratishni lozim
topadi: 1) chaqaloqlik − tug’ilgandan 10 kunlikkacha; 2) go’daklik − 10
kunlikdan 1 yoshgacha; 3) ilk bolalik − 1 yoshdan 2 yoshgacha; 4) birinchi bolalik
− 3 yoshdan 7 yoshgacha; 5) ikkinchi bolalik − 8 yoshdan 12 yoshgacha; 6)
o’smirlik − 13 yoshdan 16 yoshgacha o’g’il bolalar, 12 yoshdan 15 yoshgacha
qizlar; 7) o’spirinlik − 17 yoshdan to 21 yoshgacha yigitlar, 16 yoshdan 20
yoshgacha qizlar; 8) yetuklik − birinchi bosqich: 22 yoshdan 35 yoshgacha
erkaklar, 21 yosh dan 35 yoshgacha ayollar; ikkinchi bosqich: 36 yoshdan 60
yoshgacha erkaklar, 36 yoshdan 55 yoshgacha ayollar; 9) keksayish (yosh qaytishi)
− 61 yoshdan 75 yoshgacha erkaklar, 55 yoshdan 75 yoshgacha ayollar; 10) qarilik
− 76 yoshdan 90 yoshgacha (jinsiy tafovut yo’q); 11) uzoq umr ko’ruvchilar 91
yoshdan yuqorisi.
Dj.Birrer yosh davrlarini quyidagicha tasavvur etadi: 1) go’daklik −
tug’ilgandan 2 yoshgacha; 2) maktabgacha − 2 yoshdan 5 yoshgacha; 3) bolalik 5
yoshdan 12 yoshgacha; 4) o’spirinlik davri − 12 yoshdan 17 yoshgacha; 5) ilk
yetuklik − 17 yoshdan 20 yoshgacha; 6) yetuklik − 20 yoshdan 50 yoshgacha; 7)
yetuklikning oxiri − 50 yoshdan 75 yoshgacha; 8) qarilik − 76 yoshdan yuqorisi.
D.Bromleyning tasnifi boshqalarnikiga mutlaqo o’xshamaydi, chunki unda yosh
davrlarining o’zi ham davr va bosqichlarga ajratilgan: birinchi davr − ona
qornidagi muddatni o’z ichiga oladi (zigota − embrion − homila − tug’ilish),
ikkinchi davr (bolalik): a) go’daklik − tug’ilgandan 18 oylikgacha; b)
maktabgacha bosqichdan oldingi − 19 oylikdan 5 yoshgacha; v) maktab bolaligi −
5 yoshdan 11 − 13 yoshgacha; uchinchi davr (o’spirinlik) − 1) ilk o’spirinlik − 11
yoshdan 15 yoshga cha; 2) o’spirinlik − 15 yoshdan 21 yoshgacha; to’rtinchi davr
(yetuklik) − 1 ilk yetuklik − 21 yoshdan 25 yoshga cha; 2) o’rta yetuklik − 25
yoshdan 40 yoshgacha; 3) yetuk likning so’nggi bosqichi − 40 yoshdan 55](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_15.png)
![yoshgacha; beshinchi davr (qarilik) − 1) iste’fo bosqichi − 55 yoshdan 65
yoshgacha; 2) qarilik bosqichi − 65 yoshdan 75 yosh gacha; 3) eng keksalik − 76
yoshdan yuqorisi.
Biz uzoq xorij mamlakatlar psixologiyasidagi yosh davrlarini tabaqalashning
yo’nalishlari va nazariyalariga qisqacha to’xtalib o’tdik. Ulardan ko’rinib turibdiki,
bu sohada bitta umumiy nazariya hali ishlab chiqilmagan.
Rus psixologiyasidagi ontogenezni davrlarga tabaqalash muammosi dastlab
L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy, B.G.Ananyev singari yirik psixologlarning asarlarida
o’z aksini topa boshlagan. Keyinchalik bu muammo bilan shug’ullanuvchilar safi
kengayib bordi, shu boisdan tabaqalanish kelib chiqishi, ilmiy manbai, rivojlanish
jarayonlariga yondashilishi nuqtai nazaridan o’zaro keskin farqlanadi. Hozir
ontogenezni davrlarga tabaqalash yuzasidan mulohaza yuritishda olimlarning ilmiy
qarashlarini muayyan guruhlarga ajratish va ularning moxiyatini ochish maqsadga
muvofiqdir.
L.S.Vigotskiy psixologlarning yosh davrlarini tabaqalash nazariyalarini tanqidiy
tahlil qilib, muayyan rivojlanishni vujudga keltiruvchi ruhiy yangilanishlarga
tayanib quyidagi bosqichlarga ajratadi:
1. Chaqaloqlik davri inqirozi.
2. Go’daklik davri − 2 oylikdan 1 yoshgacha.
Bir yoshdagi inkiroz.
3. Ilk bolalik davri − 1 yoshdan 3 yoshgacha.
3 yoshdagi inqiroz.
4. Maktabgacha davr − 3 yoshdan 7 yoshgacha.
7 yoshdagi inqiroz.
5. Maktab yoshi davri − 8 yoshdan 12 yoshgacha.
13 yoshdagi inqiroz.
6. Pubertat (jinsiy yetilish) davri − 14 yoshdan 18 yoshgacha.
17 yoshdagi inqiroz.
Olim o’z asarlarida har bir davrning o’ziga xos xususiyatlarini chuqur ilmiy
ta’riflay olgan. Eng muhim shaxs ruhiyatidagi yangilanishlar haqida ilmiy va](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_16.png)
![amaliy ahamiyatga molik mulohazalar bildirgan. Biroq bu mulohazalarida ancha
munozarali, bahsli o’rinlar ham uchraydi. Umuman L.S.Vigotskiyning yosh
davrlarini tabaqalash nazariyasi ilmiy-tarixiy ahamiyatga ega, uning rivojlanishni
amalga oshiruvchi inqirozlar roli to’g’risidagi mulohazalari va olg’a surgan
g’oyalari hozirgi kunning talabiga mosdir.
L.S.Vigotskiyning shogirdi L.I.Bojovich insonning kamol topishini yosh
davrlariga bo’lishda motivlarni asos qilib oldi, shuning uchun bu bo’lishni
motivasion yondashish, deb atash mumkin. L.I.Bojovichning mulohazasiga ko’ra
yosh davrlari quyidagi bosqichlardan iborat:
birinchi bosqich − chaqaloqlik; tug’ilgandan 1 yoshga cha; ikkinchi bosqich −
motivasion tasavvur: 1 yoshdan 3 yoshgacha; uchinchi bosqich − “Men”ni anglash
davri: 3 yoshdan 7 yoshgacha; to’rtinchi bosqich − ijtimoiy jonzotlikni anglash
davri; 7 yoshdan 11 yoshgacha; beshinchi bosqich − a) o’zini o’zi anglash davri:
12 yoshdan 14 yoshgacha; b) o’z o’rnini belgilash (topish) davri: 15 yoshdan 17
yoshgacha.
L.I.Bojovich har bir bosqichni psixologik tavsiflashda unda namoyon bo’ladigan
o’zgarishlarni, bu o’zgarishlarning sabablari, omillari, manbalari, turtkilari,
mexanizmlarini ham bayon qiladi.
