Ma’lumotlar bazasining maqsadi
![1- ma’ruza. Ma’lumotlar bazasining maqsadi, vazifalari va asosiy
tushunchalari.
Reja
1. Axborot tizimlari va ma'lumotlar bazasi
2. Ma’lumotlar bazasini tashkil qilish tamoyiHari
3. Ma’lumotlar bazasining tarkibi va uni tashkil etish
4. MBBTning asosiy vazifalari va xusuiyatlari
Insonning kundalik mehnat faoliyati tashqi muhit to'g'risidagi axborotlarni qabul
qilish va to'plash, turli masalalarni echish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni aniqlash,
qayta ishlash kabi amallarni bajarish bilan bogliq boladi. Shu sababli, ham yuqoridagi
amallar majmuasi, ularni tatbiq etish usullarini vositalari axborot tizimlarini (AT) yaratish
uchun asos bolib xizmat qiladi.
Axborot tizimlarining asosiy maqsadi foydalanuvchilarni tegishli sohaga taaluqli
bo'lgan axborot bilan ta'minlashiga qaratilgan. EHMlarning yaratilishi natijasida
avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini (AAT) hosil qilish imkoniyatlari paydo bo'ldi.
Hozirgi kunda AATning rivojlanishi ikki yo'nalishda olib borilmoqda. Birinchi
yo'nalish - avtonom fayllar asosida axboorot tizimlarini hosil qilish. Bunday Atning
imkoniyat doiralari chegaralangan va oddiy tuzilishiga ega. Ular avtonom fayllar
to'plamini qayta ishlash hamda hujjatlarni chiqarish amallarini bajaradigan dasturlar
majmuasidan tashkil topadi. Bunday tizimlar quyidagi kamchiliklarna ega:
- ma'lumotlarning takrorlanishi;
- fayllarni yuritish murakkabligi;
- fayllarning birgalikda ishlashi qiyinligi;
- dasturlarning ma'lumotlarga bog' liqligi va boshqalar.
Ikkinchi yo'nalish - ma'lumotlar bazasini hosil qilish. Ma'lumotlar bazasi asosida
hosil qilingan AT foydalanuvchilar majmuasiga xizmat ko rsatadi va yuqorida korsatilgan
tizimlar juda keng tarqalmoqda.
AATning faoliyati axborotlarni to'plash va qayta ishlash bilan bog'liq. Tizimga
kiritilayotgan va foydalanuvchiga berilayotgan axborotlar hujjatlar ko'rinishda
shakllanadi. Shu sababali ham hujjat moddiy ob'ekt hisoblanadi va ma'lum bir tartib
asosida rasmiylashtirilgan axborotlar toplamidan iborat boladi.
AATda axborot manbai sifatida odamlar va texnik vositalar hisoblansa, iste'molchi
sifatida turli foydalanuvchilarni uch guruhga ajratish mumkin: tizimning ma'muriyati,
dasturchilar va oxirgi iste'molchilar.
Foydalanuvchilarning AAT ga murojaati talab asosida amalga oshiriladi. Talab-
mavsumlashtirilgan xabar bo lib, unda tegishli ma'lumotlarni qidirish shartlari va ular
ustidan bajarilishi lozim bo'lgan vazifalar ko'rsatiladi.
Talablarni qabul qilish va kiritish, ko rsatilgan amallarni bajarish, tegishli
ma'lumotlarni tayyorlash va hujjat ko'rinishda foydalanuvchiga taqdim qilish har](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_1.png)
![qanday AAT ish faoliyatining asosiy bosqichlari hisoblanadi.
Hozirgi kunda AATlar inson faoliyatning turli sohalarida, masalan, halq xo'jaligi
tarmoqlarini boshqarishda, ilmiy-tadqiqot ishlari boshqarishda, ma'rif sohasida
loyihalashtirishda qollanilmoqda. Bunda quyidagi ikki usulning biridan foydalaniladi.
AATdan avtonom foydalanish. Bunda AAT boshqa tizim tarkibiga kirmaydi va
mustaqil faoliyat korsatadi. Bunga, masalan, tayyora va temir yol chiptalarini sotish
tizimlari («Sirena», «Ekspress»), talab bo'yicha tegishli hujjatlarni tayyorlovchi axborot -
qidirish tizimlari va boshqalar misol boladi.
AAT dan yuqori darajali boshqarish tizimining tarkibiy qismi sifatida foydalanish.
Bunda hosil qilingan chiquvchi ma'lumotlardan tizimning boshqa elementlari faoliyatida
ham qollaniladi. Bunday AATga, masalan, axborot - oqitish tizimlari,
loyihalashtirishning avtomatlashtirilgan tizimlari, avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari
misol boladi.
Axborot tizimlarini bir qancha belgilarga ko'ra turkumlarga ajratish mumkin. 85-
rasmda AATni turkumlashning asosiy belgilari ko'rsatilgan.
Hujjatli axborot qidirish tizimi (HAQT) hujjatlashtirilgan ma'lumotlarni saqlash va
qayta ishlashni amalga oshiradi. Kutubxona faoliyatining avtomatlashtirilgan tizimi
HAQT ga misol boladi.
Faktografik axborot qidirish tizimi (FAQT) raqmli va mantli ma'lumotlarni
saqlashda va qayta ishlashda qo'llaniladi. Tashkil qilinayotgan AATning asosiy qismi
FAQT turidagi tizimga misol boladi.
Ma'lumotlarni ishlash usuliga ko'ra AAT ikki qismga: axborot -ma'lumotnoma
tizimi (AMT) va ma'lumotlarni ishlashning avtomatlashtirilgan tizimi (MIAT)ga bolinadi.
ATT
35-rasm. AATning turkumlanishi
AMT talab-javob tartibida ishlaydi. Bunday tizimda tegishli axborotlar talab
bo'yicha qidiriladi va foydalanuvchiga qayta ishlamagan holda beriladi. Ikkinchi turdagi
tizimda esa topilgan ma'lumotlar tegishli dasturlar yordamida ishlanadi va
foydalanuvchiga beriladi.
Ma'lumotlarni integratsiyalashtirish darajasiga ko'ra AAT avtonom va ma'lumotlar
bazasidan tashkil topgan turlarga bolinadi. Avtonom fayli tizimlarda](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_2.png)
![(AFAAT) to'plangan ma'lumotlar o'zaro bog'lanmagan holatda bo'ladi. Shu sababli
bunday turdagi tizimlar o'rniga ma'lumotlar bazasidan (MB) foydalanilmoqda.
Taqsimlash darajasiga ko'ra AAT elementlari bitta EHMda (lokal) va hisoblash
tarmog'ida (taqsimlangan) joylashgan turdagi tizimlarga bo'linadi.
Ma’lumotlar bazasini tashkil qilish tamoyillari
Axborotga bo'lgan talablarning turli-tumanligi, masalalar ko'lamining tobora ortib
borishi va boshqalar zamonaviy Atlari oldiga bir qator talablar qo'ymoqda. Bunday
talablar jumlasidan quyidagilar kiradi:
Ma’lumotlarning aniqligi . Ma'lumki, ma'lumotlar bazasi tegishli sohaning axborat
modelini tashkil qiladi. Shu sababli ham MB da saqlanayotgan axboratlar ob'ektlarning
holati, xususiyati va ular ortasida alaqalarni to'liq va aniq ifodalash lozim. Aks holda
tashkil qilingan MB xatarli bolishi va zarar keltirishi mumkin.
Tezkorlik va unumdorlik. Tizimning tezkorligi qo yilgan talabga javob berish
vaqti bilan aniqlanadi. Bunda nafaqat EHM ning tezkorligini, balki malumotlarning
joylanishi, izlash usullari, talabning qiyinligini va boshqa olimllarni ham hisobga olish
zarar. Tizimning umumdorligi esa vaqt birligi ichida bajarilgan talablarning miqdori
orqali aniqlanadi.
MBdan foydalanishning odiyligi va qulayligi. Bu talab tizimdan foydalanuvchi
barcha im'temolchilar tomonidan qoyiladi. Shu sababli ham MB dan foydalanishning
oson, sodda va qulay usullarini yaratish muhim ahamiyatga ega.
Ma’lumotlarni himoyalash . Tizim ma'lumotlar bazasida saqlanilayotgan axborat
va dasturlarni tashqi ta'sirlardan, begona foydalanuvchilardan himoyalashni ta'minlash
lozim.
Tizimning rivojlanishi . Tizim tarkibi doimo yangi elementlar, dasturlar bilan
taxminlanishi, axborot massivlari ozgartirilishi, yangilanib borishi zarar.
Yuqorida keltirilgan talablarga javob beradigan MB quydagi tamoyillarga asoslangan
holda tashkil qilinishi mumkin:
Ma’lumotlarning integratsiyalashtirish tamoyili . Bu tamoyilning
mohiyatiga ko'ra o'zaro bog'lanmagan axboratlar yagona ma'lumotlar bazasiga
birlashtiriladi. Buning natijasida ma'lumotlar foylalanuvchi va uning amaliy dasturlariga
axborat massivlari korinishida taqdim etiladi. Axborat massivlaridan foydalanilganda
kerakli ma'lumotlarni qidirish, qayta ishlash jarayonlarini boshqarish osonlashadi,
ma'lumotlarning ortiqchaligi kamayadi, MBni yuritish engillashadi.
Ma’lumotlarning yaxlitligi tamoyili . Bu tamoyil orqali MBda saqlanayotgan
axborlarning aniqligi ortadi, ya'ni ularning xususiyatlari va tavsifnomalari tegishli soha
ob'ektlari to'liq ifodalaniladi. Ma'lumotlarning yaxlitligi noto'g'ri axborotni kiritish yoki
uning ma'lum bir qimini xotiradan ochirib tashlash natijasida buzilishi mumkin. Shuning
uchun ham kiritilayotgan axboratlarni nazorat qilish, saqlanayotgan ma'lumotlarni doimo
tekshirish, maxsus tizim yordamida tiklash va boshqa tadbirlar orqali MB ning
yaxlitligini taxminlash mumkin. Ma'lumotlarning aloqadorligi tamoiyli. Bu tamoyilning
mohiyatiga ko'ra MBdagi barcha axboratlar o'zaro bog'langan bo'lib, ob'ektlar o'rtasidagi
munosabatlarni ifodalaydi. Axborat turlari va ular o'rtasidagi munosabatlar majmuasi
ma'lumotlarning mantiqiy tuzilishini tashkil qiladi. Ma'lumotlarning o'zaro bog'liqligi 36-
rasmda ko'rsatilgan.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_3.png)
![f y m m
an il ansab anzil
f r
an il ansab anzil
fan
yil ma ma
nsab nzil
f
y m Ish Ish ma
an il ansa
b staji xaqi nzili
«Moliyala
r»
«Xodi
m»
37-rasm. Ma'lumotlarning etarli bo'lishi
MBni boshqarishini markazlashtirish tamoyili . Bu tamoyilga ko ra
ma'lumotlarni boshqarishning barcha funksiyalari yagona boshqarish dasturi- ma'lumotlar
bazasini boshqarish tizimi (MBBT)ga beriladi. Bu tamoyilga rioya](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_4.png)
![qilish asosida ATdan foydalanishning samaradorligi barcha jarayonlar MBBT orqali
amalga oshiriladi.
Ma’lumotlarning ifodalanishini ularni qayta ishlash jarayonlaridan ajratish
tamoyili . Bu tamoyilga ko'ra, ma'lumotlarning ifodalanishi amaliy dasturlardan tashqarida
tayyorlanadi va MB da saqlanadi. Bu esa o'z navbatida dasturlash jarayonini
engillashtiradi, dastur uchun zarur bo'lgan holda axborotlarning hajmini kamaytiradi.
MBni yuritishni yaxshilaydi va h.k.
Shunday qilib, yuqorida ko'rib o'tilgan tamoyillar asosida MB ning tarkibi yaratildi,
ya'ni ATning mantiqiy, fizik va dasturiy elementlari o'rtasidagi o'zaro bog'lanish ishlab
chiqiladi.
Ma’lumotlar bazasining tarkibi va uni tashkil etish.
Atning tarkibiy elementlari unga yuklatilgan vazifalar va echiladigan masalalarning
xususiyati orqali aniqlanadi. Shunga kora ma'lumotlar bazasining asosiy vazifalari
quyidagilardan iborat:
-axborotlarni saqlash va himoyalash;
-axborotlarni doimo o'zgartirish (yangilash, yangi ma'lumotlarni kiritish, ortiqcha
ma'lumotlarni ochirish va h.k.)
-foydalanuvchi va amaliy dasturlar talablariga kora ma'lumotlarni izlash va tanlash;
-aniqlangan ma'lumotlarni qayta ishlash va tegishli usulda natijaviy axborotlarni
chiqarish va boshqalar.
Yuqorida ko rsatilgandek, axborotlar ma'lumotlar bazasida saqlanadi. MB- amaliy
dasturlarga bog liq bo lmagan holda ma'lum bir tartib asosida o'zaro bog'langan
ma'lumotlar toplami.
Har qanday ma'lumot fayli kabi, MB ham yozuvlardan tashkil topadi. yozuvlar esa
o'z navbatida maydonchalardan hosil qilinadi. Yozuv-tezkor va tashqi xotiralar o'rtasida
ma'lumotlar almashish jarayonning eng kichik o'lchov birligi bo'lsa, maydoncha-
ma'lumotlarni qayta ishlashdagi eng kichik birlik hisoblanadi.
MBni tashkil qilish oddiy fayllarni tashkil qilishdan quyidagi ikkita xususiyatiga
kora farqlanadi:
-yozuv maydonlarining ifodalanishi ma'lumotlar bilan birgalikda saqlanadi;
-ma'lumotlarni qidirishda maxsus usullaridan foydalaniladi.
Operatsion tizimning muhitida faoliyat qilayotgan MB bilan turli amallarni bajarish
mumkin emas. Shu sababli ham operatsion tizim asosida ishlaydigan maxsus amaliy
dasturlar majmuasi yaratilgan. Bu majmua ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi deb
yuritiladi. MBBT - ma'lumotlar bazasini hosil qilish, uni yuritish va foydalanish uchun
mo ljallangan dasturlar va til vositalarning toplamidir.
MBBTning asosiy qismini boshqarish dasturi tashkil qiladi. Bu dastur MB bilan
muloqotni ornatishga bogliq bolgan barcha jarayonlarni avtomatlashtiradi. MBBT ishga
tushishi bilan uning boshqarish dasturi doimo asosiy xotirada bo'ladi va talablarni qayta
ishlashni tashkil qiladi, ularning bajarilish tartibini ta'minlaydi, amaliy dasturlar va
operatsiya tizimi o'rtasidagi aloqalarni o'rnatadi. MB dan tegishli amallarni bajarish
jarayonlarini nazorat qiladi va boshqalar. MBga kelayotgan talablarni paralel bajarishni
tashkil qilish boshqarish dasturining asosiy](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_5.png)
![funksiyasi hisoblanadi.
MBBTning boshqa qismini ma'lumotlarni qayta ishlash dasturlarining toplami
tashkil qiladi. Bu to'plamga tarjimonlar (translyatorlar), talab va dasturlash tillari,
muharrirlar, servis dasturlari va boshqalar kiradi.
Shunday qilib, ma'lumotlar banki bir necha ma'lumotlar bazasi, boshqarish va
amaliy dasturlardan tashkil topadi. Bu elementar AT ga yuklatilgan vazifalarni bajarishda
asosiy rol o'ynaydi. Shu bilan birga, ATning samarali faoliyati uning ta'minlovchi
elementlariga ham bog liqdir. Bu ta'minot tarkibiga quyidagi elementlar kiradi.
Texnik-ta'minot MB va foydalanuvchilarning ish faoliyatini avtomatlashtirish
imkoniyatini yaratadigan texnik vositalardan tashkil topadi. Bunday vositalar jumlasiga
EHM, tashqi qurilmalar, axborotni tashish, uzatish vositalari, aloqa tarmoqlari, abonent
punktlari va boshqalar kiradi.