D.B.Elkoninning tasnifi yetakchi faoliyat (A.N.Leontyev) nazariyasiga, har
qaysi rivojlanish pallasida faoliyatning biror ustunlik qilishi mumkinligiga
asoslanadi. Yetakchi faoliyatning inson shaxs sifatida kamol topishidagi roli
nazariyaning negizini tashkil qiladi.
D.B.Elkonin yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga ajratishni lozim topadi:
1) go’daklik davri − tug’ilgandan 1 yoshgacha: asosiy faoliyat − bevosita
emosional muloqot;
2) ilk bolalik davri − 1 yoshdan 3 yoshgacha: asosiy faoliyat − jism bilan nozik
harakatlar qilish;
3) maktabgacha davr − 3 yoshdan 7 yoshgacha: asosiy faoliyat − rolli o’yinlar;
4) kichik maktab yoshi davri − 7 yoshdan 10 yoshgacha: asosiy faoliyat −
o’qish;](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_17.png)
![5) kichik o’smirlik davri − 10 yoshdan 15 yoshgacha: asosiy faoliyat −
shaxsning intim muloqoti;
6) katta o’smirlik yoki ilk o’spirinlik davri − 16 yoshdan 17 yoshgacha: asosiy
faoliyat − o’qish, kasb tanlash.
D.B.Elkonin tasnifini, ko’pchilik psixologlar ma’qullashiga qaramay, unda
ayrim munozarali jihatlar ham bor. Umuman esa D.B.Elkoninning mazkur
nazariyasi psixologiya fanida, ayniqsa Yosh va pedagogik psixologiyada muhim
o’rin tutadi.
Bolalar psixologiyasi fanining yirik namoyandasi A.A.Lyublinskaya inson
kamolotini yosh davrlariga ajratishda pedagogik psixologiya, faoliyat nuqtai
nazaridan unga yondashib, quyidagi davrlarni atroflicha ifodalaydi:
1. Chaqaloqlik davri − tug’ilganidan bir oylikkacha.
2. Kichik maktabgacha davr − 1 oylikdan 1 yoshgacha.
3. Maktabgacha tarbiyadan oldingi davr − 1 yoshdan 3 yoshgacha.
4. Maktabgacha tarbiya davri − 3 yoshdan 7 yoshgacha.
5. Kichik maktab yoshi davri − 7 yoshdan 11 (12) yosh gacha.
6. O’rta maktab yoshi davri (o’smirlik) − 13 yoshdan 15 yoshgacha.
7. Katta maktab yoshi davri − 15 yoshdan 18 yoshgacha.
Pedagogik psixologiyaning taniqli namoyandasi V.A.Kruteskiy insonning
ontogenetik kamolotini quyidagi bosqichlardan iboratligini ta’kidlaydi:
1. Chaqaloqlik (tug’ilganidan 10 kunlikkacha).
2. Go’daklik (10 kunlikdan 1 yoshgacha).
3. Ilk bolalik (1 yoshdan 3 yoshgacha).
4. Bog’chagacha yoshi (3 yoshdan 5 yoshgacha).
5. Bog’cha yoshi (5 yoshdan 7 yoshgacha).
6. Kichik maktab yoshi (7 yoshdan 11 yoshgacha).
7. O’smirlik (11 yoshdan to 15 yoshgacha).
8. Ilk o’spirinlik yoki katta maktab yoshi (15 − 18 yosh).
Har ikkala tasnif ham puxtaligidan, ularga qanday nuqtai nazardan
yondashilganidan qat’i nazar inson kamolotini to’la ifodalab berishga ojizlik qiladi.](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_18.png)
![Mazkur nazariyalar insonning shaxs sifatida shakllanishi bosqichlari haqida
ko’proq ma’lumot beradi, xolos. Ularda yoshlik, yetuklik, qarilik davrlarining
xususiyatlari, qonuniyatlari to’g’risida nazariy va amaliy ma’lumotlar yetishmaydi.
Shunga qaramay, ular o’rta maktab pedagogik psixologiya fani uchun alohida
ahamiyat kasb etadi.
XXI asr psixologiyasining yirik vakili A.V.Pet rovskiy inson kamolotiga,
shaxsning tarkib topishiga sosial-psixologik nuqtai nazardan yondashib, yosh
davrlarining o’ziga xos tasnifini yaratdi. A.V.Petrovskiygacha psixologlar
shaxsning bir tekis kamol topishini o’rgangan bo’lsalar, u shaxs shakllanishining
prososial (ijtimoiy qoidalarga muvofiq) va asosial (aksilijtimoiy) bosqichlari ham
bo’lishi mumkinligini isbotlab berishga harakat qiladi: shaxsning kamol topishi
uchta makrofazadan iboratligini qayd etib, birinchisi − bolalik davriga to’g’ri
kelishini, unda ijtimoiy muhitga moslashish, ko’nikish (adapta siya) ro’y berishini;
ikkinchisi − o’smirlarga xos individuallashish; uchinchisi − o’spirinlikda, ya’ni
yetuklikka intilish davrida o’ziga xos holatlarni muvofiqlashtirish (birlashtirish)
xususiyatlari paydo bo’lishini bayon qiladi, shaxsning shakllanishi quyi dagi
bosqichlarda amalga oshishini ta’kidlaydi:
1. Ilk bolalik (maktabgacha tarbiya yoshidan oldin gi davr) − tug’ilganidan 3
yoshgacha.
2. Bog’cha davri − 3 yoshdan 7 yoshgacha.
3. Kichik maktab yoshi davri − 7 yoshdan 11 yoshgacha.
4. O’rta maktab yoshi (o’smirlik) davri − 11 yoshdan to 15 yoshgacha.
5. Yuqori sinf o’quvchisi (ilk o’spirinlik) davri − 15 yoshdan 17 yoshgacha.
A.V.Petrovskiyning tasnifi mukammal bo’lsa-da, kamolotning oraliq
bosqichlarini, ularning o’ziga xos xususiyatlarini ifodalamaydi. Vaholanki, o’sish
ijtimoiy qoidalarga muvofiqmi yoki aksilijtimoiymi, baribir, har ikki yo’nalishning
ham oraliq jabhalari bo’lishi ehtimoldan holi emas. Lekin bu g’oyani chuqur
ifodalab berish joiz.
D.I.Feldshteyn tasnifi ham shaxsga ijtimoiy yondashuvga asoslangan bo’lsa-da,
A.V.Petrovskiy tasnifidan keskin farq qiladi. Uning fikricha, inson shaxs sifatida](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_19.png)
![shakllanishda ikkita katta bosqichdan o’tadi, ulardan biri − “Men jamiyat bilan”
nuqtai nazardan iborat bo’lib, quyidagi yosh pallalarini qamrab oladi: 1) ilk bolalik
− 1 yoshdan 3 yoshgacha; 2) ki chik maktab yoshi davri − 6 yoshdan 9 yoshgacha;
3) katta maktab yoshi davri − 15 yoshdan 17 yoshgacha.