Matematik ta'minot - funksional masalalarni echishva MBni boshqarish usullari,
matematik modellar va algoritmlar toplamidan tashkil topadi.
Dasturiy ta'minot - MBning faoliyatini amalga oshirish dasturlari va turli xil
qoshimcha vazifalarni bajarish uchun moljallangan servis dasturlarning toplamidan iborat
boladi.
Axborot ta'minoti-ma'lumotlarni turkumlash va ixchamlashtirish, ifodalash va
taqdim etish tizimlaridan tashkil topadi.
Lingvistik ta'minot - MBBTda foydalaniladigan tillar, lug atlar majmuasini tashkil
qiladi. Tashkiliy ta'minot -MBning kundalik faoliyatini ifodalovchi rasmiy hujjatlar,
me'yoriy korsatmalar toplamidan iborat boladi.
Ma'lumotlar bazasini loyihalashtirish jarayoni ikki bosqichga bo'linadi: MB
mantiqiy tuzilishini tashkil qilish va tashuvchilarda MBni hosil qilish.
MB ning mantiqiy tuzilishi-ob'ektga tashgishli bo'lgan axborotlarning MB da
joylanishini ifodalaydi. Hosil bo'lgan MB ning mantiqiy bog'lanish modeli birinchi
bosqichning natijasi hisoblanadi. Bu modelda uch turdagi axborot ifodalanadi: ob'ekt
togrisidagi xabarlar, larning xususiyati va ozaro munosabatlari. Har bir ob'ekt modelda
yozuv turlari orqali ko rsatiladi. Ularning xususiyatlari- yozuv maydonlari orqali
ifodalanadi, munosabatlar esa - yozuv va maydon turlari ortasidagi aloqalar yordamida
tasvirlanadi. Bunday model EHM, operatsiya tizimi, MBBT ning mohiyaiga bog'liq
bo'lmaydi, ya'ni axborotning ma'nosiga bog'liq bo'lmaydi, Axborotning ma'nosiga bog'liq
bo'magan holda ularni ifodalash usuli va aloqasini ta'minlaydi.
Mantiqiy modelni chizmali va jadvalli usullar yordamida ifodalash mumkin.
Chizmali usulda ma'lumotlar ortasidagi bog'lanish graflar yordamida tasvirlanadi. Bunda
grafning uchlari yozuvlarni ifodalaydi. Graflarning qirralari yozuvlar o'rtasidagi aloqalarni
ko'rsatadi. Jadvalli usulda esa ob'ekt to'g'risidagi ma'lumotlar bir yoki bir necha ustundan
iborat bo'lgan jadvallar orqali ifodalanadi.
Hozirgi kunda mantiqiy modellarning pog'onali, tarmoqli va relyatsion turlaridan
foydalilmoqda. Shaxsiy E?M larning paydo bo'lishi relyatsion modellarning keng
tarqalishiga sababchi bo'ldi.
Pog'onali model chizmali usul asosida tashkil qilinadi. Bunda ma'lumot yozuvlari
grafning uchlarini ifodalaydi va har bir yozuv oldingi pog' ona uchlariga](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_6.png)
![bog'langan bo'ladi. Bunday tuzilishidagi MBdan tegishli axborotlar hamma vaqt bitta
yo'nalish bo'yicha qidiriladi va uning joylashgan o'rni to'liq ko'rsatiladi. Masalan,
«Talaba» to'g'risidagi ma'lumotlarni olish uchun «Fakultet», «Kurs», «Guruh» yozuvlari
korsatilishi lozim.
Tarmoqli model ham chizmali usul yordamida tashkil qilinadi. Lekin, bunda
tegishli axborotlar bir necha yo'nalish bo'yicha olinishi mumkin. Masalan, «Talaba»
to'g'risidagi ma'lumotlarni olish uchun yuqoridagi tasvirga «Muallim-fan» va «Fantalaba»
tarmoqli modeli hosil bo'ladi (38-rasm).
Relyatsion model jadvalli usul asosida tashkil qilinadi. Bunda tegishli ma'lumotlar
jadvalning ustun va qatorlarida joylashadi. Ustunlar ma'lumotning maydonlarini, qarorlar
esa yozuvlarni ifodalaydi. Bir ustunda ma'lum sohaga tegishli bo lgan bir qancha
ma'lumotlar joylashadi. Qatorda esa ustunlarda joylashgan ma'lumotlar ko'rsatiladi. Ustun
va qator o'rtasidagi bog'lanish munosabat deb ataladi. Har bir ustun, qator va munosabat
o'z nomiga ega bo'ladi.
38-rasm. MBning tarmoqli modeli
Relyatsion modeldagi munosabatlar quyidagi talablar orqali hosil qilinadi: -ustun va
qator kesishgan erda joylashgan ma'lumotlar elementar hisoblanadi; -
munosabatlarda ikkita bir xil qator bolmaydi;
-ustun va qatorlarning tartibli joylashishi va nomlanishi majburiy emas. Relyatsion
model bir necha munosabatlardan tashkil topishi mumkin. Masalan, 39-rasmda ikki
munosabadan tashkil topgan relyatsion ma'lumotlar bazasi keltirilgan. Bu jadvaldagi
munosabatlar «Mansabi» ustun orqali bog'lanishga ega va tegishli ma'lumotlar maxsus
buyruqlar orqali qayta ishlanadi.
MB ni tashuvchilarda hosil qilish bosqichi fizik tuzilishni tashkil etadi. Fizik
tuzilish tashqi xotiralarda ma'lumotlarni joylashtirish usullari va vositalaridan iborat bolib,
uni natijasida ichki model hosil qilinadi.
Ichki model ma'lumotning mantiqiy modelini tashuvchilarida aks ettiradi va
yozuvlarning joylanishi, aloqasi va tanlab olinishini korsatadi. Ichki model MBBT orqali
hosil qilinadi:](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_7.png)
![Ismi-sharifi
Tug’ilg
an
yili Telefon
raqami Mansab
i Oylik
maoshi
Salimov A.A. 1970 458410 hisobchi 3500
Halimov B.T. 1969 792556 muhandi
s 3200
Jalilov A.S. 1969 599999 texnik 2900
39-rasm. Relyatsion ma'lumotlar bazasining tuzilishi
Ma'lumki, bir algoritm boyicha turli tillar yordamida ekvivalent dasturlarini
yaratish mumkin. Shunga bogliq holda bitta mantiqiy model orqali bir qancha ichik
(fizik)modellarni yaratish mumkin. Lekin yaratilgan modellardan biri optimal bo'ladi.
Shu sababali, MB ni hosil qiluvchi mutaxassislar oldida ichki modelning optimal
variantini topish masalasi turibdi. Bunda optimallik mezoni sifatida yuqoridagi talablarni
olish mumkin.
Saqlanayotgan ma'lumotlarning tuzilishi, ularni qidirish usullari va ifodalanish
tillari fizik modellashtirishning asosiy vositalari hisoblanadi.
Ma'lumotlarning tuzilishini fayl yozuvlar ko rinishida tasvirlash mumkin. Bunday
holda yozuvlar maydonlardan, ularning joylanish tartibidan, turi va uzunligidan iborat
bo'ladi. Ma'lumotlarni qidirish vaqtini kamaytirish maqsadida turli qidirish usullari
yaratilmoqda. Agar ma'lumotlarning tuzilishi yozuvlarning tezroq topish yolini korsatadi.
Shuning uchun ham, MB fizik tashkil qilishda ikkita tamoyilga: ma'lumotlarning tuzilishi
va qidirish usullari asosida MB ni hosil qilishga rioya qilinadi. Har qanday MB fizik
tashkil qilish natijasida fayllar hosil qiladi. Shaxsiy kompyuterlarda bu fayllar ketma-ket
yoki ixtiyoriy tartibda joylanishi mumkin. Bunday fayllarni bajarishda, ya'ni MBBT da
chiziqli va zanjirli royxat, tartiblashmagan va tartiblashgan qidirish usullaridan
foydalaniladi.
Chiziqli ro'yxat - MBni fizik tashkil qilishning eng oddiy usuli hisoblanadi. Bunda
MBning fayllari bog' lanmagan holda bo' ladi va tegishli yozuvlarni qidirish ma'lum bir
algoritmlar asosida amalga oshiriladi. Chiziqli usul orqali xotiradan samarali foydalanish
mumkin, lekin ma'lumotlarni qidirish uchun boshqa usullarga qaraganda kop vaqt sarf
qiladi.
Zanjirli ro'yxat usulida hosil qilingan faylda har bir yozuv boshqa yozuv bilan bog
langan bo'ladi. Bunda aloqa vositasi sifatida ko'rsatkichlar ro'yxatidan foydalaniladi.
Ko'rsatkichlar ro'yxati yozuvning qo'shimcha maydonlarida ko'rsatiladi va ular orqali
kerakli ma'lumotlarni olish tartibi ornatiladi.
Ro'yxatga kirish uchun ro'yxatning boshlang'ich manzilgohini (RBM)](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_8.png)
![Salimov
Jumaev
Xayitov
40-rasm. MB ning zanjirli bog'lanishi
Asosiy fayl Tartiblashgan fayl](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_9.png)
![Ismi-sharifi Tug’ilgan yili
Salimov A.A. 1970
Halimov B.T. 1969
Jalilov A.S. 1969
Ismi-sharifi Tug’ilgan yili
Jalilov A.S. 1969
Salimov A.A. 1970
Halimov B.T. 1969
Ismi-sharifi
Tug’ilgan
yili Ismi-sharifi Tug’ilgan yili
001 Salimov A.A. 1970 1969 002,003
002 Halimov B.T. 1969 1970
001
003 Jalilov A.S. 1969 1976 004
004 Valiev A.S. 1976 1976 00441-rasm. Tartiblashmagan fayl
Tartiblashmagan fayllar kerakli ma'lumotlarni tez qidirish imkoniyatini bersa- da,
ularda saqlanayotgan ma'lumotlar bir necha marta takrorlanadi. Natijada xotiradan
foydalanish samaradorligi kamayadi. Bu kamchilikni tugatish maqsadida fayllar
tartiblashgan holga keltiriladi. Bunday holatlarda yozuvlar emas, balki ularning
joylashgan manzilgohlari saqlanadi. Kerakli ma'lumotlar manzilgohlar boyicha qidiriladi
va u xotirada kam joyni egallaydi.42-rasmda tartiblashgan fayl keltirilgan. Bunda
«tug'ilgan yil» maydoni I1 indeksga ega.
Asosi
y fayl Tartib
lashga
n fayl
42-rasm. Tartiblashgan fayl va indeks
Bunday fayl MBBT orqali avtomatik tarzda hosil qilinadi. Tegishli ma'lumotlar
manzilgoh indekslarini izlash orqali chiqariladi.
MBBTning asosiy vazifalari va xususiyatlari.
Ma'lumki, MBBT dasturiy va til vositalarining to'plamidan iborat bo'lib, ular
yordamida MB ni hosil qilish, yuritish, tahrirlash va boshqa vazifalarni bajarish mumkin.
Bunday tizim yordamida operatsiya tizimining ma'lumotlarini boshqarish boyicha
imkoniyatlari kengayadi.
MBBT ning vazifalarini uch guruhga ajratish mumkin:
- fayllarni boshqarish; ya'ni faylni ochish, nusxa olish, nomini ozgartirish
tuzilishini o'zgartirish, qayta hosil qilish, tiklash, hisobot olish, bekitish va boshqalar;
- yozuvlarni boshqarish, ya'ni yozuvlarni o'qish, kiritish, tartiblashtirish, o' chirish
va boshqalar;
- yozuv maydonlarini boshqarish.
Shuni ta'kidlash lozimki, ma'lumotlarni harflar dastasi yordamida kiritish,
hisoblash, takroriy jarayonlarini amalga oshirish, ma'lumotlarni korsatuv oynasi yoki
bosmaga chiqarish MBBT ning vazifalari qatoriga kirmaydi. Bu vazifalar](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_10.png)
![amaliy dasturlar yordamida bajariladi. Bunday dasturlar MBBTning maxsus dasturlash
tillari orqali hosil qilinadi.
Yuqorida kеltirilgan vazifalar to'plami MBBT da uch turdagi dasturlarning
bo'lishini talab qiladi: boshqaruvchi dastur, qayta ishlovchi (translyator) dastur va xizmat
ko'rsatuvchi dastur. MBBT ishga tushishi bilan asosiy boshqaruvchi dastur xotirasiga
yuklanadi. Boshqa dasturlar tеgishli holda ishga tushiriladi.
MBBTni turkumlashda mantiqiy tuzilish asos qilib olingan. Shuning uchun ham
tarmoqli, pog'onali va relyatsion MBBTlari mavjud. Rеlyatsion MBBT lari kеng
tarqalgan bo'lib, ular jumlasiga dBase III Plus, FoxBase, Fox Pro, Clipper, dBase IV,
Paradox va boshqalar kiradi.
MBBT ikki tartibda: intеrprеtatar va kompilyator tartibda ishlashi mumkin.
Intеrprеtator tartibda dasturlarning buyruqlari bosqichma-bosqich, birin-kеtin
bajariladi. Unda har bir buyruq nazorat qilinadi, so'ngra mashinina tiliga aylantirib,
bajariladi. Tеgishli amallar bajarilgandan kеyin, ular xotiradan o'chiriladi, tizim qayta
ishlash bosqichiga o'tadi va kеyingi buyruqni bajarishaga kirishadi.Intеrpritator tartibida
«Exe» kеngaytirmali fayl hosil qilinmaydi.. bunday faylini hosil qilish uchun kapilyator
tartibida foydalaniladi. Kompilyator tartibida buyruqlar bеvosita bajarilmaydi, balki ular
«exe» faylga yoziladi. Exe faylni hosil qilish jarayoni ikki bosqichdan iborat bo'ladi:
boshlang'ich dasturni nazorat qilish va uni obj turga aylantirish; matn muharriri
yordamida dasturni exe faylga aylantirish. Exe faylning bajarilishi uchun MBBT ning
mavjud bo'lishi shart emas, Intеrprеtator tartibida ishlaydigan MBBT ga dBase III Plus,
FoxBase va Karat kiradi, kompilyator tartibida Clipper, pa^l tartibida esa Clario ishlaydi.
MBBT foydalanuvchi bilan ma'lumotlar bazasi ortasidagi aloqani ta'minlovchi
dastur sifatida ishtirok etadi. Uning funksiyalari mеnyu va dasturlar korinishida namoyon
boladi.
Mеnyu tartibi MBBTning funksiyalari ekranda tasvirlanadi. Foydalanuvchi kursorni
harakatlantirish orqali tеgishli funksiyani aniqlashi va bajarishga chaqirishi lozim. Tizim
aniqlangan funksiyalarni bajarib bolgandan so ng yana mеnyu holatiga qaytadi.
Dasturiy tartibda tеgishli buyruqlar kiritiladi, dasturlar qayta ishlanadi va bajarishga
chaqiriladi. Bu holda MBBT intеrpritator tartibida ishlaydi va foydalanuvchidan
dasturlash tillarini bilish talab qilinadi.
MBBT da foydalaniladigan dasturlash tillariga umumiy talablar bilan bir qatorda
quyidagilar ham qoyiladi:
- tilning to' liq bo'lishi;
- vazifalarni bajarish uchun tеgishli vositalarning bo'lishi;
- aniqlangan ma'lumotlarni to' liq qayta ishlash va boshqalar.
Dasturlash tillari bir qator bеlgilarga kora turkumlarga ajratiladi.
• o'zgaruvchanlik;
• jarayonlilik;
• foydalanilayotgan matеmatik apparat va boshqalar.
MBBT dagi dasturlar tеgishli bo'yruqlarning to'plamidan tashkil topadi.