Shaxs kamolotidagi ikkinchi nuqtai nazar − “Men va jamiyat” deb nomlanib,
quyidagi yosh bosqichlaridan iborat: 1) go’daklik − tug’ilganidan 1 yoshgacha; 2)
maktabgacha davr − 3 yoshdan 6 yoshgacha; 3) o’smirlik − 10 yoshdan 15
yoshgacha.
D.I.Feldshteyn boshqa tadqiqotchilardan farqli ravishda o’smirlik davrini uch
bosqichga ajratadi: birinchi bosqich (10−11 yosh) o’ziga munosabatni kashf
qilishdan iborat bo’lib, o’zini shaxs sifatida his qilish va qat’iy qarorga kelish bilan
yakunlanadi. Ik kinchi bosqich (12–13 yosh) bir tomondan o’zini shaxs sifatida tan
olish, ikkinchi tomondan o’ziga salbiy munosabatda bo’lishdir. Uchinchi bosqich
(14–15 yosh) tezkorlik, o’zini o’zi baholashga moyillik bilan farqlanadi.
Bolalarda “Men jamiyat bilan” nuqtai nazari ilk bolalik, kichik maktab yoshi,
katta maktab yoshi davrlarida faol va keng tus oladi, faoliyatning amaliy-predmetli
jihatlari jadal o’sish jarayonida bo’ladi. Ularda “Men va jamiyat” nuqtai nazari
vujudga kelishi maktabgacha va o’smirlik dvvrlariga to’g’ri kelib, ularning
ijtimoiy xatti-harakat majburiyatlarini, qoidalarini o’zlashtirishlari va boshqa
shaxslar bilan munosabat o’rnatishlari, o’zaro muloqotga kirishishlari bilan
ifodalanadi. Ana shu murakkab ijtimoiy-psixologik harakatlarga asoslangan
D.I.Feldshteyn bolaning ijtimoiy o’sishdagi jamiyatga munosabatini asosiy (bosh)
va oraliq munosabatlarga ajratadi. Bolada jamiyatga munosabatning shakllanishi
ijtimoiylashuv, individuallashuvning tarkibiy qismlarini egallash va bir davrdan
ikkinchi davrga o’tish orqali amalga oshadi. Asosiy (bosh) munosabat − insonning
kamol topishida keskin siljish nuqtalari paydo bo’lishi, ichki sifat o’zgarishlari
vujudga kelishi va yangi xislatlar tarkib topishining mahsulidir.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, D.I.Feldshteynning yosh davrlariga ajratish
nazariyasi ontogenezdagi barcha psixologik holat va fazilatlarni ifodalash](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_20.png)
![imkoniyatiga ega emas, ammo u ta’lim-tarbiyaning sifatini oshirishga ijobiy ta’sir
ko’rsatishi bilan amaliy ahamiyat kasb etadi.
Umuman psixologlar tomonidan ontogenezni davrlarga tabaqalashtirishning
puxta ilmiy-metodologik negizga ega bo’lgan qator nazariyalari ishlab chiqilgan.
Ular ontogenetik qonuniyatlarni yoritishga katta hissa bo’lib qo’shildi, amaliy va
nazariy muammolarni hal qilishda keng qo’llanmoqda. Ammo hozir ontogenezni
to’la yoritishga xizmat qila oladigan nazariyani yaratish zarurati tug’ildi.
3. Yosh va pedagogik psixologiyaga yangicha yondashish
Jahon psixologiyasi fanida shaxs muammosi yuzasidan ko’plab nazariyalar,
konsepsiyalar, yondashuvlar, qarashlar mavjud bo’lishiga qaramay, komil inson
kamoloti, o’ziga xosligi bo’yicha hanuzgacha umumiy bir fikrga, to’xtamga
kelinganicha yo’q. Xuddi shu bois, insonshunoslik fanlari (sohalari)da shaxsga oid
bir qator terminlar, tushunchalar, atamalar qo’llanilishi an’ana tusiga kirgan,
chunonchi, shaxs inson, odam, kishi, subyekt, individ, idividuallik, komil inson,
shuningdek, unga taalluqli tipik va tipologik xususiyatlar shular jumlasidandir.
Psixologiya fani da munosabatlar nuqtai nazaridan “subyekt — obyekt —
subyektlararo”, “subyekt — subyekt — obyektlararo” singari sxematik
yondashuvlar mavjud bo’lib, ularning barcha tabiiy — biologik va ijtimoiy (sosial)
shartlanganlik manbalaridan kelib chiqqan holda tahlil hamda talqin qilishga
asoslangandir.
Shaxsga oid psixoanaliz, analitik psixologiya, individual psixologiya,
neofreydizm, begonalashish nazariyasi, rollar nazariyasi, gumanistik psixologiya,
epigenetik nazariya, frus trasiya nazariyasi, ekzistensial psixologiya, tushunuv
psixo logiyasi, fransuz sosiologik maktabi, sobiq sovet psixologlarining har xil
nazariyalari mavjuddir.
Uzoq va yaqin chet el psixologlarining qarashlarida kamolot ontogenetik nuqtai
nazardan muayyan, qat’iy bosqichlarga ajratilgan holda juda kam tadqiq qilingan.
Shuning uchun biz shaxsan o’zimiz taklif qilayotgan sxema bo’yicha mulohaza
yuritamiz va kamol topish bosqichlari hamda ularning o’ziga xos xususiyatlarining
mohiyatini ochib berishga harakat qilamiz. Ularni quyidagi davrlarga bo’lib tahlil](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_21.png)
![qilish maqsadga muvofiq: murtaklik (embrional), odam (individ), inson, shaxs,
subyekt, komil inson.
Shaxsning kamoloti murtaklik davridan boshlanishi
to’g’risida asosli fikrlar A.Vallon, D.Bromley tadqiqotlarida ayrim psixologlar
va psixofiziologlarning maqolalarida uchraydi, xolos. Shu narsani ta’kidlab o’tish
joizki, murtaklik davrining o’ziga xos xususiyatlarini aks
ettirish imkoniyati muayyan darajada mavjud ekanligi nafaqat
psixologlar, balki tabiatshunoslar, biologlar, fiziologlar
tomonidan tavsiflab berilganligi, tibbiyot mutaxassislarining
esa bu borada o’zlarining qarashlari, yondashuvlari shakllanganligi nazariy
mulohaza yuritish uchun asos bo’lib xizmat qila oladi.
Murtaklik davrini kamolot bosqichiga kiritgan tadqiqotchilar A.Vallon va
D.Bromley bo’lib hisoblanadi. Jumladaan, D.Bromley mazkur davrni quyidagi
bosqichlarga ajratib tahlil qilishni tavsiya qiladi: zigota — embrional — homila —
tug’ilisholdi. A.Vallon esa ontogenezning tarkibiy qismi sifatida uni kamolot
bosqichi qatoriga kiritadi.
Biz (E.G’oziyev) yaratgan komil inson konsepsiyasi o’ziga xosligi bilan ajralib
turadi. Bizning ta’kidlashimizcha homilalik — embrional davr bosqichi bo’lg’usi
shaxs uchun muhim ahamiyat kasb etib, jismoniy barkamollikning, nerv sistemasi,
bosh miya katta yarim sharlari, hissiy bilish, tana a’zolari paydo bo’lishining va
o’sishining manbai vazifasini bajaradi. Ushbu bosqichda quyidagilarga e’tibor
berish maqsadga muvofiq:
homilaning jismoniy o’sishini uzluksiz ravishda ta’minlash uchun oqsillar,
vitaminlar va boshqa turdagi oziqalarga nisbatan tabiiy ehtiyojini qondirib turish;
unga salbiy ta’sir etuvchi qo’zg’atuvchilardan saqlanish ijobiiy his tuyg’u
uyg’otuvchi hodisalar to’g’risida ko’proq o’ylash;
qaltis jismoniy va somatik harakatlardan o’zini tiyib turib, zo’riqishning
uzluksiz ravishda oldini olish;
homilaga sensor ta’sir o’tkazishni odatiy psixologik holatga aylantirish;
kontakt va distant moslama vositalaridan foydalanish;](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_22.png)
![ shaxslararo munosabatda muloqot maromlariga rioya qilish;
bioritmika va psixometriya qoidalaridan og’ishmay foyda lanish;
ijtimoiy xodisalarga nisbatan loqaydroq munosabatda bo’lish va hokazo;
Odam (individ)lik davri tug’ilganidan to unda nutq paydo bo’lguncha qadar
vaqt birligini qamrab oladi. Uning muhim tomonlari mana bunday holatlarda
ko’zga yaqqol tashlanadi :
embrional davridagi plansentar sistemasi o’rnini oral (mustaqil hazm qilish)
egallaydi, ya’ni mustaqil nafas olish, qon aylanish va boshqalar tabiiy ravishda
chaqaloqda yuz bera boshlaydi;
tabiiy holatlarga va muhitga moslashish (adaptasiya) tevaraк̶ atrofini bilish
boshlanganligidan dalolat beradi;
har xil turdagi harakatlarni amalga oshirish, jismlarni ushlash, ularga intilish,
narsalarni bilishga nisbatan harakatini bildiradi;
ota onani va qarindosh urug’larni tanish, sezgi idrok, xotira jarayonlari
o’sishini anglatadi;
jismlarga razm solish, uning tuzilishi va rangi bilan qiziqishi yaqqol
tafakkurning ifodasidir;
unda emosiya va hissiyotning paydo bo’lishi muomalaga kirishish
ehtiyojini namoyon etadi;
emaklash, tik turishga intilish uquvining paydo bo’layotganligi fazoviy
tasavvurni aks ettiradi va boshqalar.
Inson davri o’ zini o’zi anglashdan boshlanib, jismoniy,
aqliy va ijtimoiy kamolotga erishuv jarayoni amalga oshishi
bilan tugallanadi.
Ushbu davrda alohidalikka oid xususiyatlar quyidagilarda o’z aksini topadi:
I. Nutqning paydo bo’lishidan to 6-7 yoshgacha:
bolada fazoviy muvozanatning vujudga kelganligi;
o’zini o’zi anglashdan iborat “Men” davrining mavjudligi;
nutqda ona tili boyligidan unumli foydalanish imkoniyatining tug’ilishi;](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_23.png)
![ milliy urf odatlarga, xulq atvor qoidalariga rioya qila olishi;
muomala maromi, ijtimoiy qadriyatlarning egallashi;
o’yin hamda faoliyatning boshqa turlarini o’zlashtirish negizida milliy va
umumbashariy fazilatlarning shakllanganligi;
individual — tipologik xususiyatlarning aniq namoyon bo’lishi;
barcha jihatlari bilan maktab ta’limiga tayyorgarligi;
guruhiy hamkorlik uquvidan xabardorligi.
II. O’smirlik davri xususiyatlarining aks etishi:
jismoniy jihatdan mukamallikka intilishning mavjudligi;
faoliyat xulq va muomala jarayonlarida tipologik xususiyatlarga
erishilganligi;
aqliy, axloqiy, xarakterologik xususiyatlari shakllanganligi;
turli shakldagi va tuzilishdagi (tengqurlari, katta yoshdagilar, rasmiy va
norasmiy, (real) guruhlarda o’zini o’zi anglashning namoyon qilishi;
ijtimoiy hayotda va faoliyatda o’zini o’zi tasdiqlashga imkoni borligi;
ijtimoiy turmushning har bir jabhasida faollik ko’rsatishi;
o’quv fanlarida differensial munosabatning qaror topishi;
muayyan e’tiqod, dunyoqarash, shaxsiy munosabatning mavjudligi;
tashqi ta’sirlarga beriluvchanligi, xulq atvorga qat’iyatlik yetishmasligi;
fantaziya va o’ziga bino qo’yishning ustuvorligi va boshqalar.
Inson kamolotining shaxs davri yetuklikning muayyan bosqichi hisoblanib,
ijtimoiy hayotda alohida ahamiyat kasb etadi va o’zining ko’rsatkichi bilan muhim
rol o’ynaydi. Shaxs davri bir necha taraqqiyot bosqichlarini aks ettirib, u ilk
o’spirinlik va yoshlikni qamrab oladi.
Uning birinchi bosqichi balog’at deb nomlanib, 15-16 yoshdagi o’g’il-qizlarni
o’zida jamlaydi. Bu bosqichda ushbu xususiyatlar ko’zga bevosita tashlanadi:
jismoniy barkamollikning ifodalanishi;
ruhiy jihatdan muayyan ko’rsatkichga erishganligi;
xulq, faoliyat va muomala jarayonlarida individuallikning shakllanishi;
e’tiqod, dunyoqarash va pozisiyada barqarorlikning mavjudligi.](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_24.png)
![ Shaxs tarkib topishining ikkinchi bosqich ixtisos egallash deb atalab, 17-18
va 21-23 yoshdagi barkamol yigitlar va bokira qizlardan tashkil topadi, kasbiy
faoliyatni egallashning o’ziga xosligi bilan boshqa taraqqiyot pallalaridan ajralib
turadi. Ushbu holatlarda ularning o’ziga xosligi namoyon bo’ladi:
bilimlar, ko’nikmalar va malakalar egallashdagi individuallik;
faoliyatning individual uslubining paydo bo’lishi;
kasbiy motivasiyaning ustuvorligi;
ma’naviy ehtiyojning, barqaror qiziqishning, qat’iyan yetakchiligi;
mutaxassislikka munosabatning shaxsiy pozisiyaga bo’ysunganligi;
kollej va oliy maktab muhitining o’ziga xosligining ular shaxsiyatida
ifodalanishi;
amaliyotga va muhitga moslashishning sifat jihatidan tafovutlanishi.
Shaxs shakllanishining uchinchi bosqichi yoshlik davridan iborat bo’lib,
ixtisosiy yetuklikni o’zida aks ettiradi. Ko’pincha barkamollik alomatlari
quyidagilarda ifodalanadi:
kasbiy, ixtisosiy individuallik, betakrorlik, o’ziga xoslik yuzaga kelishi;
kasbiy, ixtisosiy mahorat darajasiga erishuv;
o’z sohasida novatorlik xususiyatini namoyish etish;
ijtimoiy baholash ekspertizasi mezonlariga batamom mos tushishlik.