Echilayotgan masalalarning qiyinligiga qarab, dasturlar oddiy yoki murakkab tuzilishiga
ega boladi. Oddiy tuzilishiga ega bo'lgan dasturlarda buyruqlar k еtma-](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_11.png)
![ket joylashadi.Murakkab tuzilishli dasturlarda esa buyruqlar modullar holatida, ya'ni
asosiy modul va quyi dasturlar toplamidan iborat boladi. Ma'lumotlar bazasini hosil
qilishda modullik tamoyilidan foydalanish qulay va samaralidir.
Tayanch iboralar: ma'lumotlar bazasi, daraxtsimon, tarmoqli, jadvalli, mantiqiy
tuzilish, mantiiqiy model, pog' onali, tarmoqli, relyatsion.
Takrorlash uchun savollar
1. MB deganda nimani tushunasiz?
2. MBni tashkil qilish tamoyillarini aytib bering?
3. MBning asosiy vazifasi nimadan iborat?
4. MBning mantiqiy tuzilishi nimani ifodalaydi?
5. Mantiiqiy tuzilishning qanday usullarini bilasiz?
6. Mantiiqiy modellar qanday tashkil qilinadi?
7. MBBTning asosiy vazifalari va xususiyatlari nimadan iborat?](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_12.png)
![1-foydalanuvchi 2-foydalanuvchi 3-foydalanuvchi
ko'rinishi ko'rinishi ko'rinishi
1 1
i
KONSEPTUAL BOSQICH
MA'LUMOTLAR
BAZASI
1- rasm. Ma’lumotlar bazasini tashkil qilishning uch bosqichli modeli
Ushbu yondashuvning asosiy yo'nalishi dasturlarni pastki darajadagi ma'lumotlarni
taqdim etishning o'ziga xos xususiyatlaridan ajratish uchun har bir qatlamning
mustaqilligini amalga oshirish zarurligiga qaratilgan. Ya'ni, ushbu ko'rinishning maqsadi
ma'lumotlar bazasining odatiy ko'rinishini jismoniy ko'rinishdan ajratishdir. Ushbu
yondashuvdagi asosiy nuqta uchta mavhumlik](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_13.png)
![darajasini ajratishdir, ya'ni ma'lumotlar elementlarini tavsiflash uchun uchta turli xil
abstraksiya darajasi:
■ tashqi qatlam - bu foydalanuvchilar ma'lumotlarni taqdim etadigan qatlam;
■ kontseptual daraja ma'lumotni tashqi darajadan ichki darajaga xaritalash uchun
xizmat qiladi va har xil darajadagi ma'lumotlarning bir-biridan zarur mustaqilligini
ta'minlaydi;
■ ma'lumotlar ichki ma’lumotlar bazasi va operatsion tizim tomonidan qabul
qilinadi.
Tashqi daraja - bu ma'lumotlar konfiguratsiyasining oxirgi foydalanuvchi
ko'rinishini aks ettiruvchi eng yuqori daraja (ma'lumotlar bazasi foydalanuvchilarining
turlari to'g'risida ko'proq ma'lumot oxirgi bobda keltirilgan). Har bir foydalanuvchi
haqiqiy dunyoni o'zi bajaradigan ish turiga qarab o'ziga xos tarzda taqdim etadi. Haqiqiy
dunyoning qolgan qismi uni qiziqtirmaydi. Ba'zi bir foydalanuvchi ma'lumotlari asl emas
va shuning uchun ular ma'lumotlar bazasida saqlanmasligi kerak, chunki ularni hisoblash
mumkin, masalan, yosh ma'lumotlari o'rniga tez-tez o'zgartirilishi kerak, ma'lumotlar
bazasiga tug'ilgan sana kiritilishi kerak va ulardan yoshga qarab hisoblanadi.
Tashqi foydalanuvchilar ko'pincha dasturlar bilan ishlaydi. Har bir dastur faqat
kerakli ma'lumotlarni ko'radi va ishlov beradi. Masalan, kadrlar bo'limi tizimida
xodimning yoshi, uy manzili to'g'risidagi ma'lumotlar talab qilinadi va ish haqi tizimi
xodimning malakasini, ish tajribasini hisobga oladi.
Kontseptual qatlam - bu ma'lumotlar bazasi bilan ishlaydigan barcha maxsus
ilovalar tomonidan ishlatiladigan ma'lumotlarning birlashtiruvchi ko'rinishi. Ushbu
darajada ma'lumotlar bazasi foydalanuvchining loyihalashtirilgan ma'lumotlar bazasi
haqidagi umumiy tasavvurini anglatadi. Bu, masalan, yuqori darajadagi menejer nuqtai
nazaridan butun korxonaning ma'lumotlari haqidagi ko'rinish. Unda ma'lumotlar bazasida
qanday ma'lumotlar saqlanib qolinishi va ular orasidagi bog'liqliklar tasvirlangan. Ushbu
daraja ma'lumotlar bazasi ma'muri nuqtai nazaridan butun ma'lumotlar bazasining
mantiqiy tuzilishini aks ettiradi. Aslida, kontseptual daraja ma'lumotlar bazasi
yaratilayotgan domen (real dunyo ob'ektlari) ning umumlashtirilgan modelini aks ettiradi.
Kontseptual daraja - bu tashkilot tomonidan bazaga bo'lgan talablarni ifodalashga
urinish. Va bu qatlamda ma'lumotlarni saqlash usullari haqida hech qanday ma'lumot
bo'lmasligi kerak. Bu yerda aks ettirish kerak:
■ bazaga kiritilgan barcha subyektlar, ularning atributlari va munosabatlari;
■ cheklovlar;
■ ma'lumotlar haqida semantik ma'lumot;
■ xavfsizlik choralari va ma'lumotlar yaxlitligini ta'minlash to'g'risidagi
ma'lumotlar.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_14.png)
![Ma'lumotlar bazasi kontseptual darajada yuqori mavhumlikka ega va apparat va
dasturiy ta'minot mustaqilligi bilan ajralib turadi. Ushbu darajada yaratilgan kontseptual
model asosiy ma'lumotlar ob'ektlarini aniqlash va tavsiflash uchun asos bo'lib xizmat
qiladi.
Ichki qatlam kontseptual modelni ma'lum bir MBBTga moslashtirish uchun xizmat
qiladi. Boshqacha qilib aytganda, ichki qatlam - ma'lumotlar bazasining ma'lumotlar
bazasi ko'rinishi va bu qavatda ma'lumotlar kompyuterda qanday saqlanishi kerakligini
tavsiflaydi. Shuning uchun ushbu daraja dizaynerdan kontseptual modelning xususiyatlari
va cheklovlarini tanlangan ma'lumotlar bazasini amalga oshirish modeliga
muvofiqlashtirishni talab qiladi. Ichki qavat optimal ishlashga erishish va disk
maydonidan optimal foydalanishni ta'minlash uchun mo'ljallangan. Ushbu darajadagi
ma'lumotlar bazasi operatsion tizimning kirish usullari bilan o'zaro ishlaydi. Bu yerda
quyidagi ma'lumotlar saqlanadi:
■ ma'lumotlar va indekslami saqlash uchun disk maydonini ajratish;
■ ma'lumotlarni saqlash tafsilotlarining tavsifi;
■ yozuvlarni joylashtirish to'g'risidagi ma'lumotlar;
■ ma'lumotlarni siqish va shifrlash usullari to'g'risida ma'lumot.
Ushbu darajada yaratilgan ma'lumotlar bazasi o'rta mavhumlik darajasiga ega va
apparat mustaqilligi va dasturiy ta'minotga bog'liq, ya'ni ma'lumotlar bazasi dasturiga
bog'liq. Shuning uchun, ma'lumotlar bazasini boshqarish dasturiy ta'minotidagi har
qanday o'zgarishlar MBBT talablariga javob berishi uchun ichki modeldagi
o'zgartirishlarni talab qiladi.
Uch bosqichli arxitekturaga ko'ra, ma'lumotlar bazasi sxemalarining uch xil turi
mavjud. Eng yuqori darajada, turli xil foydalanuvchi tushunchalariga mos keladigan bir
nechta tashqi ma'lumotlar sxemalari mavjud. Kontseptual darajada barcha elementlar va
ular o'rtasidagi munosabatlar tasvirlangan. Har bir ma'lumotlar bazasi uchun faqat bitta
kontseptual sxema mavjud. Ichki sxema bu ichki qavat ma'lumotlarining to'liq tavsifi va
saqlanadigan yozuvlarning ta'rifini o'z ichiga oladi: taqdimot usullari, ma'lumotlar
maydonlarining tavsifi, indekslar va ma'lumotlarni xeshlash sxemalari to'g'risidagi
ma'lumotlar. Ma'lumotlar bazasi ma'lumotlar bazasi ushbu uch xil sxema o'rtasidagi o'zaro
aloqani o'rnatish, shuningdek ularning muvofiqligini tekshirish uchun javobgardir.
Iyerarxik va tarmoq modeli ma’lumotlari
Ma'lumotlar bazalarining ba'zi asosiy tushunchalari " ma’lumotlar " va
" ma’lumotlar modeli " toifalaridir. Ma'lumotlar ma'lum bir qiymatlar, ob'ektni, holatni,
vaziyatni va boshqalarni tavsiflaydigan parametrlar to'plamidir. Ma'lumotlar ma'lum bir
tuzilishga ega emas, foydalanuvchi faqat ma'lum bir tuzilmani berganida, ya'ni ularga
semantik tarkibni berganida, ma'lumotga aylanadi. Shuning uchun](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_15.png)
![ma'lumotlar bazasi sohasidagi markaziy tushuncha - bu model tushunchasi. Ushbu
atamaning aniq bir ta'rifi yo'q, ammo mavjud ta'riflarda biron bir umumiy narsani ajratib
ko'rsatish mumkin.
Ma’lumotlar modeli - bu ma'lum ma'lumotlarga nisbatan qo'llaniladigan
abstraksiya turi bo'lib, foydalanuvchilar va ishlab chiquvchilarga ma'lumot sifatida, ya'ni
mazmunli ma'lumotlarni va ular o'rtasidagi munosabatni o'z ichiga olgan ma'lumot
sifatida qarashga imkon beradi. Boshqa tomondan, har qanday ma'lumotlar bazasi
ma'lumotlar elementlari (atributlari) va ular orasidagi bog'lanishlardan iborat. Bu shuni
anglatadiki, ma'lumotlar bazasida ma'lumotlarni tashkil qilish uchun oldindan
modellashtirish jarayoni talab qilinadi, ya'ni ma'lumotlar elementlari o'rtasidagi
munosabatlarni tasvirlashga imkon beradigan sxema ishlab chiqilishi kerak. Ushbu sxema
odatda ma’lumotlar modeli deb nomlanadi. Shunday qilib, ma'lumotlar modeli bu turli
xil ma'lumotlarni tizimlashtirish va barcha toifadagi foydalanuvchilarning axborotga
bo'lgan ehtiyojlarini qondirishni hisobga olgan holda tarkibi, tuzilishi, hajmi, ulanishlari,
dinamikasi nuqtai nazaridan uning xususiyatlarini aks ettirishdir. Ma'lumotlar modeli
ma'lumotlar bazasining yadrosidir.
Hozirgi kunda, ma'lumotlarni qayta ishlash amaliyotining haqiqiy ehtiyojlaridan
kelib chiqadigan nazariy tadqiqotlar natijasida, ma'lumotlarning o'zaro bog'liqligi
jihatidan farq qiladigan ko'plab ma'lumotlar modellari ishlab chiqilgan. Biroq, uchta
model eng katta amaliy qo’llanmani topdi: iyerarxik, tarmoq va relyatsion . Ularni
ba'zan an'anaviy modellar deb atashadi.
So'nggi yillarda an'anaviy bo'lmagan model deb ataladigan post-relatsion, ko'p
o'lchovli, obyektgayo'naltirilgan va boshqa modellar asosida ma'lumotlar bazalarini
yaratish bo'yicha ishlar olib borilmoqda.
Iyerarxik model
Iyerarxik model dastlab Cobol tilining ma'lumotlar tuzilmalarini umumlashtirish
natijasida paydo bo'lgan. Iyerarxik modellarda ma'lumotlarni taqdim etishning asosiy
tuzilishi daraxt shaklida bo'ladi. Iyerarxiyaning eng yuqori (birinchi) darajasida
daraxtning ildizi deb ataladigan bitta shox mavjud. Ushbu shox ikkinchi darajali shoxlari
bilan, ikkinchi darajali shoxlari uchinchi darajali shoxlari bilan ulanishlarga ega va
hokazo. Bir xil darajadagi shoxlari o'rtasida hech qanday aloqa yo'q. Shunday qilib,
iyerarxik tuzilishdagi ma'lumotlar teng emas - ba'zilari boshqalarga qat'iy ravishda
bo'ysunadi. Axborotga faqat ildizdan boshlab vertikal ravishda kirish mumkin, chunki har
bir element yuqori darajadagi bitta element bilan, pastki qismida esa bir yoki bir nechta
element bilan bog'langan.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_16.png)
![BOSHQARUVCHI
XODIM
Bosh-raqami Bosh-FIO Bosh-telefon xod-raqami xod-FIO xod-maosh
Iyerarxik tuzilishga misol sifatida kitob, so'zlarga, so'zlarga - jumlalarga, jumlalarga
- paragraflarga, keyin bo'limlarga va hokazolarga birlashtirilgan harflarning iyerarxik
ketma-ketligi kiradi.
Grafika nazariyasi nuqtai nazaridan ierarxik model - bu soddalashtirilgan ko'rinishi
shaklda ko'rsatilgan daraxt grafigi 2-rasmda berilgan.
2- rasm. Daraxtsimon graf
Iyerarxik modelga aniq misol quyidagi 3-rasmda berilgan.
BO'UM
Bo'lim raqami
Bo'lim soni Bo'lim maoshi
3- rasm. Iyerarxik ma’lumotlar modeliga misol
Iyerarxik ravishda tashkillashtirilgan ma'lumotlar bo'yicha quyidagi operatsiyalar
aniqlanadi:
• Ma'lumotlar bazasiga yangi yozuv qo'shish.
• Oldindan olingan yozuv ma'lumotlarini o'zgartirish.
• Ba'zi yozuvlarni va barcha quyi yozuvlarni o'chirish.
• Yozuvni chiqarish;
Iyerarxik modelning kamchiliklari bu ancha murakkab mantiqiy ulanishlar va
ma'lumotlarga ishlov berishda mos kelmaslik.
60-yillarning o'rtalarida paydo bo'lgan birinchi ma'lumotlar bazasini boshqarish
tizimlari iyerarxik ma'lumotlar bazasi bilan ishlashga imkon berdi. Eng mashhuri IBM
tomonidan yaratilgan IMS iyerarxik tizimi edi. Boshqa tizimlar ham ma'lum: PC / Focus,
Team-Up, Data Edge Oka, INES, MIRIS va boshqalar.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_17.png)
![Bo'lim
Xodim Boshqaruvchi
j
Xodimlar tarkibi k
Tarmoq modeli .
Iyerarxik modelning keyingi rivojlanishi tarmoq modelidir. Tarmoq modeli har
qanday elementni boshqa har qanday element bilan bog'lash mumkin bo'lgan tuzilishdir
(5-rasm).
5-rasm. Tarmoq
ma’lumotlari
modelida
aloqalarni taqdim
etish Bo'limdagi ishlar
Bo'limda ishlash
_______
6-rasm. Tarmoq ma’lumotlar modeliga misol
Tarmoq ma'lumotlar bazasi boshqa yozuvlar jadvallariga aniq aloqalarni o'z ichiga
olishi uchun bir-biriga bog'langan yozuvlar jadvallaridan iborat. Shunday qilib, yozuvlar
to'plami tarmoqni hosil qiladi. Yozuvlar orasidagi bog'lanish o'zboshimchalik bilan
bo'lishi mumkin va bu bog'lanishlar aniq mavjud va ma'lumotlar bazasida saqlanadi.