Inson kamolotining navbatdagi davri subyekt deb nomlanib, o’ziga xos
xususiyatlari bilan umrning boshqa pallalaridan ajralib turadi. Har qaysi shaxs
subyekt darajasiga o’sib o’tishi mumkin emas, lekin uning ayrim xususiyatlarini
egallash imkoniga egadir. Subyekt o’zining mana shu xususiyatlari bilan shaxsdan
tafovutlanadi:
xulq - atvorda, faoliyatda, muomalada mustaqillik ustuvorligi;
ijtimoiy hayotning har bir jabhasida shaxsiy pozisiyaga egalik;
ilg’or insonparvarlik g’oyalarini ilgari surishning originalligi, innovasion
ekanligi bilan ajralib turishlik;
g’oyalarini qaror toptirishda obyektiv va subyektiv to’siqlarni yengish va
ijtimoiy - siyosiy yetuklikni namoyish qilishdir.](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_25.png)
![Biz muammoga hozirgi zamon nuktai nazaridan yondashib, komil insonlikni
to’rt bosqichga ajratishni maqsadga muvofiq topdik:
1. Inson kamolotining bu bosqichiga kelib o’zining sohasi
bo’yicha piri ixtisos darajasiga erishadi. Buning natijasida yetuk
inson hayot va faoliyatda ijtimoiy-tarixiy psixologik namuna
bosqichiga o’sib o’tadi, o’zining salohiyati bilan sohani taraqqiy
ettirish manbaiga aylanadi. Bu bosqichdagi insonlarning asosiy
xususiyatlari quyidagilarda o’z aksini topadi:
yuksak aql - zakovatga egalik, intellektual faoliyatda mahsuldorlik;
antisipasiya kundalik faoliyat mahsulasiga aylanganligi, ya’ni amalga
oshirish rejalashtirilgan faoliyat natijasining oldindan modelini yaratish;
xulq, faoliyat, muomala jarayonlarida o’z imkoniyatini oqilona baholash va
o’zgalar tomonidan xuddi shunday darajaga erishish;
sohaga oid talant va salohiyatning amaliy ifodalanishini ta’minlash.
2. Ixtisoslararo bilimdonlik komil inson kamolotining
navbatdagi yuksak bosqichi bo’lib, hozirgi davrda bir necha soha
bo’yicha mukammal bilimlarga, qarashlarga egaligi bilan
tavsiflanadi.
Ixtisoslararo bilimdonlik o’ziga xos ikki xususiyati bilan boshqa kamolot
bosqichlaridan ajralib turadi:
uzluksiz ravishda kashfiyotlarni amalga oshirishga qobillik;
xar bir ixtisos predmetiga oid qarashlarda mukammallikka, sermahsullikka
va dinamizmga erishish.
3. Komil insonning navbatdagi kamolot bosqichi aqliy donishmandlik deb
atalib, tabiatga va jamiyatga, biosfera va neosferga nisbatan super onglilik
ko’rsatkichiga erishish bilan tavsiflanadi. Aqliy donishmandlik axloqiy madaniyat,
yuksak his - tuyg’ular, muomala maromi tabiat va jamiyat normalariga rioya
qilishlik bilan uzviy uyg’unlik hukm suradi. Axloqiy yetuklik siyosiy, huquqiy,
iqtisodiy ong ko’rinishlariga oqilona yondashishni ta’minlaydi.](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_26.png)
![4. Umumbashariy daholik jamiyat va taraqqiyot taqozosi bilan vujudga keluvchi
imkoniyat yoki zaruriyatni mahsulidir. Fan, texnika, siyosat, din, davlat qurilishi
sohasida keskin o’zgarishni amalga oshiruvchi tarixiy shaxslar kamolotning oxirgi
bosqichiga erishishi mumkin.
Komil inson subsensor, subseptiv xususiyatlari bilan zamondoshlaridan yuksak
darajada ustunlikka ega. Subsensorika imkoniyatlariga daxldorlik komillikning
yuksak darajasini o’zida aks ettiradi. Ilmiy asoslarga suyanib buyuk bashoratlarni
ro’yobga chiqarish uning yangi xususiyatlaridan biri bo’lib hisoblanadi
Komil insonlik to’g’risidagi mulohazalar ideal sharoitni aks ettirishga
qaratilganligini ta’kidlab o’tish joiz. Chunki reallikdan uzoklashish unga erishish
imkoniyati mavjud emasligini bildirmaydi, aksincha, inson o’zini o’zi kashf qilish,
o’zini ro’yobga chiqarish, qulay shart-sharoitlar yaratish orqali yuksak darajaga
erishsa bo’ladi. Lekin komil insonlikka qo’yiladigan talablar darajasiga nisbiy
yondashish, mezonlarni ixchamlashtirish yordamida komil insonni shakllantirish
mumkin.
Metodikaning mohiyati
Barkamol (komil) insonni baholash testi biz tomonimizdan ishlab chiqilgan
bo’lib, u yettita blokdan tashkil topgandir. Ma’lumki, har bir blok komil insonning
muayyan fazilatlari va xususiyatlarini aniqlashga xizmat qiladi hamda o’ziga xos
funksiyani bajaradi. Yettita blokning beshtasi asosiy blok hisoblanib, ularning har
qaysisi 10 tadan fazilat (xislat)ni qamragandir. Birinchi va yettinchi bloklar
yordamchi deb nomlanib, o’ziga xos murakkab tuzilishlarga ega bo’lib, shaxsning
individual xususiyatlari serqirraligini chukurroq yechish uchun yordam beradi.
Bizning ushbu metodikamiz 1995 yildan beri amaliyotga tatbiq etib kelinadi, xuddi
shu boisdan uning ishonchliligi, validligi va reprezentativligiga hyech qanday
shak-shubha yo’q.
Quyida uning (metodikaning) ma’noviy funksional, shakliy tomonlarini
yoritishga harakat qilamiz. Metodika mohiyatidan joy olgan har bir vaziyat
“Kuchsiz”, “O’rtacha”, “Kuchli”, “O’ta kuchli” shkalalarga asoslanib javob
berilishiga mo’ljallangandir. Umumiy tuzilishiga binoan berilgan tartibdagi vaziyat](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_27.png)
![“1”, “2”, “3”, “4” ballar bilan baholanadi hamda “3”, “4”, “5”, “6” grafalar bilan
belgilanadi. Bir davrning o’zida ikkita vaziyatni belgilash qat’iyan man etiladi va
varaqa buzilgan deb tan olinadi.
Asosiy bloklarda komil insonga mutanosib deb tavsiya qilinayotgan fazilat
(xislat) bor yoki yo’qligi aniqlanish bilan birga, uning ustuvorligi sinaluvchi
tomonidan ta’kidllb o’tilishi kutiladi. Bu bilan biz qaysi fazilatlar qo’llab-
quvvatlanishi va sinaluvchilar tomonidan yana qanday xislatlar mavjud bo’lishi
shartligi ta’kidlanadi.
Shuni alohida ta’kidlab o’tish joizki, birinchi blok vaziyatlariga baho (ball)
qo’yilmaydi, shuning uchun u sinaluvchi to’g’risida ma’lumot olishga xizmat
qiladi, xolos. Birinchi blok “Shaxs haqida umumiy ma’lumot” deb nomlanib,
ishtirokchining familiyasi, ismi sharifi, jinsi, yoshi, ish va o’qish joyi yuzasidan
material to’plashga imkon beradi.
Metodikaning ikkinchi bloki “Shaxsning ijtimoiy shartlangan xususiyatlari”
deb atalib, o’nta fazilatni o’zida mujassamlashtiradi (iymon-e’tiqodlilik,
sobitqadamlilik, hamiyatlilik, beg’arazlik, haqgo’ylik, kamtarlik, adolatlilik,
insonparvarlik, fidoiylik, vatanparvarlik). Uchinchi blok “Shaxsning umumiy
xususiyatlari” deb nomlanib, u quyidagi xislatlarni qamrab oladi:
muloqotmandlik, tashabbuskorlik, harakatchanlik, zukkolik, sinchkovlik,
mehnatsevarlik, qat’iyatlilik, qulaylikka intiluvchanlik, mustaqillik, o’zini
boshqaruvchanlik. Metodikaning to’rtinchi bloki “Shaxsning o’ziga xos
xususiyatlari” dan iborat bo’lib, “O’zga kishilarning psixologik xususiyatlari va
holatlarini tez ilg’ashga qobillik” “O’zgalar ichki kechinmalari va hislarini
o’zinikiday qabul qilishga moyillik” singari o’nta murakkab vaziyat hamda
holatlarga nisbatan munosabatni xolisona bildirishga (aniqlashga) qaratilgan shaxs
uchun betakror xususiyatlar bo’yicha ma’lumotlar to’plashga xizmat qiladi Hatto
uning tarkibiga “Shaxslararo muomalada shaxsiy pozisiyaga egalik”, “Xulq,
faoliyat va muomalada odoblilik” kabi o’ziga xoslikni o’zida mujassamlashtirishga
yo’naltirilgan holatlar mavjuddir. Shaxsning o’ziga xos xususiyatlarining roli,](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_28.png)
![ahamiyati to’g’risidagi ma’lumotlar tadqiqot uchun qanchalar muhim ekanligini
takrorlash ayni muddaodir.
Tahlil qilinayotgan metodikaning beshinchi bloki “Ijtimoiy ta’sir
etuvchanlik” dan tashkil topgan bo’lib, ijtimoiy voqyelikka nisbatan shaxsning
munosabatini o’zida aks ettiradi. O’zidan ko’rinib turibdiki, ijtimoiy ta’sir
etuvchanlik shaxsning faolligi, o’zining “Men”ligini yuksak darajada his qilishni
anglatib keladi. Xuddi shu bois, ushbu blok yordamida komillikning murakkab
ko’rsatkichini yoritish imkoniyati vujudga kelishi mumkin. Bu vosita orqali
“Men”lik bilan “Biz”lik o’rtasidagi masofa, oraliq o’ta qisqarganligini aniqlash
borasida ma’lumot to’plasa bo’ladi. Mazkur blokning ba’zi bir tarkiblaridan
namuna keltirish fikrimizni dalillashga yordam beradi. Chunonchi, “Boshqa
e’tiqodli kishilarga, o’ziga xos omillarga va mantiqiy dalillashga ta’sir o’tkazishga
topqirlik”, “O’zining hissiyoti va emosiyasi bilan o’zgalarga ta’sir etishga
uquvchanlik” yoki “Milliy g’oya va milliy istiqlol mafkurasiga sadoqatlilik” shular
jumlasidandir.
Oltinchi blok “Tashkilotchilikka qobiliyatlilik” deb atalib, u o’z tarkibiga
o’nta vaziyatni qamrab olgandir. Uning nomidan ko’rinib turibdiki, tashkilotchilik
shaxsning muayyan qobiliyati sifatida polimodallik (ko’p ko’rinishlik)
xususiyatiga egadir. Shuning uchun uning turli xususiyatlari, tarkiblari,
ko’rinishlari, bosqichlar, shakllari yuzasidan muayyan darajada ma’lumot to’plash
muhim ahamiyat kasb etishiga hyech qanday shak - shubha yo’q. Ulardan ayrim
namunalar keltirish tufayli ko’zlagan maqsad sari siljishni ro’yobga chiqarish
mumkin. Jumladan, “Tashkilotchilikka nisbatan ehtiyoj sezishlik” (ichki omil),
“Tashkilotchilik faoliyatini suiiste’mol qilmaslik” (tashqi omil) yoki
“Tashkilotchilikda ijodiylik va aql - zakovatlilik” shular sarasiga kiradi. Unga
nisbatan layoqatlilik, muvaqqatlilik yoki barqarorlik sifatlarining mavjudligi uning
murakkab tarkiblardan tuzilganligidan dalolat beradi.
Va nihoyat metodikaning yana bir yordamchi bloki (yettinchi) boshqalardan
farqli o’laroq “ Tashkilotchilik qobiliyatining individual farqlari” mohiyatini
ochishga bag’ishlangandir. Ushbu blok quyidagi tarkiblardan iboratdir.](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_29.png)
![1. Tashkilotchilikka nisbatan qobiliyatliligi:
a) ko’pgina faoliyat turlariga;
b) faqat yagona faoliyat turlariga;
2. Faoliyat ishtirokchilarining yosh davrlari bo’yicha tashkilotchilik
qobiliyatida tafovutchanlik:
a) o’zidan katta yoshdagilarga;
b) o’zining tengqurlariga;
3. Shaxslararo munosabatga mutanosiblik;
a) distansiya;
b) kontakt;
v) har ikkalasi ham;
4. Faoliyatini boshqarish uslubi bo’yicha:
a) harakatli davomiy;
v) faol, jonli;
g) sustkash, xotirjam;
5. Boshqaruv tipologiyasiga ko’ra:
a) demokrativ;
b) liberal;
v) avtokrativ;
s) aralash;
Ko’rinib turibdiki, mazkur blok shaxsning individual farqlari to’g’risida aniq
ma’lumot olish imkoniyatiga ega bo’lib, haqiqatga yaqinlashish, adolatga nisbatan
intilish, uni qaror toptirish uchun irodaviy zo’r berishlik mezonlari orqali yetuklik
(komillik) bosqichlariga erishganlik yuzasidan materiallar to’plash mumkin.
To’laligicha ushbu metodikadan foydalanish komillik mezonlariga nisbat
hozirgi zamon kishilari (odamlari) munosabatlari bo’yicha amaliy natijalarni
umumlashtirish, to’plash imkoniyati yuzaga keladi. Bundan oldingi boblarda
yuritilgan nazariy mulohazalar va mushohadalarga asoslangan holda o’zlarining
shaxsiy munosabatlarini bildirish, ishtirokchilarning komillik to’g’risidagi tasavvur](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_30.png)
![darajalarini aniqlash hamda takomillashtirish imkoni mavjudligi bo’yicha
munosabatlarini tahlillash muhim ahamiyat kasb etadi.