Tarmoq ma'lumotlar bazasida ma'lumotlar bo'yicha quyidagi operatsiyalarni bajarish
mumkin:
• Qo’shish - ma'lumotlar bazasiga yozuv qo'shish.
• Chiqarish - ma'lumotlar bazasidan yozuvni olish.
• Yangilash - ilgari olingan yozuv elementlarining qiymatini o'zgartirish.
• O’chirish - ma'lumotlar bazasidan yozuvni o'chirish.
• Guruh munosabatlariga qo’shish - mavjud yozuvni egasining yozuvi bilan
bog'lash.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_18.png)
![• Guruh munosabatlaridan chiqarib tashlash - egasi yozuvi va a'zolar yozuvi
o'rtasidagi aloqani uzing.
• O'chirish - Mavjud subordinatsiyadagi yozuvni boshqa guruh egalari bilan bir xil
guruh munosabatlari bilan bog'lash.
Tarmoq modelining asosiy ustunligi - bu xotira narxining yuqori samaradorligi va
sezgirligi. Kamchilik - bu asosiy sxemaning murakkabligi va qat'iyligi, shuningdek
tushunish qiyinligi. Bundan tashqari, ushbu modelda yaxlitlikni boshqarish zaiflashadi,
chunki yozuvlar o'rtasida o’zaro aloqalarini o'rnatishga ruxsat berilgan.
Iyerarxik va tarmoq ma'lumotlar bazalarini taqqoslab, quyidagilarni aytish mumkin.
Umuman olganda, iyerarxik va tarmoq modellari ma'lumotlarga tezkor kirishni
ta'minlaydi. Ammo tarmoq ma'lumotlar bazalarida axborot vakillikning asosiy tuzilishi
tarmoq shakliga ega bo'lgani uchun, har bir shox (tugun) har qanday boshqa bilan
bog'lanishi mumkin bo'lganligi sababli, tarmoq ma'lumotlar bazasidagi ma'lumotlar
iyerarxik ma'lumotlarga qaraganda bir xil, chunki ma'lumotlarga kirish mumkin. har
qanday tugundan.
Shu bilan birga, iyerarxik va tarmoq modellarida ma'lumotlarni tashkil qilishning
qat'iyligini ta'kidlash kerak. Axborotga kirish faqat ma'lum bir ma'lumotlar bazasi
tuzilishida belgilangan havolalarga muvofiq amalga oshiriladi. Bunday modellarga ega
ma'lumotlar bazasini qayta tashkil etish qiyin. Ushbu modellarning kamchiliklari bu
ma'lumotlarga kirish mexanizmining murakkabligi, shuningdek jismoniy darajada
ma'lumotlar munosabatlarini aniq belgilash zarurati. Va har bir ma'lumotlar elementi ba'zi
boshqa elementlarga havolalarni o'z ichiga olishi kerakligi sababli, bu kompyuterning
muhim xotira resurslarini talab qiladi. Bundan tashqari, bunday modellar ma'lumotlar
bazasini boshqarish tizimlarini amalga oshirishning murakkabligi bilan ajralib turadi.
Relyatsion model. Relyatsion model 1970-yilda E. F. Codd tomonidan taqdim
etilgan. Relyatsion model foydalanuvchilar uchun ham, loyihalovchilar uchun ham katta
yutuq bo’ldi. Uning konsepsual soddaligi haqiqiy ma’lumotlar bazasida inqilob uchun
zamin yaratdi.
Relyatsion modelning asosi bu munosabatlar deb nomlanadigan matematik
tushunchadir. Mavhum matematik nazariyaning murakkabligini oldini olish uchun o’zaro
bog’liqlikni (ba’zan jadval deb atash mumkin) kesishgan satrlar va ustunlardan tashkil
topgan ikki o’lchovli struktura sifatida o’ylashingiz mumkin. Aloqadagi har bir satr
"kortej" deb nomlanadi. Har bir ustun atributni anglatadi. Relyatsion model, shuningdek,
rivojlangan matematik tushunchalarga asoslangan](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_19.png)
![ma’lumotlar manipulyatsiyasi konstruktsiyalarining aniq to’plamini tavsiflaydi. Bugungi
kunda, kompyuterlar Oracle, DB2, Microsoft SQL Server, MySQL va boshqa relatsion
dasturlar kabi murakkab ma’lumotlar bazasi dasturlarini ishlatishi mumkin.
Relyatsion ma’lumotlar modeli juda murakkab relyatsion ma’lumotlar bazasini
boshqarish tizimi (RMBBT) orqali amalga oshiriladi. RMBBT iyerarxik va tarmoq
MBBT tizimlari tomonidan ta’minlangan bir xil asosiy funksiyalarni bajaradi.
Relyatsion ma’lumotlar modeli ustunlik darajasiga ko’tarilishining yana bir sababi
bu kuchli va moslashuvchan so’rovlar tili. Ma’lumotlar bazasi dasturlarining aksariyati
Structured Query Language (SQL) dan foydalanadi, bu foydalanuvchiga qanday
bajarilishini ko’rsatmasdan nima qilish kerakligini aniqlashga imkon beradi. RMBBT
SQLdan foydalanuvchi so’rovlarini so’ralgan ma’lumotlarni olish bo’yicha
ko’rsatmalarga tarjima qilish uchun foydalanadi. SQL ma’lumotlarni boshqa har qanday
ma’lumotlar bazasi yoki fayl muhiti bilan solishtirganda kamroq kuch sarflash bilan olish
imkonini beradi.
Iste’molchi nuqtai nazaridan, SQLga asoslangan har qanday aloqador ma’lumotlar
bazasi ilovasi uchta qismni o’z ichiga oladi: foydalanuvchi interfeysi, ma’lumotlar
bazasida saqlanadigan jadvallar to’plami va SQL "mexanizmi". Ushbu qismlarning har
biri quyidagicha izohlanadi:
• Foydalanuvchi interfeysi. Asosan, interfeys foydalanuvchiga ma’lumotlar bilan
o’zaro ishlashga imkon beradi (avtomatik ravishda SQL kodini yaratish orqali). Har bir
interfeys dasturiy ta’minot sotuvchisi ma’lumotlar bilan mazmunli o’zaro ta’sir o’tkazish
g’oyasi mahsulidir. Siz, shuningdek, o’zingizning moslashtirilgan interfeysingizni hozirda
ma’lumotlar bazasi dasturiy maydonida standart tarifga ega bo’lgan amaliy generatorlar
yordamida loyihalashingiz mumkin.
• Ma’lumotlar bazasida saqlanadigan jadvallar to’plami. Relyatsion
ma’lumotlar bazasida barcha ma’lumotlar jadvallarda saqlanadigan deb qabul qilinadi.
Jadvallar shunchaki tushunarli tarzda ma’lumotlarni foydalanuvchilarga “taqdim etadi”.
Har bir jadval mustaqil. Turli jadvallardagi satrlar umumiy atributlardagi umumiy
qiymatlar bilan bog’liq.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_20.png)
![Mohiyat-aloqa Iyerarxik
1- rasm. Ma’lumotlar modeli
Mavzuni o'rganish tugallangandan so'ng va dizayn topshirig'i batafsil berilganidan
so'ng, ikkinchi bosqichga o'tishingiz mumkin, unda ma'lumotlar bazasi yaratiladi. Ushbu
bosqichda infologik modelni o'zgartirish uchun rasmiy ma'lumotlar modellaridan
foydalaniladi. Bevosita ma'lumotlar bazalarida ishlatiladigan bunday modellar datalogik
deb ataladi. 1-rasmda uchta turdagi datologik modellar ko'rsatilgan: iyerarxik, tarmoq va
relatsion.
Iyerarxik model daraxt tuzilishiga ega. Bunday tuzilmaning har bir shoxida bitta
avlod-ajdod shoxi va ko'p avlod bo'ladi. Iyerarxik tizimlarga misollar korxona,](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_21.png)
![kompyuterdagi fayllarga ega katalog, zavod ustaxonalar, bo'limlar ustaxonalari, ishchilar
bilan ishlaydigan dastgohlar bo'limlaridan iborat.
Iyerarxik tizimda bir xil darajadagi elementlar bir-biri bilan bevosita bog'liq emas.
Bu to'g'ridan-to'g'ri mashinasozlik sexi qismlarni yig'ish sexi qismiga etkazib
berayotganligini ko'rsatib berolmaydi. Xuddi shu iyerarxiya darajasidagi elementlar
orasidagi gorizontal munosabatlar kerak. Shuning uchun, tarmoq modeli korxona uchun
yaxshiroq mos keladi, unda siz har qanday elementni har qanday element bilan to'g'ridan-
to'g'ri ulanishni belgilashingiz mumkin.
Eng keng tarqalgani model relyatsion ma’lumotlar bazasi modellari bo'lib, ular
keyingi ma'ruzada batafsil muhokama qilinadi.
Ma'lumotlar bazasi, uning katalog modelidan qat'i nazar, har xil tashqi muhitda turli
yo'llar bilan joylashtirilishi mumkin. Masalan, siz qattiq diskdan yoki qattiq holatdagi
tashqi xotiradan foydalanishingiz mumkin. Ma'lumotlar bazasining fizik joylashuvini
tavsiflash uchun fizik model ishlatiladi.
Mohiyat-aloqa modeli. Muayyan tashkilot (korxona, bank, universitet, kutubxona
va boshqalar) muammolarini hal qilish uchun axborot tizimi (AT) yaratiladi. AT yaratish
va ishlatish uchun uning tavsifi talab qilinadi. ATning to'liq, keng qamrovli tavsifi nafaqat
ATning o'zi, balki atrof-muhitni ham o'z ichiga olishi kerak, ya'ni predmet sohasining
tavsifi bo'lishi kerak.
Umumiy mavzuni batafsil tavsifi umuman erkin shaklda berilishi mumkin. UML
(Unified Modeling Language) mo'ljallangan tizimning mavhum modelini grafik tasvirlash
uchun ishlatiladi. Biz bu tilni haddan tashqari mavhumligi va murakkabligi tufayli
o'rganmaymiz.
Agar ATning asosiy qismi bo'lmasa, unda saqlanadigan ma'lumotlar kerak. ATni
ishlab chiqishda ma'lumotlar sodda model ko'rinishida taqdim etilishi kerak, unda
ma'lumotlar mazmuni, ularning o'zaro bog'liqligi aks etadi va ma'lum bir ma'lumotlar
bazasiga bog'lanmaslik kerak. Bunday modellarga infologik modellar deyiladi.
Infologik modelni faqat ma'lumotlarning intuitiv ko'rinishi yordamida qurish
mumkin.
2- rasmda infologik modelning oddiy (degenerat) ko’rinishi ko'rsatilgan.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_22.png)
![E'tibor bering - o'qituvchi bir nechta fanlarga rahbarlik qilishi va bir nechta
lavozimlarni egallashi mumkin.
Agar siz fanlarni batafsilroq tavsiflashingiz va intizomni bilib, uning yetakchi
o'qituvchisini topish imkoniyatiga ega bo'lishingiz kerak bo'lsa, unda ushbu modelni
alohida yoritib berish va uni o'qituvchi bilan bog'lash orqali murakkablashishi kerak
bo'ladi (3-rasm).
3- rasm. “O’qituvchi-yuklama” infologik modeli
Bitta o'qituvchiga ko'p fanlarni o'qitishi mumkin va bitta fanga ko'p o'qituvchilarga
dars berishlari mumkin. Bunday munosabatlar ko'pdan-ko'pgacha deb nomlanadi va M:N,
raqamlarda esa ko'pincha ro ^ ro deb belgilanadi.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_23.png)
![4- rasmda dars jadvalini tuzishning soddalashtirilgan infologik modeli
ko'rsatilgan. Haqiqiy vazifani bajarishda ko'plab qo'shimcha omillarni hisobga olish
kerak. Darslarning har xil turlari mavjud: ma'ruzalar, amaliy, laboratoriya va boshqalar.
Ma'ruzalar potok bilan, laboratoriyada esa kichik guruhlar bilan olib boriladi. Jadval
haftaning raqamiga bog'liq (hatto, toq). Rasmda bir vaqtning o'zida 6 element bir-biriga
ulangan. Bunday munosabat K-darajali munosabatlar deyiladi. Rasmda K = 6. Kafedra
bilan fakultet, guruh bilan kafedra va talaba bilan guruh bir-biriga qarab ko'p
munosabatlarga ega.
2- rasm. Dars jadvalini tuzishning infologik modeli
Mohiyat turlari
• kuchli va kuchsiz,
• tip va ichki tip turlariga bo'linadi.
Muammoni hal qilish nuqtai nazaridan mohiyat birliksiz mavjud bo'lolmaydi.
Masalan, universitetda talaba majburiy ravishda guruhga kiradi, ya'ni talabaning mohiyati
guruh mohiyatisiz mavjud bo'lolmaydi. Xodimlar bo'limi esa bo'lim bo'lmasdan mavjud
bo'lolmaydi.
Agar mantiqiy obyekt instansiyalarining bir qismi boshqa holatlarga nisbatan
qo'shimcha xususiyatlarga ega bo'lsa, unda bu qism kichik tipga bo'linadi. 5-rasmda
talaba uchun talaba shahar turidagi kichik guruh, dasturchi esa xodimlar turining](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_24.png)
![pastki turidir. Tur va pastki tur o'rtasida 1:1 nisbat mavjud, ammo bu o'zaro bog'liqlik
to'liq emas, chunki har bir tipning tipi har xil subtiplarning tegishli namunalariga ega
emas.
tip Ichki tip
3- rasm. Tip va ichki tip
Mohiyatlar o’rtasidagi aloqa.
K daraja - bog'liq shaxslar soni. K = 6 daraja munosabatlarining misoli 3-rasmda
keltirilgan. Jadval tuzish uchun har bir obyektning aniq bir nusxasi bog'liq bo'lishi kerak.
Bir necha subyektlar o'rtasidagi semantik munosabatlar juda oddiy bo'lishi mumkin bo'lsa
ham, juda murakkab bo'lishi mumkin. Bir juft ajdod-avlod (7-rasm) bir nechta avlodga
ega bo'lishlari mumkin.
Ikki subyekt o'rtasidagi to’liq aloqalar shunday munosabatlardirki, bunda bitta
mantiqiy obyektning har bir misoli kamida boshqa mantiqiy obyektning bitta nusxasiga
to'g'ri keladi. Masalan, har bir talaba bir guruh (bitta) va har bir guruhda talabalar bor.
Xususiy munosabatlarda, bitta subyektning ba'zi bir nusxalari boshqasining har
qanday holati bilan bog'liq emas. Masalan, hamma talabalar yotoqxonada yashamaydi.
Korxonalar o'rtasidagi 1:1 munosabatlar kam uchraydi. Nazariy jihatdan, bunday
obyektlar har doim birlashtirilishi mumkin. Modelni yaxshiroq tushunish uchun 1:1
munosabatlar yaratiladi. Masalan, direktor va zavod turli xil obyektlar sifatida eng yaxshi
ko'rib chiqiladi.
1:N,N>1-turdagi aloqa (yoki 1 < ----------- > ro) relyatsion ma'lumotlar bazasini
yaratish uchun eng sodda va qulaydir. 6-rasmda 1 :N munosabatlari bo'lgan to'rtta
subyektning mohiyat-aloqa modelining misoli keltirilgan.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_25.png)
![Talaba oo 1
Guruh Kafedra
Fakultet
4- rasm. M:N aloqalar
Tenghuquqli subyektlar misollari o'rtasidagi rekursiv munosabatlar . 9-rasmda
yotoqxonada yashovchi talabalar, tashkilotning misollari, ular yashaydigan xonaning
raqamiga ko'ra guruhlangan.
Xona 1 Xona 2
Xona 6
5- rasm. Bitta xonada istiqomat qiluvchi talabalar o'rtasidagi rekursiv aloqalar
Teng bo'lmagan ob'ektlar misollari o'rtasidagi rekursiv munosabatlar. Shunday qilib,
xodimlar va kafedra mudiri bir-birlari bilan bir-biriga bog'langan bo'lib, institut
xodimlarining misollari.