Shuni ham ta’kidlash joizki, sinaluvchilar tomonidan to’planadigan maksimal
ball “220”, minimal “ 1 1 0 ” , shuningdek, “55” ball, “165” ball miqdorlarini o’zida
mujassamlashtiradi. Bundan tashqari, har qaysi blok va uning har bir vaziyatiga
nisbatan munosabatini aniqlash maqsadida matematik statistika formulalaridan
foydalangan holda ishonchlilik, validlik, reprezentativlik mezonlarini o’rnatish
imkoniyati vujudga keladi. Empirik ma’lumotlarning o’rtacha arifmetik qiymati,
kvadrat og’ishi, korrelyasiya, dispersiya, styudent mezoni orqali ishonchlilik
darajasini o’rnatish imkoni tug’iladi. Shuni unutmaslik lozimki, har bir blok
yuzasidan miqdor va sifat tahlilini o’tkazish natijalarining qiymatini belgilaydi,
miqdorlar, vaziyatlar o’rtasidagi munosabatlarni aniqlaydi hamda komillik
belgilarini tan olish, e’tirof etish yuzasidan mulohazalar umumlashtiriladi.](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_31.png)
![Adabiyotlar.
1. Oilaviy hayot etikasi va psixologiyasi. O.To’rayeva. Tosh-t. O’qit. - 1990.
2. Yusupov E., Ismoilov. Inson odobi bilan. -T., O’zb-n., 1983.
3. Mirtursunov.Z.F. O’zbek xalq pedagogikasi. -T., «Fan», 1973.
4. Oila pedagogikasi. A.Munavvarov. Xalq pedagogikasi va ma’naviy
qadriyatlar tarbiya manbai. Tosh-t. O’qit. - 1992.
5. Talabalar uchun psixologiyasidan topshiriqlar. L.P.Xoxlova. -T., O’qit. -
1992.
6. Mirzakalon Ismoiliy. Odamiylik qissasi. -T., «O’zbek-n»., 1975.
7. Psixologiya v semye. I.Plotniyeks. Moskva. «Pedagogika» 1991.
8. Oila tayanchi.Ilmiy maqolalar to’plami., Toshkent T.D.P.U. 1998.](/data/documents/2f7447bb-0091-4b16-aeda-7a5e3066834d/page_32.png)
PSIXIK RIVOJLANISh VA UNI DAVRLAShTIRISh MUAMMOSI Reja: 1. Psixik rivojlanish h a q ida tushuncha . Jahon psixologlari asarlarida yosh davrlari muammosi 2. Yosh davrlarini tabaqalash nazariyalari 3. Yosh davrlari psixologiyasiga yangicha yondashish
1. Psixik rivojlanish haqida tushuncha. Jahon psixologlari asarlarida yosh davrlari muammosi O’tgan buyuk ajdodlarimiz Yosh va pedagogik psixologiyaning muammolarini izchil va atroflicha, muayyan yo’nalishda, ma’lum konsepsiya asosida o’rganmagan bo’lsalar ham, allomalarning asarlarida mazkur holatlarning aks etishi, namoyon bo’lishi, rivojlanishi va o’zgarishlari to’g’risida qimmatli fikrlar bildirilgan. Bular to’rt xil manbalarda uchraydi. Ularning biri — xalq ijodiyoti: rivoyatlar, maqollar, matallar va masallar; ikkinchisi — maxsus ijodkor kishilar (hatto hukmdorlar) muayyan shaxsga bag’ishlab yozgan o’git-nasihat va hikoyatlar; uchinchisi — qomusiy, O’rta Osiyo mutafakkirlarining ilmiy-nazarny qarashlari; to’rtinchisi — turli davrlarda ijod qilgan shoir va yozuvchilar ijodining mahsullari, ya’ni badiiy asarlardir. Abu Nasr Forobiyning inson va uning psixikasi haqidagi axloqiy-falsafiy mushohadalari “Fozil odamlar shahri”, “Masalalar mohiyati”, “Falsafiy savollar va ularga javoblar”, “Jism va aksidensiyalarning shakllariga qarab bo’linishi”, “Sharhlardan”, “Hikmat ma’nolari”, “Aql ma’nolari to’g’risida” kabi qator asarlarida bayon etilgan. Abu Rayhon Beruniy o’ziniig “O’tmish yodgorliklari” kitobida inson hayotiga doir xilma-xil ma’lumotlarni keltiradi. Shu jumladan, olim kishilarning jismoniy tuzilishi, umrlarining uzun-qisqaligi to’g’risida bildirgan mulohazalar diqqatga sazovordir. Beruniy odam uzoq vaqt yashashining sababini biologik va irsiy omillar bilan bog’laydi. Bu jihatdan uning “Hindiston”, “Mineralogiya” asarlari, Ibn Sino bilan yozishmalari alohida ahamiyatga ega. Ibn Sinoning 5 tomlik “Tib qonunlari” asarida organizmning tuzilishi, undagi nervlar va nerv yo’llari, fiziologik jarayonlar bilan bog’liq psixik jarayonlar haqida ancha muhim ma’lumotlar bor. Uning “Odob haqida” risolasi ham inson shaxsini shakllantirish to’g’risidagi jiddiy asardir. Ibn Sinoning fan oldida eng muhim hissasi psixoterapiyani ilmiy amaliy jihatdan boyitgandir. Muallif pedagogik psixologiya, ontogenez psixologiya, umumiy, ijtimoiy psixologiyaga munosib hissa qo’shgan olimdir. Shuni faxr bilan ta’kidlash joizki, Ibn Sino neyropsixologiya fanining asoschisidir.
Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u Bilig” asaridagi bosh masalalardan biri komil insonni tarbiyalashdir. A dib o’z asarida eng komil, jamiyatning o’sha davrdagi talablariga javob bera oladigan insonni qanday tasavvur qilgan bo’lsa, shu asosda o’z prinsiplarini bayon etadi. A.Jomiyning “Bahoriston”, “Xiradnomai Iskandariy”, “Tuhfatul ahror”, “Silsilatuz zahob” boshqa asarlarida ilm-ma’rifat, ta’lim-tarbiya, qasb-hunar o’rganish, yaxshi xislatlar va odoblilik haqidagi fikrlar ifodalangan. Davoniy o’zining “Axloqi Jaloliy” nomli asari da insoniy fazilatlarni to’rtga bo’ladi va bular donolik, adolat, shijoat va iffatdir. Shoir, ayniqsa donolik fazilatini chuqur tahlil qiladi. Uningcha, inson o’zining aqliy qobiliyati va aqliy iste’dodini shakllantirish uchun zukko, zehnli, fahm-farosatli bo’lishi va bilimlarni tez egallashi lozim. A.Navoiyning “Xazoyinul maoniy”, “Mahbubul qu lub” va boshqa asarlarida yetuk, barkamol insonning axloqi, ma’naviyati, odamlarga munosabati, iste’dodi va qobiliyati to’g’risida qimmatli mulohazalar yuritilgan. Ana shu psixologik kategoriyalar ijtimoiy adolat qaror topishi uchun muhim ahamiyatga ega ekani ta’kidlangan. Shuningdek, Navoiy asarlarida shaxsning kamol topishida ota- onaning roli, ayollarning iffatliligi, insonlarning kamtarligi masalalari, alohida o’rin egallaydi. Navoiy “Hamsa”sining har bir dostonida bukilmas iroda, irodaviy sifatlar, qat’iyatlilik, shijoat, insonparvarlik tuyg’ulari, ijodiy xayolot, insonning murakkab ichki kechinmalari mohirona yoritilgan. A.Navoiy tasavvufning yirik namo ya ndalaridan biri bo’lgan. Alloma aqlning 28 tarkibini tahlil, talqin, tavsif qilgan. Yuqoridagilardan tashqari, Bobur, Farog’iy, Majlisiy, Mashrab, Gulxaniy, Nodira, Uvaysiy, Muqimiy, Furqat, Bedil, Zavqiy, Hamza, Avloniy va boshqalarning yoshlar tarbiyasiga, axloq-odob, fe’l-atvor, oilaviy hayot masalalariga, shaxslararo munosabatlarga doir qarashlari ham turli janrlardagi asarlarda ravon va ixcham bayon qilib berilgan. Rossiyada psixologik tadqiqot namunalari Sharq va G’arb madaniyati ta’sirida inson ruhiyati bilan bog’liq qator og’zaki va yozma, amaliy va ilmiy asar larda paydo bo’la boshladi. Dastlabki pedagogik-psixologik mazmundagi asarlar XVII—
XVIII asrlarda diniy-axloqiy negizda yozilgan edi. XVIII asrdan boshlab bolalar psixologiyasi bo’yicha muayyan tartibga, yo’nalishga va uslubga ega bo’lgan ilmiy fikrlar vu judga keldi. Rus tarixchisi V.N.Tatishchev (1686—1750)ning “Fanlar va bilim yurtlarining foydasi to’g’risida suhbat” kitobida fanlarning tasnifi, bilimlarni egallash zarurligi, tilning xosiyati, yozuvning ahamiyati, yosh davrlarining xususiyati nuqtai nazardan bayon qilingan. N.I.Novikov (1744—1818) bashariyat farovonligini ko’zlab yoshlar va bolalar o’rtasida foydali bilimlarnn keng yoyish uchun ularni o’ziga xos yo’sinda tarbiyalash kerakligi g’oyasini ilgari suradi. Uning asarlarida insonning kamoloti uchun tafakkur, xotira, axloq, his-tuyg’u va taqlidchanlik alohida ahamiyatga ega ekani ta’kidlanadi. A.N.Radishchevning (1748—1802) “Peterburgdan Moskvaga sayohat” kitobi ham aslida pedagogik- psixologik asar, deyish mumkin. Rus ma’rifatparvarlari A.N.Gersen, N.G.Chernishevskiy, I.A.Dobrolyubov, V.G.Belinskiylarning inson kamoloti to’g’risidagi qarashlari psixologiyani jonlantirishda muhim rol o’ynadi. Rossiyada ilmiy psixologiyani rivojlantirishda K.D.Ushinskiy, N.F.Kapterev, I.A.Sikorskiy, A.P.Nechayev, A.F.Lazurskiy, P.F.Lesgaft kabi olimlar katta hissa qo’shdilar. K.D.Ushinskiyning “Inson tarbiya predmeta”, N.F.Kapterevning “Pedagogik psixologiya”, I.A.Sikorskiyning “Bola ruhi”, A.P. Nechayevning “Hozirgi zamon eksperimental psixologiyasi va uning maktab ta’limiga munosabati”, A.F.Lazurskiyning “Maktab o’quvchisining tavsifi”, P.F.Lesgaftning “Oilada bola tarbiyasi va uning ahamiyati”, K.Yelniskiyning “Qizlar tavsifi” asarlari psixologik ilmiy tadqiqotni jadallashtirishga xizmat qildi. Rossiyada G.I.Rossolinoning “Yosh psixologiyasi va nevrologiyasi” laboratoriyasi ishga tushdi. “Tarbiya xabarlari”, “Rus maktabi”, “Erkin tarbiya”, “Kundaliklar” kabi jurnallar chop etila boshlandi. Ana shuning zamirida “Oila tarbiyasi qomusi” dunyo yuzini ko’rdi. Bularning barchasi shaxs psixologiyasi va dif ferensial psixologiyaning fan sifatida shakllanishiga keng imkoniyat yaratdi. Yuqorida aytilgan asarlarda har xil qarashlarga xayrixohlik, ijtimoiy muhitning ahamiyatiga e’tiborsizlik ko’zga tashlanadi. Ularda insonning ijtimoiy mavjudotligi tan olinib, unga ilmiy nazariy nuqtai nazardan yondashilsa-da, lekin
insondagi psixologik, fiziologik va biologik jihatlar, tarki biy qismlar tabaqalanmaydi, tashqi muhitni bosh omil deb tushuntiriladi. Rus fiziologi I.M.Sechenov psixikaning reflektor xususiyatini kashf qilib, shuningdek, bilish jarayoni, inson his-tuyg’usi, o’zini o’zi (o’zini) anglashining fiziologik mexanizmini tushuntirishi fan olamida keskin o’zgarish yasadi. I.P.Pavlov kashf etgan qator qonuniyatlar, xossalar, ikkinchi signallar sistemasi eksperimental ishlarni olib borishga puxta zamin hozirladi. I.M.Sechenov, P.P.Pavlov g’oyalariga asoslangan P.O.Efrusi, N.Ye.Ribakov, K.N.Kornilov, P.P.Blonskiy, L.S.Vigotskiy va boshqa olimlar Yosh va pedagogik psixologiya bo’yicha qimmatli tadqiqotlarni amalga oshirdilar va yangidan-yangi qonuniyatlarni yaratdilar. XIX asr oxiri XX asr boshlarida G’arbiy Yevropa mamlakatlari va AQShda Yosh va pedagogik psixologiya va pedago gik psixologiya fanlarida ilmiy tadqiqotlarga asos langan qator asarlar paydo bo’ldi. Amerikalik psixolog U.Djems “O’qituvchilar bilan psixologiya to’g’risida suhbat” (1902) asarida yosh davrining xususiyatlari haqidagi ilmiy va amaliy ahamiyatga ega bo’lgan ma’lumotlarni chuqur tahlil qildi. K.Byuler xonim (1879—1963) o’zining ilmiy tadqiqotlarida faoliyatning har xil yosh davrlaridagi rolini, faoliyat turlarida fantaziya, tafakkur, nutq jarayonlarining rivojlanishini, aqliy faoliyat hamda uning rivojlanish bosqichlari (instinkt, dressura, intel lekt)ni, shaxsning shakllanishida biologik va ijti moiy omillarning ahamiyatini izchil o’rgandi. Mazkur sohada tubdan farqlanuvchi g’oyalar, nazariyalar yuzaga keldi. Masalan, amerikalik psixolog S.Xoll (1844—1924) Gekkelning evolyusiya qonuniyatini psixologiyaga bevosita ko’chiradi. Uning fikricha, “irsiyat” filogenezni ontogenezda takrorlaydi, xolos. Shveysariyalik psixolog E.Klapared (1873—1940) S.Xolldan farqli o’laroq, ontogenez va filogenezda psixik funksiyaning o’sishini o’rganish uchun quyidagi holatlarga e’tibor beradi: a) organizm ehtiyojini qondirish; b) reflektor harakat to’siqqa duch kelsa, ongli harakat vujudga keladi; v) unga nisbatan ehtiyoj sezsa, u holda ma’lum faoliyat turiga yo’naltiriladi. E.Klapared “Bola psixologiyasi va eksperi mental pedagogika”