Bitta ob'ektda, turi va pastki turini tanlang. Bir mulkning bir xil qiymati bilan
bog'liq bo'lgan bir nechta ob'ektlarni kichik turlarga ajratish mumkin, ya'ni. aslning pastki
turi bo'lgan yangi ob'ektga. Shaklda 6, kichik kategoriya dasturchi lavozimiga ega bo'lgan
xodimlarni o'z ichiga oladi.
Rekursiv munosabatlarga misollar shuni ko'rsatadiki, ob'ektlar, munosabatlar va
xususiyatlar o'rtasida juda murakkab bog'liqliklar mavjud.
Mohiyat-aloqa modelini relatsion modelga almashtirish
Relyatsion ma'lumotlar modeli mohiyat-aloqa modeli asosida tuzilgan. Relyatsion
modelda mantiqiy obyekt-munosabatlar modelining har bir obyekti o'zaro bog'liqlik
(jadval) bilan bog'langan, mantiqiy obyektning har bir xossasi o'zaro munosabatlarning
atributiga ega. Hisoblash atributi odatda rasmiy](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_26.png)
![boshlang'ich kalit (kortej identifikatori) vazifasini bajaradigan munosabatlarga qo'shiladi.
Ma'lumotlar bazasida kortej - satr yoki yozuvdir.
Birga ko’p aloqa. Ko'p tomonlama munosabatlarda birdan-ko’pgacha bo'lgan
munosabatlarni aniqlash uchun qo'shimcha tashqi kalit atributi yaratiladi (8-rasm). Tashqi
kalit qiymatlarni faqat o'zaro bog'liqlikning asosiy kalitining qiymatlari to'plamidan qabul
qiladi.
6- rasm. 1: N munosabati bilan mohiyat-aloqa modelini relyatsion modeliga
o’tkazish](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_27.png)
![4- ma’ruza. Ma’lumotlar bazasi sxemasini tuzish. ER-modeli
Mantiqiy darajada loyihalashda ma'lumotlar bazasi sxemalarini mavhum
tasvirlashning eng keng tarqalgan usuli bu "mohiyat-aloqa" modeli. Uni ba'zan ER modeli
deb ham atashadi, bu erda ER inglizcha "Entity - Relationship" iborasining qisqartmasi
bo'lib, so'zma-so'z "mohiyat - aloqa" deb tarjima qilinadi.
Bunday modellarning elementlari mantiqiy sinflar, ularning atributlari va
munosabatlaridir.
Biz ushbu elementlarning har birini tushuntiramiz va aniqlaymiz.
Obyektga yo'naltirilgan dasturlash ma'nosida obyekt sinfi metodsiz obyektlar sinfiga
o'xshaydi. Fizik sathga o'tishda mantiqiy obyektlar bazalari ma'lum bir ma'lumotlar
bazasini boshqarish tizimlari uchun o'zaro bog'liqlik ma'lumotlar bazasi bilan
solishtiriladi. Ular haqiqiy asosiy munosabatlar singari o'ziga xos xususiyatlarga ega.
Keling, hozirgina berilgan obyektlarning aniqroq ta'rifini beraylik.
Sinf - bu umumiy atributlar, operatsiyalar, munosabatlar va semantikaga ega
obyektlar to'plamining nomlangan tavsifi. Sinf odatda to'rtburchaklar shaklida grafik
ravishda ko'rsatiladi. Har bir sinfda uni boshqa barcha sinflardan ajratib turadigan nom
(matn satri) bo'lishi kerak.
Sinf atributi - bu klassning atributlari olinishi mumkin bo'lgan qiymatlar to'plamini
tavsiflovchi sinfning nomlangan mulki. Sinf har qanday atributlarga ega bo'lishi mumkin
(xususan, atributlarga ega emas). Atribut bilan ifodalangan xossa, bu sinfning barcha
ob'ektlari uchun umumiy bo'lgan modellashtirilgan ob'ektning xossasi. Shunday qilib,
atribut bu ob'ekt holatining mavhumligidir. Har qanday sinf obyektining har qanday
atributi ma'lum qiymatga ega bo'lishi kerak.
O'zaro aloqalar tashqi kalitlarni deklaratsiyalash orqali amalga oshiriladi (biz
bundan oldin shunga o'xshash hodisalarni uchratganmiz), ya'ni aloqalar ichida tashqi
kalitlar boshqa munosabatlarning boshlang'ich yoki nomzod kalitlariga ishora qilib e'lon
qilinadi. Va shu orqali bir nechta turli xil mustaqil asosiy munosabatlarni ma'lumotlar
bazasi deb nomlangan yagona tizimga "bog'lash" mavjud.
Bundan tashqari, subyekt-munosabatlar modelining grafik asosini tashkil etuvchi
diagrammada UML yagona modellashtirish tili yordamida tasvirlangan.
Ob'ektga yo'naltirilgan modellashtirish tili UML (yoki Unified Modeling Language)
juda ko'p kitoblarning mavzusidir, ularning ko'plari rus tiliga tarjima qilingan (va ba'zilari
rus mualliflari tomonidan yozilgan).](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_28.png)
![Umuman olganda, UML har xil turdagi tizimlarni modellashtirishga imkon beradi:
sof dasturiy ta'minot, sof apparat, dasturiy-texnik vositalar, aralash, aniq ravishda odamlar
faoliyati va boshqalar.
Ammo, bundan tashqari, yuqorida aytib o'tganimizdek, UML relyatsion ma'lumotlar
bazalarini loyihalashda faol foydalanilmoqda. Buning uchun tilning kichik bir qismi (sinf
diagrammalari) ishlatiladi va hatto u to'liq bo'lmaydi. Relatsion ma'lumotlar bazasini
loyihalash nuqtai nazaridan, model imkoniyatlari ER diagrammalarining imkoniyatlaridan
unchalik farq qilmaydi.
Shuningdek, biz relyatsion ma'lumotlar bazasini loyihalash nuqtai nazaridan ER
diagrammalaridan foydalanishga asoslangan strukturaviy dizayn usullari va UML-dan
foydalanishga asoslangan obyektlarga asoslangan usullar asosan terminologiyada farq
qilishini ko'rsatmoqchimiz. ER modeli UMLga qaraganda kontseptual jihatdan sodda, u
kamroq tushunchalar, atamalar va dasturlarga ega. Va bu tushunarli, chunki ER
modellarining turli xil variantlari relyatsion ma'lumotlar bazalarini loyihalashni qo'llab-
quvvatlash uchun maxsus ishlab chiqilgan va ER modellari relyatsion ma'lumotlar bazasi
dizaynerining haqiqiy ehtiyojlaridan tashqarida deyarli hech qanday imkoniyatga ega
emas.
UML obyektlar dunyosiga tegishli. Bu dunyo relyatsion dunyoga qaraganda
murakkabroq (agar xohlasangiz, tushunarsiz, chalkashroq). UML biron bir narsani
obyektga yo'naltirilgan modellashtirish uchun ishlatilishi mumkin bo'lganligi sababli, u bir
necha tushunchalarni, atamalarni va relyatsion ma'lumotlar bazasini loyihalash uchun
haddan tashqari ko'p ishlarni o'z ichiga oladi. Agar biz sinf diagrammalarining umumiy
mexanizmidan relyatsion ma'lumotlar bazasini loyihalash uchun zarur bo'lgan narsani
ajratib qo'ysak, unda biz boshqa belgilar va atamalar bilan aniq ER diagrammalarini
olamiz.
Qizig'i shundaki, UMLda sinf nomlarini shakllantirishda siz harflar, raqamlar va
hatto tinish belgilarining ixtiyoriy kombinatsiyasidan foydalanishingiz mumkin. Amalda,
qisqa va mazmunli sifatlar va otlarni sinf nomlari sifatida ishlatish tavsiya etiladi, ularning
har biri bosh harf bilan boshlanadi.
ER modeli
ER-model - bu diagramma bo'lib, uning tarkibiy elementlari quyidagilardan iborat:
Mohiyat - bu ma'lumotlar bazasida saqlanishi kerak bo'lgan haqiqiy yoki xayoliy
ob'ekt. ER-modelning diagrammasida mantiqiy obyekt nomi ko'rsatilgan to'rtburchaklar
shaklida tasvirlangan.
Aloqa - bu ikki (ko'pincha) subyektlar yoki bir xil obyekt (grafik munosabatlar)
o'rtasidagi diagrammada grafik ravishda ko'rsatilgan birlashma. Aloqa romb bilan](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_29.png)
![КЛИЕНТ
сдел ал ЗАКАЗ
Рис.1
E'tibor bering, "BUYURTMA" obyekti tomonidan munosabatlar qo'shimcha
to'rtburchaklar bilan belgilanadi - bu "BUYURTMA" subyektining har bir nusxasi
"Mijoz" obyekti misoliga mos keladigan belgi (mijoz uchun buyurtma talab qilinmaydi).
"M" darajasi shuni anglatadiki, "Mijoz" kompaniyasining har bir misoli uchun
"Buyurtma" subyektlarining bir nechta nusxalari bo'lishi mumkin (ammo aksincha emas,
chunki har bir buyurtma uchun har doim bitta mijoz bor - biz "1" darajani qo'yamiz).
O'zaro munosabatlarni (odatda ma'lumotlar bazasidagi jadvalga mos keladigan)
mantiqiy obyekt bilan aralashtirib yubormaslik kerak. Mohiyat ER diagrammasidan
ajratib olish orqali munosabatlarga o'tkaziladi.
Lohiyalash bosqichlari
Konseptual dizayn.
ER-diagramma barcha subyektlar va munosabatlarni o'z ichiga olgan holda qurilgan.
Biz kontseptual (infologik) modelni olamiz. Shuni tushunish kerakki, bunday model
loyihalashtirilayotgan ma'lumotlar bazasining relatsion tuzilishiga mos kelmasligi
mumkin.
Aytaylik, siz buyurtmalar, mijozlar, ishchilar haqida to'liq ma'lumotlarni
saqlashingiz kerak bo'lgan ma'lumotlar bazasini yaratishingiz kerak. Har bir buyurtma
uchun ushbu buyurtma elementlarining (bir nechta elementlarning) ro'yxati mavjud,
ularning har biri iste'mol qilingan materiallar va bajarilgan ishlar ro'yxati bilan bog'liq.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_30.png)
![Quyidagi diagrammani qarab chiqish mumkin:
Состоит e
требует выполнит
требуетКЛИЕНТ
ЗАКАЗ
СОТРУДНИК
Состоит из
ИЗДЕЛИЕ БРИГАДА
ЭЛЕМЕНТ ЗАКАЗА
ОПЕРАЦИЯ
требует
МАТЕРИАЛ
Mantiqiy loyihalash
Har bir munosabatlar uchun boshlang'ich kalitni ko'rsatadigan dastlabki
munosabatlar to'plami qurilgan. Atributlar ro'yxati tuziladi, keyin bu atributlar o'zaro
munosabatlar bo'yicha taqsimlanadi. Barcha aloqalar Bankda qolishi shart.
Relatsion tuzilishga o'tish (munosabatlar to'plamini yaratish) quyidagi qoidalarga
muvofiq amalga oshiriladi:](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_31.png)
![1) Agar ikkilik munosabatlar darajasi 1: 1 ga teng bo'lsa va ikkala
ob'ektning tegishli sinfi talab qilinadigan bo'lsa, unda faqat bitta munosabatlar
talab qilinadi. Ushbu munosabatlarning birlamchi kaliti bu ikkala subyektning
har ikkalasining kaliti bo'lishi mumkin. Bunday holda, har qanday bog'liqlik
holatida har bir kalit qiymatining bittasi paydo bo'lishi kafolatlanadi.
2) Agar ikkilik munosabatlar darajasi 1:1 bo'lsa va subyektlardan
birining sinfi ixtiyoriy bo'lsa, u holda ikkita munosabatlarni qurish kerak, har bir
shaxs uchun bitta munosabatni tanlash kerak. Ushbu sinf ixtiyoriy bo'lgan
mantiqiy obyektning kaliti, egalik qilishning zarur sinfi bilan mantiqiy obyekt
uchun ajratilgan munosabatlarga atribut sifatida qo'shiladi.
3) Agar ikkilik munosabatlar darajasi 1: 1 bo'lsa va sub'ektlarning hech
birining a'zolik sinfi ixtiyoriy bo'lmasa, uchta munosabatlar qo'llaniladi - har bir
obyekt uchun bittadan - kalitlari tegishli munosabatlarda asosiy va ikkinchisi
munosabatlar uchun. Aloqaga bag'ishlangan munosabatlarda har bir mantiqiy
obyektdan bitta mantiqiy kalit bo'ladi.
4) Agar ikkilik munosabatlar darajasi 1:M bo'lsa va M-ga
bog'langan mantiqiy a'zoning sinfi majburiy bo'lsa, unda ikkita munosabatdan
foydalanish kifoya qiladi: agar mantiqiy obyekt kaliti tegishli munosabatlar
uchun asosiy kalit bo'lib xizmat qilsa, har bir mantiqiy obyekt uchun bittadan.
Oddiy ulangan mantiqiy obyektning kaliti M-ga ulangan mantiqiy obyektga
tayinlangan munosabatlarga atribut sifatida qo'shilishi kerak.
5) Agar ikkilik munosabatlar darajasi 1:M bo'lsa va M-ga
bog'langan obyektning a'zolik klassi ixtiyoriy bo'lsa, unda uchta munosabatlar
ishlatilishi kerak: biri mantiqiy obyekt uchun va ikkinchisi munosabatlar uchun.
O'zaro munosabatlar har bir mantiqiy ob'ektdan atributlari orasida mantiqiy
ob'ektga ega bo'lishi kerak.
6) Agar ikkilik munosabatlar darajasi M: M bo'lsa, unda
ma'lumotlarni saqlash uchun uchta munosabatlar zarur: biri mantiqiy ob'ekt
uchun va ikkinchisi munosabatlar uchun. Shaxs kalitlari munosabatlarga
kiritilgan. Agar sub'ektlarning biri buzilgan bo'lsa, unda ikkita munosabatlar
mavjud (ya'ni, ikkita jadval etarli bo'ladi).
7) Uch tomonlama munosabatlar holatida siz to'rtta munosabatdan
foydalanishingiz kerak: biri korxona uchun va ikkinchisi munosabatlar uchun.
O'zaro munosabat natijasida hosil bo'lgan munosabatlar har bir mantiqiy
ob'ektdan kalit atributlari orasida mavjud.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_32.png)
![Mohiyat Qoida
raqami Munosabat (aloqa)
Mijoz
Buyurtma 4 Mijoz(#Mijoz
Buyurtma(#Buyurtmalar, #Mijoz
Xaridor
Buyurtma 4
Xaridor(#Xaridorlar Buyurtma(#Buyurtmalar, #Xaridorlar
Buyurtma
Buyurtmalar
elementi 4
Buyurtma(#Buyurtmalar
Buyurtmalar elementi(#Elementlar Buyurtmalar,
#Buyurtmalar
Brigada
Buyurtmalar
elementi 4
Brigada(#Brigadalar
Buyurtmalar elementi(#Elementlar, #Brigadalar
Изделие
Buyurtmalar
elementi 4
Изделие(#Изделия
Buyurtmalar elementi(#Elementlar, #Изделия
Mijoz
Buyurtma 6 Mijoz(#Mijoz Buyurtma(#Buyurtmalar To'lov(#To'lovlar,
#Mijoz, #Buyurtmalar
Brigada
Xaridor 5 Brigada(#Brigadalar
Xaridor(#Xaridorlar](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_33.png)
![Xaridor Brigadalar(#Xaridorlar Brigadalar, #Xaridorlar,
#Brigadalar
Buyurtmalar
elementi
Amal 5
Buyurtmalar elementi(#Elementlar Amal(#Amallar
Yozuvi Amallar(#Yozuvlar, #Elementlar, #Amallar
Buyurtmalar
elementi
Материал 5
Buyurtmalar elementi(#Elementlar
Материал(#Materiallar
Расход(#Yozuvlar, #Elementlar, #Materiallar
BRIGADA
(#Brigadalar, #Brigadirlar, Manzil)
LAVOZIM (#Lavozimlar, Lavozim, Maosh)
BUYURTMA (#Buyurtmalar, #Mijozlar, #Xaridorlar, Joylashtirishsanasi, Kerakli sana,
Bajarilishsanasi, Tavsif)
MIJOZ (#Mijozlar, Nomi, Ismi, Familiyasi, TashkilotYokiBo'lim, Manzil,
TelefonNomer, ElektronPochtaManzili)
AMAL YOZUVI (#Yozuvlar, #ELementlar, #Amallar, #Xaridorlar, Miqdor)1-jadval
Olingan munosabatlarga ko'ra atributlarni taqsimlab, biz olamiz (birinchi navbatda
maydonlar ro'yxatidagi birlamchi kalit, qolganlari "#" bilan belgilangan tashqi kalitlar):](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_34.png)
![TO'LOV (#To'lovlar, #Mijozlar, #Buyurtmalar, MaoshSummasi, MaoshSanasi,
Eslatma)
XARAJAT (#Yozuvlar, #XarajatMaterial, #Elementlar, Miqdor)
TARKIB (#Elementlar, # Buyurtmalar, #Tovarlar, #Brigadalar, Miqdor)
BRIGADA
XODIMLARI (#BrigadaXodimlari, #Brigadalar, #Xodimlar)
XODIMLAR
(#Xodimlar, Pasport raqami, Familiya, Ism, Otasining ismi, #Lavozim,
Manzil, UyTelefon, IshchiTelefon, Tug'ilganSana, ,
ShartnomaTugashMuddati, Rasm, Eslatma)
AMAL (#Amallar, Tavsif, Narxi, Vaqt, Uskunalar, Jarayon)
MATERIAL (#MaterialXarajati, , Narxi, Zichlik, Tip, Tarkib)
TOVAR
(#Tovarlar, Marka, Nomi, TovarTavsifi, Tip, NomerSeriya, Sklad, Narxi)](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_35.png)
![5- ma’ruza. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (MBBT)
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (MBBT) - bu
foydalanuvchilarga ma'lumotlar bazasini aniqlash, yaratish va saqlash, shuningdek, unga
boshqariladigan kirish huquqini amalga oshiradigan dastur. Aslida ma'lumotlar bazasi va
foydalanuvchi o'rtasida (amaliy dasturi) ma'lumotlarni saqlash va boshqarish
xususiyatlarini yashiradigan qatlam (mavhumlik).
MBBTning asosiy vazifalari
Ma'lumotlar bazasini boshqarish quyidagi funksiyalar va xizmatlarning mavjudligi
bilan tavsiflanadi:
• MBBT ma'lumotlar bazasida foydalanuvchilarga ma'lumotlar bazasida
ma'lumotlarni saqlash, o'zgartirish va yangilash imkoniyatini yaratishi kerak
(ma'lumotlar bazasining asosiy vazifasi, bu funksiyani amalga oshirish usuli
foydalanuvchidan tizimni fizik jihatdan amalga oshirish tafsilotlarini yashirishi
kerak (mavhumlik));
• MBBT ma'lumotlar bazalarining tavsifi saqlanadigan tashqi foydalanuvchilar
uchun katalogga ega bo'lishi kerak (tizim katalogi - bu ma'lumotlar bazasi
ma'lumotlarini tavsiflovchi ma'lumotlarning saqlanishi (metadata): ma'lumotlar
elementlarining nomlari, turlari va o'lchamlari; havolalar nomlari; ma'lumotlarga
o'rnatilgan yaxlitlikni saqlash uchun cheklashlar) vakolatli foydalanuvchilarning
nomlari; ma'lumotlar bazasi arxitektura sxemalarining tavsifi; statistik ma'lumotlar
(hodisalar hisoblagichlari); tizim katalogidan foydalanishning afzalliklari:
ma'lumotlarga kirishni markazlashtirilgan boshqarish; ularning maqsadini
tushunish uchun ma'lumotlarning ma'nosini aniqlash; ma'lumotlar egasi yoki
ularga kirish huquqini aniqlashni soddalashtiradi; ma'lumotlar bazasini
o'zgartirishni osonlashtirish; O'zgarishlarning oqibatlari ularni ma'lumotlar
bazasiga kiritilishidan oldin aniqlash mumkin (xavfsizlik va ma'lumotlar
yaxlitligini mustahkamlash);
• MBBT ma'lumotlar bazasiga kirish yoki o'zgartirish uchun foydalanuvchi (amaliy
dastur) tomonidan amalga oshirilgan barcha operatsiyalarni yoki ularning
birortasini ham yangilash operatsiyalarini bajarilishini kafolatlaydigan
mexanizmga ega bo'lishi kerak (bu holda bir vaqtning o'zida ma'lumotlar bazasiga
bir nechta o'zgarishlar kiritiladi); o'zgartirishlar kiritilganda, ishlamay qolsa
(masalan, kiritilgan ma'lumotlar ma'lumotlar yaxlitligini buzilishiga olib keladi),
keyin barcha o'zgarishlar bekor qilinishi kerak (ma'lumotlar bazasining izchil
holatiga qaytish);
• MBBT ma'lumotlar bazasini to'g'ri yangilashni kafolatlaydigan mexanizmga ega
bo'lishi kerak, ko'pgina foydalanuvchilar yangilanish operatsiyalarini](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_36.png)
![parallel ravishda amalga oshirganda (bu muammo tranzaktsiyalarni qo'llab-
quvvatlash bilan bog'liq);
• MBBT buzilgan yoki yo'q qilingan taqdirda uni qayta tiklash vositalarini taqdim
etishi kerak (bu masala bitimlarni qo'llab-quvvatlash bilan bog'liq);
• MBBT ma'lumotlar bazasida faqat vakolatli foydalanuvchilarga kirish huquqini
kafolatlaydigan mexanizm bo'lishi kerak (keraksiz ma'lumotlarning bir qismini
yashirish va ruxsatsiz kirishdan himoya qilish);
• MBBT ma'lumotlar bazasi aloqa dasturlari bilan integratsiya qilish qobiliyatiga
ega bo'lishi kerak (foydalanuvchilar bilan aloqani qo'llab- quvvatlash uchun);
• MBBT ma'lumotlar va uning o'zgarishlari belgilangan qoidalarga muvofiqligini
nazorat qilish vositalari bo'lishi kerak (ma'lumotlar bazasining yaxlitligi -
saqlanadigan ma'lumotlarning to'g'riligi va uyg'unligi, ma'lumotlar bazasini
himoya qilish turlaridan biri; yaxlitlik cheklashlar yoki ma'lumotlar barqarorligini
ta'minlash qoidalari bilan ifodalanadi (ma'lumotlar bazasida qarama-qarshiliklar
mavjud bo'lsa, o'zgarishlar qilinmaydi);
• MBBT ma'lumotlar bazasining haqiqiy tuzilmasidan dasturlarning mustaqilligini
qo'llab-quvvatlaydigan vositalarga ega bo'lishi kerak (mustaqillik vakillik qo'llab-
quvvatlash mexanizmini (ANSI-SPARC arxitekturasini amalga oshirish orqali
amalga oshiriladi) amalga oshiriladi, ammo ma'lumotlardan to'liq mantiqiy
mustaqillikka erishish juda qiyin, chunki odatda tizim yangi obyekt qo'shishga
moslashadi (atributlar, havolalar va boshqalar), lekin ularni olib tashlamaslik kerak
(ba'zi tizimlarda odatda mantiqiy sxemaning mavjud tarkibiy qismlariga
o'zgartirish kiritish taqiqlanadi);
• MBBT turli xil yordamchi xizmatlarni (asosan ma'lumotlar bazasini samarali
boshqarish uchun: ma'lumotlarni olib kirish, monitoring, strategik tahlil,
indekslarni qayta tuzish, chiqindi yig'ish va xotirani qayta taqsimlash) ta'minlashi
kerak.
Tranzaksiyalarni boshqarish.
Tranzaksiya - bu ma'lumotlar bazasida operatsiyalar ketma-ketligidir, ular butun
MBBT tomonidan ko'rib chiqiladi. Tranzaktsiya muvaffaqiyatli yakunlangan va MBBT
ushbu operatsiyani tashqi xotirada amalga oshirgan ma'lumotlar bazasini o'zgartiradi yoki
ushbu o'zgarishlarning hech biri ma'lumotlar bazasining holatiga ta'sir qilmaydi.
Tranzaksiya tushunchasi ma'lumotlar bazasining mantiqiy yaxlitligini ta'minlash uchun
zarurdir. Agar siz Employee va Department fayllari bilan bizning ma'lumot tizimimiz
misolini eslasangiz, yangi xodimni yollashda ma'lumotlar bazasining yaxlitligini
buzmaslikning yagona usuli bu Employee va Department fayllaridagi elementar
operatsiyalarni bitta operatsiyaga birlashtirishdir. Shunday qilib, tranzaksiyalar
mexanizmini saqlab turish hatto bitta](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_37.png)
![foydalanuvchida joylashgan ma'lumotlar bazasi uchun ham zaruriy shartdir (agar bunday
tizim MBBT nomiga loyiq bo'lsa). Ammo ko'p foydalaniladigan ma'lumotlar bazalarida
tranzaksiya tushunchasi muhimroqdir.
Har bir operatsiya ma'lumotlar bazasining izchil holati bilan boshlanadigan va
ushbu holat tugallangandan so'ng uni izchil qoldiradigan xususiyat foydalanuvchiga
ma'lumotlar bazasiga nisbatan harakatlarning birligi sifatida foydalanish tushunchasini
ishlatishni juda qulay qiladi. Birlamchi tranzaktsiyalarni MBBT tomonidan tegishli
ravishda boshqarish bilan, har bir foydalanuvchi, prinsipial ravishda, ma'lumotlar
bazasining yagona foydalanuvchisi kabi his qilishi mumkin (aslida bu biroz idealizatsiya
qilingan ko'rinishdir, chunki ba'zi holatlarda ko'p foydalanuvchi MBBT foydalanuvchilari
hamkasblarining borligini sezishlari mumkin).
Ko'p foydalanuvchi MBBT-da operatsiyalarni boshqarish bilan bog'liqlik
operatsiyalarni seriyalashtirishning muhim tushunchalari va tranzaksiyalar aralashmasi
uchun ketma-ketlashtirilgan ijro rejasi hisoblanadi. Bir vaqtning o'zida bajariladigan
bitimlarni ketma-ketlashtirish deganda, ularning ishini rejalashtirishning shunday
tartibini tushuniladi, bunda tranzaksiyalar aralashmasining umumiy samarasi ularning
ba'zi bir ketma-ket bajarilishiga ta'sir qiladi. Tranzaksiyalar aralashmasi uchun ketma-
ketlashtirilgan ijro rejasi bu operatsiyalarni seriyalashtirishga olib keladi. Agar bitimlar
aralashmasining chinakam ketma-ket bajarilishiga erishish mumkin bo'lsa, unda har bir
foydalanuvchi tashabbusi bilan tuzilgan bo'lsa, boshqa operatsiyalarning mavjudligi
ko'rinmas bo'ladi (bitta foydalanuvchi rejimiga nisbatan ba'zi sekinlashuvlardan tashqari).
Jurnalizatsiya
MBBTning asosiy talablaridan biri tashqi xotirada ma'lumotlarni saqlash
ishonchliligi hisoblanadi. Saqlash ishonchliligi ma'lumotlar bazasi har qanday apparat
yoki dasturiy ta'minot ishdan chiqqanidan so'ng MBning oxirgi izchil holatini tiklash
imkoniyatiga ega ekanligini anglatadi. Uskuna etishmovchiligining ikkita mumkin bo'lgan
turlari odatda ko'rib chiqiladi: kompyuterning to'satdan yopilishi (masalan, favqulodda
quvvatni o'chirish) va tashqi xotira tashuvchisida ma'lumotlarning yo'qolishi bilan
tavsiflanadigan yomon muvaffaqiyatsizliklar. Dasturiy ta'minotning ishlamay qolishiga
misollar quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin: MBBT-ni g'ayritabiiy ravishda tugatish
(dasturdagi xato yoki ba'zi bir apparat ishlamay qolishi natijasida) yoki foydalanuvchi
dasturining g'ayritabiiy ravishda to'xtatilishi, natijada ba'zi operatsiyalar to'liqsiz bo'lib
qolmoqda. Birinchi vaziyatga yumshoq apparat yetishmovchiligining maxsus turi sifatida
qarash mumkin; ikkinchisi sodir bo'lganda, faqat bitta operatsiyaning oqibatlarini bartaraf
etish talab etiladi.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_38.png)
![Ma'lumki, har qanday holatda ham, ma'lumotlar bazasini tiklash uchun siz
qo'shimcha ma'lumotlarga ega bo'lishingiz kerak. Boshqacha qilib aytganda, ma'lumotlar
bazasida ma'lumotlarni saqlash ishonchliligini ta'minlash uchun juda ko'p miqdordagi
ma'lumotlar saqlanishi talab etiladi va tiklash uchun foydalaniladigan ma'lumotlarning
alohida qismi ishonchli saqlanishi kerak. Bunday ortiqcha ma'lumotlarni saqlashning eng
keng tarqalgan usuli bu ma'lumotlar bazasini o'zgartirish jurnalini yuritishdir.
Jurnal bu ma'lumotlar bazasining alohida qismi bo'lib, u MBBT foydalanuvchilari
uchun imkoni yo'q va alohida g'amxo'rlik bilan saqlanadi (ba'zida turli xil fizik disklarda
joylashgan jurnalning ikkita nusxasi saqlanadi), u ma'lumotlar bazasining asosiy
qismidagi barcha o'zgarishlar to'g'risidagi yozuvlarni oladi. Turli xil ma'lumotlar
bazalarida ma'lumotlar bazasidagi o'zgarishlar turli darajalarda qayd qilinadi: ba'zan jurnal
yozuvi ma'lumotlar bazasini o'zgartirishning mantiqiy ishlashiga (masalan, ma'lumotlar
bazasi jadvalidan qatorni o'chirish bo'yicha operatsiya), ba'zida esa - tashqi xotira
sahifasini o'zgartirishning minimal ichki ishlashiga to'g'ri keladi; ba'zi tizimlar ikkala
yondashuvni bir vaqtning o'zida ishlatadilar.
Barcha holatlarda ular "oldindan xabar berish" ro'yxatga olish strategiyasini
("Write Ahead Log - WAL protokoli" deb nomlanadi) bajaradilar. Taxminan aytganda,
ushbu strategiya biron bir ma'lumotlar bazasi obyekti o'zgarishi to'g'risidagi yozuv
o'zgartirilgan obyekt ma'lumotlar bazasining asosiy qismining tashqi xotirasiga kirmasdan
oldin jurnalning tashqi xotirasini kiritishi kerakligidan iborat. Ma'lumki, agar WAL
protokoli ma'lumotlar bazasida to'g'ri kuzatilgan bo'lsa, u holda jurnal yordamida biron bir
nosozlikdan so'ng ma'lumotlar bazasini tiklash bilan bog'liq barcha muammolarni hal
qilishingiz mumkin.
Qayta tiklashning eng oddiy holati - bu tranzaksiyaning individual qaytarilishi.
Qat'iy aytganda, bu tizimdagi ma'lumotlar bazasini o'zgartirish dasturini talab qilmaydi.
Ushbu tranzaksiyada bajarilgan ma'lumotlar bazasini o'zgartirish operatsiyalarining lokal
jurnalini yuritish va lokal jurnal oxiridan boshlab teskari operatsiyalarni bajarish orqali
operatsiyani orqaga qaytarish kifoya. Ba'zi bir ma'lumotlar bazalarida ular buni amalga
oshiradilar, lekin ko'pgina tizimlarda lokal jurnallar qo'llab-quvvatlanmaydi va alohida
tranzaksiyalar butun tizim jurnaliga ko'ra qaytariladi, buning uchun bitta tranzaksiyaning
barcha yozuvlari teskari ro'yxatda (oxiridan boshiga) bog'lanadi.
Ma'lumotlar bazasi tillarini qo’llab-quvvatlash
Ma'lumotlar bazalari bilan ishlash uchun, odatda ma'lumotlar bazasi tillari deb
ataladigan maxsus tillar qo'llaniladi. Dastlabki MBBTlar o'z vazifalariga ixtisoslashgan bir
necha tillarni qo'llab-quvvatlagan. Ko'pincha ikkita til ajralib turardi - ma'lumotlar bazasi
sxemasini aniqlash tili (SDL - Schema Definition](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_39.png)
![Language) va ma'lumotlar manipulyatsiyasi tili (DML - Data Manipulation Language).
SDL asosan ma'lumotlar bazasining mantiqiy tuzilishini aniqlash uchun xizmat qildi,
ya'ni, foydalanuvchilarga ko'rinadigan ma'lumotlar bazasi tarkibi. DML ma'lumotlar
manipulyatsiyasi operatorlari to'plamini o'z ichiga olgan, ya'ni, ma'lumotlar bazasiga
ma'lumotlarni kiritish, mavjud ma'lumotlarni o'chirish, o'zgartirish yoki tanlashga imkon
beradigan operatorlar. Keyingi ma’ruzalarda biz MBBTning dastlabki tillarini batafsil
ko'rib chiqamiz.
Zamonaviy ma'lumotlar bazalari odatda ma'lumotlar bazasi bilan ishlash uchun
zarur bo'lgan barcha vositalarni o'z ichiga olgan yagona interfeysli tilni yaratadilar, uni
yaratgandan boshlab va bazaviy foydalanuvchi interfeysini ma'lumotlar bazalari bilan
ta'minlaydilar. Hozirgi kunda eng keng tarqalgan ma'lumotlar bazasining standart tili SQL
(Structured Query Language) hisoblanadi. Ushbu fanning bir nechta ma'ruzalarida SQL
tili yetarlicha batafsil ko'rib chiqiladi, ammo hozirga qadar biz "til" darajasida qo'llab-
quvvatlanadigan relatsion ma'lumotlar bazasini asosiy funktsiyalarini (ya'ni SQL
interfeysini amalga oshirish bilan qo'llab-quvvatlanadigan funktsiyalarni) ko'rib chiqamiz.
Birinchidan, SQL - bu SDL va DML kombinatsiyasi; ma'lumotlar bazasi sxemasini
aniqlash va ma'lumotlarni boshqarishga imkon beradi. Shu bilan birga, ma'lumotlar bazasi
obyektlarining nomlanishi (relyatsion ma'lumotlar bazasi uchun, jadvallar va ularning
ustunlari nomlari uchun) til darajasida SQL kompilyatori maxsus qo'llab-quvvatlanadigan
xizmat kataloglari jadvallari asosida obyekt nomlarini ichki identifikatorlariga o'zgartiradi.
Ma'lumotlar bazasining ichki qismi (yadro) jadvallar va ularning ustunlari nomlari bilan
umuman ishlamaydi.
SQL tilida ma'lumotlar bazasining yaxlitligini cheklash uchun maxsus vositalar
mavjud. Shunga qaramay, yaxlitlik cheklovlari maxsus katalog jadvallarida saqlanadi va
ma'lumotlar bazasining yaxlitligini boshqarish til darajasida ta'minlanadi, ya'ni,
ma'lumotlar bazasini o'zgartirish operatorlarini tuzishda SQL kompilyator ma'lumotlar
bazasidagi yaxlitlik cheklovlari asosida tegishli dastur kodini yaratadi. SQL tilining
maxsus operatorlari sizga nomlangan ustunlar yordamida ma'lumotlar bazasida
saqlanadigan so'rovlar (relatsion ma'lumotlar bazasiga qilingan har qanday so'rov natijasi
bu - jadval) deb nomlanishini aniqlashga imkon beradi. Foydalanuvchi uchun ko'rinish
ma'lumotlar bazasida saqlanadigan har qanday bazaviy jadval bilan bir xil, ammo
ko'rinishlar ma'lum bir foydalanuvchi uchun ma'lumotlar bazasining ko'rinishini cheklash
yoki kengaytirish uchun ishlatilishi mumkin.
Va nihoyat, ma'lumotlar bazasi obyektlariga kirishni avtorizatsiya qilish
shuningdek SQL ko'rsatmalarining maxsus to'plamiga asoslangan. Gap shundaki, har xil
turdagi SQL ko'rsatmalarini bajarish uchun foydalanuvchi turli xil vakolatlarga ega
bo'lishi kerak. Ma'lumotlar bazasi jadvalini yaratgan foydalanuvchi ushbu jadval bilan
ishlash uchun to'liq ruxsatlarga ega. Ushbu vakolatlarga](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_40.png)
![vakolatlarning bir qismini yoki bir qismini boshqa foydalanuvchilarga berish vakolati, shu
jumladan vakolatni berish vakolati kiradi. Foydalanuvchi ruxsatlari maxsus katalog
jadvallarida tavsiflangan, ruxsatnomalarni boshqarish til darajasida qo'llab-quvvatlanadi.
Tipik MBBTni tashkil qilish
Tabiiyki, tipik ma'lumotlar bazasini tashkil qilish va uning tarkibiy qismlari tarkibi
biz ko'rib chiqqan funktsiyalar to'plamiga mos keladi. Eslatib o'tamiz, biz ma'lumotlar
bazasining quyidagi asosiy funktsiyalarini aniqladik:
• tashqi xotirada ma'lumotlarni boshqarish;
• Tezkor xotira buferlarini boshqarish;
• Tranzaksiyalarni boshqarish;
• ma'lumotlar bazasini ro'yxatga olish va ishdan chiqqandan keyin tiklash;
• ma'lumotlar bazasi tillarini yuritish.
Mantiqan, zamonaviy relyatsion MBBTda ichki qismni ajratish mumkin - MBBT
yadrosi (ko'pincha ma'lumotlar bazasi mexanizmi deb ataladi), ma'lumotlar bazasi til
kompilyatori (odatda SQL), ish vaqtini qo'llab-quvvatlash quyi tizimi va yordamchi
vositalar to'plami. Ba'zi tizimlarda bu qismlar aniq belgilanadi, boshqalarida esa ular yo'q,
lekin mantiqan bu ajratish barcha ma'lumotlar markazlarida amalga oshirilishi mumkin.
MBBT yadrosi tashqi xotiradagi ma'lumotlarni boshqarish, tezkor xotira
buferlarini boshqarish, tranzaksiyalarni boshqarish va jurnalga kirish uchun javobgardir.
Shunga ko'ra, ma'lumotlar menejeri, bufer menejeri, tranzaksiya menejeri va bufer
menejeri kabi yadro komponentlarini ajratish mumkin (hech bo'lmaganda mantiqiy, ba'zi
tizimlarda ushbu komponentlar aniq ajratilgan bo'lsa ham). Ushbu ma'ruzaning birinchi
qismidan ko'rinib turibdiki, ushbu komponentlarning funktsiyalari bir-biri bilan bog'liq va
ma'lumotlar bazasini to'g'ri ishlashini ta'minlash uchun ushbu komponentlarning barchasi
sinchkovlik bilan tekshirilgan va tekshirilgan protokollar bo'yicha o'zaro ishlashlari kerak.
MBBT yadrosi foydalanuvchilarga bevosita kirish imkoniga ega bo'lmagan o'z
interfeysiga ega va SQL kompilyatori tomonidan ishlab chiqarilgan dasturlarda (yoki
bunday dasturlarning bajarilishini qo'llab-quvvatlash uchun quyi tizimda) va ma'lumotlar
bazasi yordamchi dasturlarida ishlatiladi. MBBT yadrosi ma'lumotlar bazasining asosiy
qismidir. Mijoz-server arxitekturasida yadro tizimning server tomonining asosiy tarkibiy
qismidir.
MB til kompilyatorining asosiy vazifasi - ba'zi bir bajariladigan dasturga MB tili
operatorlarini kompilyatsiya qilish. Relatsion MBBT bilan bog'liq asosiy muammo
shundaki, ushbu tizimlarning tillari (va, qoida tariqasida, SQL) protsessual bo'lmagan,
ya'ni bunday tilning operatorida ma'lumotlar bazasida ba'zi harakatlar](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_41.png)
![ko'rsatiladi, ammo bu spetsifikatsiya protsedura emas, faqat ba'zi bir shaklda kerakli
harakatni bajarish shartlarini tavsiflaydi. Shuning uchun, dasturni ishlab chiqarishdan
oldin kompilyator til bayonini qanday bajarish kerakligini hal qilishi kerak. Operatorni
optimallashtirishning juda murakkab usullari qo'llaniladi, ularni keyingi ma'ruzalarda
batafsil ko'rib chiqamiz. Kompilyatsiya natijasi ba'zi tizimlarda mashina kodidagi, lekin
tez-tez bajariladigan ichki mashinadan mustaqil kodda taqdim etiladigan dastur. Ikkinchi
holda, operatorning haqiqiy bajarilishi, aslida ushbu ichki tilning tarjimoni bo'lgan ish
vaqtini qo'llab-quvvatlash quyi tizimidan foydalangan holda amalga oshiriladi.
MBBT komponentlari
MBBT dasturiy ta'minot komponentlaridan (modullardan) iborat bo'lib, har bir
modul bitta aniq operatsiyani bajaradi (ba'zi operatsiyalar operatsion tizim tomonidan
qo'llab-quvvatlanishi mumkin, ammo faqat asosiy va boshqariladigan MBBT (Operatsion
tizim orqali qo'shimcha sifatida)).
Oddiy ma'lumotlar bazasining komponentlari:
• so’rov protsessor - MBBTning asosiy tarkibiy qismi - so'rovlarni
ma'lumotlar bazasi boshqaruvchisi uchun past darajadagi ko'rsatmalar
ketma-ketligiga o'zgartiradi;
• ma’lumotlar bazasi nazoratchisi - so'rovni bajarish uchun zarur bo'lgan
kontsepual yozuvlarni aniqlash uchun so'rovlarni qabul qiladi, tashqi va
kontseptual sxemalarni tekshiradi, odatda quyidagi asosiy tarkibiy qismlarni
o'z ichiga oladi: kirishni boshqarish, buyruq protsessorlari, yaxlitlikni
boshqarish vositalari, so'rovlar optimallashtiruvchisi, tranzaksiyalar
nazorati, rejalashtiruvchi, tiklashni boshqarish, buferni boshqarish (xotira-
disk);
• fayl nazoratchisi - ma'lumotlar bazasi fayllarini boshqaradi (ichki sxemada
aniqlangan tuzilmalar va indekslar ro'yxatini tuzadi va yuritadi, lekin
ma'lumotlarni to'g'ridan-to'g'ri nazorat qilmaydi, faqat tizim buferlari va
disk o'rtasida ma'lumot almashadigan tegishli kirish usullariga so'rovlarni
yuboradi);
• DML tilidagi preprosessor - amaliy dasturlarga kiritilgan DML
bayonlarini asosiy tilning standart funktsiyalariga (so'rov protsessorlari
bilan o'zaro aloqada) chaqiradi; DML (Data Manipulation Language) -
ma'lumotlar bazasida mavjud bo'lgan asosiy manipulyatsiya operatsiyalarini
qo'llab-quvvatlaydigan operatorlar to'plamini o'z ichiga olgan til
(ma'lumotlarni kiritish, o'zgartirish, olish va yo'q qilish); DML ikki xil
bo'lishi mumkin: protsessual - DML bayonotining natijasini qanday olish
mumkinligini ko'rsatadi (odatda bitta yozuvdagi](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_42.png)
![M
B
B ma'lumotlar bilan ishlaydi), protsessual bo'lmagan - qanday natija
olinishini tasvirlaydi (odatda yozuvlar to'plamlari bilan ishlaydi - SQL);
• DDL til kompilyatori - DDL buyruqlarini metadata mavjud jadvallar
to'plamiga o'zgartiradi (tizim katalogida va qisman ma'lumotlar fayllari
sarlavhalarida saqlanadi); DDL (Data Definition Language) - bu ma'lum bir
dastur ishlashi uchun zarur bo'lgan obyektlarni (obyektlarni), shuningdek,
turli xil obyektlar o'rtasidagi mavjud munosabatlarni (nazariy jihatdan
ANSI-SPARC arxitekturasida, har bir sxema uchun DDL tillarini
tanlashingiz mumkin) tavsiflash uchun ishlatiladigan til)
• Lug’at nazorati - tizim katalogiga kirishni nazorat qiladi va u bilan
ishlashni ta'minlaydi (deyarli barcha MBBT tarkibiy qismlari tizim
katalogiga kirish huquqiga ega).
Dasturchilar Foydalanuvchilar MB adminstartori](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_43.png)
![Ko’p foydalanuvchili MBBT arxitekturasi
Axborot tizimining samaradorligi ko'p jihatdan uning arxitekturasiga bog'liq.
Hozirda mijoz-server arxitekturasi istiqbolli. Juda keng tarqalgan versiyada u
kompyuter tarmog'i va taqsimlangan ma'lumotlar bazasi, shu jumladan korporativ
ma'lumotlar bazasi (KMB) va shaxsiy ma'lumotlar bazasi (SHBD) mavjudligini
anglatadi. KMB server kompyuterida joylashtirilgan. SHMB korporativ
ma'lumotlar bazasi mijozlari bo'lgan bo'lim xodimlarining kompyuterlarida
joylashgan.
Kompyuter tarmog'idagi ma'lum bir resursning serveri bu resursni
boshqaruvchi kompyuter (dastur), mijoz esa ushbu manbadan foydalanadigan
kompyuter (dastur) dir. Kompyuter tarmog'i manbai sifatida qabul qilinadi,
masalan, ma'lumotlar bazalari, fayl tizimlari, bosib chiqarish xizmatlari va pochta
xizmatlari. Server turi uni boshqaradigan resurs turiga qarab belgilanadi. Masalan,
agar boshqariladigan resurs ma'lumotlar bazasi bo'lsa, tegishli server ma'lumotlar
bazasi serveri deb nomlanadi.
Quyidagi arxitekturalar ajralib turadi (rivojlanib borishiga qarab):
1) Tele qayta ishlash
Bunday holda, foydalanuvchi terminallariga ulangan bitta kompyuter
ishlatiladi (terminal - faqat ma'lumot kiritish va namoyish qilish uchun
mo'ljallangan aqlli bo'lmagan qurilma), terminal orqali foydalanuvchi
foydalanuvchi dasturiga murojaat qiladi, so'ngra o'z navbatida - MBBTga, keyin
natija foydalanuvchiga teskari tartibda bo'ladi. So'nggi paytlarda
markazsizlashtirish va qimmatbaho asosiy kadrlarni shaxsiy kompyuter
tarmoqlariga almashtirish tendensiyasi kuzatilmoqda (samaraliroq).
2) Fayl serveri
Ma'lumotni qayta ishlash tarmoq orqali tarqatiladi (odatda mahalliy tarmoq
(LAN)). Foydalanuvchi ilovalari va ma'lumotlar bazasi o'zi ish stantsiyalarida
joylashgan va ishlaydi va fayllar serveriga faqat ma'lumotlarga (zarur fayllar) kirish
zarur bo'lganda kirish huquqini beradi.
Kamchiliklari:
• tarmoq trafigining katta hajmi;
• har bir ish stantsiyasida ma'lumotlar bazasini boshqarish zarurati;
• ma'lumotlarning paralleligini, tiklanishini va yaxlitligini boshqarish
yanada murakkablashadi (ma'lumotlar bazasining ko'p nusxalarida
ma'lumotlar olish).
3) Mijoz/server texnologiyasi.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_44.png)
![Mijoz jarayoni ((aqlli) mijoz) (ma'lum bir manbani so'rovchi) va server jarayoni
(ma'lum bir resursni taqdim etuvchi) dan iborat bitta ikki darajali tizim mavjud. Jarayonlar
bitta kompyuterda joylashgan bo'lishi shart emas (odatda server bitta LAN tugunida va
mijozlar - boshqa tugunlarda). Mijoz foydalanuvchi interfeysi va dastur mantig'ini
(maxsus dastur bilan ish stansiyasi) boshqaradi: foydalanuvchi tomonidan so'rovni qabul
qiladi, sintaksisni tekshiradi va ma'lumotlar bazasiga so'rovni yaratadi, serverga xabar
yuboradi, javobni kutadi va olingan ma'lumotlarni foydalanuvchiga ko'rsatish uchun
formatlaydi.
Server ma'lumotlar bazasiga so'rovlarni qabul qiladi va qayta ishlaydi (shu
jumladan mijoz ma'lumotlarini tekshirish, yaxlitlik talablarini bajarish, tizim katalogini
yuritish, parallel kirishni qo'llab-quvvatlash, so'rovni bajarish va ma'lumotlarni yangilash),
so'ngra ishlov berishni mijozga qaytaradi. Mijoz / server texnologiyasining afzalliklari:
• mavjud ma'lumotlar bazalaridan keng foydalanish;
• tizim ishlashini oshirish (yuqorida sanab o'tilgan yondashuvlar bilan
taqqoslaganda);
• uskuna narxining pasayishi (server mashinasi mijoz mashinasiga qaraganda
ancha kuchli);
• tarmoq trafigini pasaytirish (faqat kerakli ma'lumotlar tarmoq orqali o'tadi);
• ma'lumotlarning muvofiqligi darajasi oshadi (ma'lumotlar yaxlitligini
tekshirish mijozlar tomonidan emas, balki serverda markazlashtiriladi).
• Ikki darajali mijoz / server texnologiyasini kengaytirish - uch bosqichli
tuzilishga o'tish (Internetda samarali):
• aqlli bo’lmagan mijoz - faqat foydalanuvchi interfeysini boshqarish
(masalan, web-brauzer);
• o'rta daraja (mijoz) - foydalanuvchi ilovasi mantig'ini boshqarish;
• ma'lumotlar bazasi serveri.
Ilovalarni ishlab chiqish va ishlatish usullari
Zamonaviy MBBT dasturni yaratmasdan ma'lumotlar bazalari bilan ishlash uchun
keng ko'lamli vazifalarni hal qilishga imkon beradi. Biroq, dasturni ishlab chiqish
maqsadga muvofiq bo'lgan paytlar ham bor. Masalan, agar ma'lumotlar manipulyatsiyasini
avtomatlashtirish zarur bo'lsa, ma'lumotlar bazasining terminal interfeysi yetarlicha
rivojlanmagan yoki ma'lumotlar bazasida mavjud bo'lgan ma'lumotlarga ishlov berishning
standart funktsiyalari foydalanuvchiga mos kelmaydi. Ilovalarni ishlab chiqish uchun
MBBT tegishli dasturlash tilining funktsiyalari va/yoki protseduralariga asoslangan
dasturlash interfeysiga ega bo'lishi kerak. Mavjud MBBT quyidagi amaliy
texnologiyalarni (va ularning kombinatsiyasini) qo'llab-quvvatlaydi:](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_45.png)
![dasturlarni qo'lda kodlash (Clipper, FoxPro, Paradox, C ++ ...);
generatorlar yordamida amaliy matnlarni yaratish (Visual FoxPro, C ++ Builder, Borland
Delphi ...);
Vizual dasturlash usullari (Delphi, Access, C ++ Builder, Borland Delphi, Visual Basic,
C# Visual Studio, Java, ... ) yordamida tayyor dasturni avtomatik yaratish
Qo'lda kodlash bilan dasturchilar amaliy dasturlarning matnini qo'lda yozadilar va keyin
ularni tuzatadilar.
Generatorlardan foydalanish dasturlarni ishlab chiqishni osonlashtiradi, chunki siz kodni
qo'lda yozmasdan olishingiz mumkin. Ilovalar generatorlari amaliy dasturlarning asosiy
elementlarini (menyular, ekranlar, so'rovlar va h.k.) ishlab chiqishni osonlashtiradi, lekin
ko'pincha qo'lda kodlashni butunlay yo'q qila olmaydi.
Vizual amaliy dasturlash vositalari - bu ilova generatorlarini ishlatish g'oyasini
yanada rivojlantirishdir. Ilova qulay "qurilish bloklari" dan foydalangan holda qurilgan.
Agar kerak bo'lsa, dasturchi o'z kodini o'z dasturiga osongina kiritishi mumkin. IDE
(Integrated Development Environment) odatda dasturlarni qurish, otladka qilish va
o'zgartirish uchun kuchli vositadir. Vizual dasturlash vositalaridan foydalanish dastlabki
ikki usul bilan olingan ilovalarga nisbatan qisqa vaqt ichida yanada ishonchli, jozibali va
samarali dasturlarni yaratishga imkon beradi.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_46.png)
![6-ma’ruza. Ma’lumotlar bazasini rejalashtirish, loyihalash
Ma’lumotlar bazasini loyihalash. Ma’lumotlar bazasini loyihalash nima uchun
kerak, degan tabiiy savol paydo bo’ladi. Masalan, OTM talabalarining dars jadvalini
ko’rib chiqaylik. Jadvalda, ehtimol, talabaning identifikatsiya raqami va F.I.SH, guruh
kodi, guruh tavsifi, dars vaqti, fan o’qituvchisi F.I.SH, dars vaqti va auditoriya raqami
mayjud. Talaba ongida ushbu turli xil ma’lumotlar elementlari bitta birlikni tashkil qiladi.
Agar OTM fakulteti o’ z talabalarning jadvalini qayd qilishni istasa, tashqi foydalanuvchi
jadval ma’lumotlarini saqlash uchun elektron jadval yaratishi mumkin. Agar talaba ish
stoli ma’lumotlar bazasi doirasiga kirishga imkon bersa ham, u dars jadvaliga bo’lgan
nuqtai nazarini aks ettiruvchi bitta jadvaldan tashkil topgan tuzilmani yaratishi mumkin.
Bu turdagi tor doiradagi ma’lumotni ikki o’lchovli jadval tuzilmasiga tarjima qilish
ma’lumotlar bazasini loyihalashda sust tanlov hisoblanadi.
Ma’lumotlar bazasini loyihalash deganda ma’lumotlar bazasi tuzilishini
loyihalashtirishga qaratilgan, tashqi foydalanuvchi ma’lumotlarini saqlash va boshqarish
uchun ishlatiladigan harakatlar tushuniladi.
Ma’lumotlar bazasini loyihalash - bu ma’lumotlarni boshqarish tizimini
loyihalashtirish, ishlab chiqish, amalga oshirish va xizmat ko’rsatishni osonlashtiradigan
jarayonlar to’plami. To’g’ri ishlab chiqilgan ma’lumotlar bazasini saqlash oson,
ma’lumotlarning izchilligini yaxshilaydi va diskni saqlash joyi nuqtai nazaridan iqtisodiy
jihatdan samarali.
Ma’lumotlar bazasini loyihalashning asosiy vazifalari taklif etilayotgan ma’lumotlar
bazasi tizimining mantiqiy va fizik loyihalash modellarini ishlab chiqarishdir.
Mantiqiy model ma’lumotlar talablariga va fizik mulohazalardan mustaqil ravishda
saqlanadigan ma’lumotlarga e’tiborni qaratadi. Ma’lumot qanday saqlanishi yoki qayerda
saqlanishi, qay tarzda, bu bilan bog’liq emas.
Ma’lumotlarning fizik loyihasi modeli ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari
(MBBT) kabi apparat vositalari va dasturiy ta’minot tizimlaridan foydalangan holda
ma’lumotlar bazasining mantiqiy loyihasini fizik muhitga tarjima qilishni o’z ichiga oladi.
Ma’lumotlar bazasini ishlab chiqish davrida bir qator bosqichlar mavjud bo’lib, ular
ma’lumotlar bazasi tizimini ishlab chiqishda kuzatiladi (1-rasm).
Ma’lumotlar bazasini
ishlab chiqish bosqichlari](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_47.png)
![1. Ma’lumotlar bazasiga qo’yiladigan talablar
Loyiha uslubiyatiga izchil qo'llanilishi loyiha maqsadlariga javob beradigan
ma'lumotlar bazasi loyihasini ishlab chiqishni ta'minlaydigan usul va vositalar to'plami
sifatida qarash mumkin. Loyiha jarayonining vazifasi tasvirlangan muammoli muhitni
mos ravishda aks ettiradigan ma'lumotlar bazasi tuzilishini yaratish, apparat va dasturiy
ta'minot yordamida amalga oshiriladi. Ma'lumotlar bazasida saqlanadigan ma'lumot bilan
ishlaydigan samarali dastur yaratishda asosiy e'tibor quyidagi talablar bajarilishini
ta'minlashi kerak bo'lgan ma'lumotlar bazasi tuzilishini loyihalashga qaratilishi kerak:
• ma'lumotlar bazasining yaxlitligini ta'minlash;
• ortiqcha bo'lmagan ma'lumotlar;
• amaliy dasturlarning harakatchanligi;
• Ma'lumotlar bazasiga sodda va foydalanuvchilar uchun qulay
ma'lumotlarni kiritish va uni yangilash;
• kerakli ma'lumotlarni tezda topish va tanlash;
• tasodifiy nosozliklardan va ruxsatsiz kirishdan himoya qilish.
Ma’lumotlar bazasining hayot sikli bosqichlari
Ma'lumotlar bazasi tizimni loyihalash uchun tashkiliy asos hisoblanadi. Ma'lumotlar
bazasining hayot sikli bu ma'lumotlar bazasini loyihalash, amalga oshirish va saqlash
jarayonidir. Hayot aylanishi quyidagi bosqichlardan iborat:](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_48.png)
![Har bir jarayonni tahlil qilib chiqaylik
1. Ma’lumotlar bazasini oldindan rejalashtirish - o'z-o'zini rejalashtirish
tizimning hayot aylanishi bosqichlarini amalga oshirishning samarali usuli. Ushbu
bosqichda ishlatiladigan dasturlar va ishlab chiqish jarayonida va ular bilan bog'liq fayllar
to'g'risida ma'lumotlar to'planadi. Ma'lumotlar bazasini ishlab chiqishni rejalashtirishni
qo'llab-quvvatlash uchun eng muhim ma'lumotlarni va ular o'rtasidagi munosabatlarni,
shuningdek, tashkilotning turli funktsional sohalari bilan o'zaro munosabatlarini aks
ettiruvchi ma'lumotlarning umumlashtirilgan konseptual modelini yaratish mumkin.
Odatda, umumlashtirilgan konseptual model soddalashtirilgan ER diagrammasi shaklida
bo'ladi.
2. Maqsadga muvofiqligini tekshirish. Ushbu bosqichda quyidagilar aniqlanadi:
ma'lumotlar bazasini amalga oshirish uchun zarur jihozlar va dasturlarning mavjudligi,
ma'lumotlar bazasini yaratishni amalga oshirish uchun tegishli xodimlarning mavjudligi.
Loyihaning iqtisodiy samaradorligini oldindan baholash amalga oshiriladi.
3. Talablarni aniqlash. Ushbu bosqichda tizimning doirasi va chegaralari,
foydalanuvchilar tarkibi va dastur doirasi aniqlanadi. Xaridor ishlaydigan kirish va
chiqish ma'lumotlari ro'yxati tuziladi. Amaldagi uskuna va dasturlarga talablar
ko'rsatiladi.
4. Konseptual loyihalash foydalanuvchilarning axborotga bo'lgan talablarini
uyg'unlashtirish orqali ma'lumotlar bazasini mustaqil ravishda yaratishga qaratilgan
loyihalash. Loyiha natijasi ko'pincha “mohiyat-aloqa” diagrammasi yoki ER
diagrammasi shaklida taqdim etiladi.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_49.png)
![5. Mantiqiy loyiha ma'lumotlar modelini yaratishni ta'minlaydi. Dastlab,
ma'lumotlar bazasini tanlash amalga oshiriladi, so'ngra tegishli ma'lumotlar modeli
quriladi. Bunday model sifatida relatsion ma'lumotlar modelidan foydalanish mumkin.
Shuningdek, ushbu bosqichda ma'lumotlar bazasi bilan ishlashga mo'ljallangan
foydalanuvchi interfeysi, bitimlar, amaliy dasturlarning loyihasi amalga oshiriladi.
6. Fizik loyihalash - bu ma'lumotlar bazasining fizik tuzilishini tanlash. Fizik
loyiha natijasi - bu ma'lumotlar bazasi tuzilishi, uni amalga oshirishga to'liq tayyor
bo’lgan holatidir. Ushbu bosqichda, oldinroq aniqlangan dastur modullarining oxirgi
nosozliklari ham amalga oshiriladi.
7. Ma’lumotni realizatsiya qilish va yuklash - ma'lumotlar bazasi va ishlab
chiqilgan ilovalarni fizik jihatdan amalga oshirish. Ma'lumotlar bazasini va yozma
dasturlarni amalga oshirish tanlangan ma'lumotlar bazasi ma'lumotlarini aniqlash tilida
(DLS) yaratish orqali amalga oshiriladi. Ma'lumotlarni yuklash - ma'lumotlar bazasini
ma'lumotlar bilan to'ldirish, ularni operator yordamida kiritish.
8. Ma’lumotlar bazasini sinash va otladka qilish . Testlash - xatolarni topish
uchun amaliy dasturlarni bajarish jarayoni. Muvaffaqiyatli sinovdan so'ng, mavjud xatolar
aniqlanadi, ma'lumotlar bazasi tizimining spetsifikatsiyalar va foydalanuvchi talablariga
muvofiqligi tasdiqlanadi. Bundan tashqari, yaratilgan dasturiy ta'minotning ishonchliligi
va sifat ko'rsatkichlarini aniqlash uchun statistika yig'iladi.
9. Ma’lumotlar bazasini baholash va saqlash. Baholashda
foydalanuvchilarning ma'lumotlarga bo'lgan ehtiyojlari hisobga olinmaganligini aniqlash
uchun so'rov o'tkaziladi. Agar kerak bo'lsa, mo'ljallangan ma'lumotlar bazasida
o'zgarishlar amalga oshiriladi. Foydalanuvchilar ma'lumotlar bazasi bilan ishlashga
o'rgatiladi. Korxonaning kengayishi va o'zgarishi zarurligi sababli, ma'lumotlar bazasini
qo'llab-quvvatlash o'zgarishlar kiritish, yangi ma'lumotlar qo'shish va ma'lumotlar bazasi
bilan ishlaydigan yangi dasturlarni ishlab chiqish orqali ta'minlanadi.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_50.png)
![1-rasm. Ma’lumotlar bazasini ishlab chiqishda hayot sikli](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_51.png)
![Ma’lumotlar bazasini rejalashtirish. Ma'lumotlar bazasi tizimini yaratish hayot
siklini samarali tashkil etishga imkon beradigan boshqaruv faoliyati.
Tashkillashtirishning axborot tizimi umumiylashtirilib integratsiyalanishi lozim.
Ma'lumotlar bazasini rejalashtirish quyidagi boshqaruv standartlarini tashkil etishni
o'z ichiga oladi:
- ma'lumotlarni qay darajada to'planganligi;
- qay darajada alohida formatga ega ekanligi;
- qandaydir kerakli hujjatlarni to'planganligi;
- qay darajada loyihalash va amalga oshirishganligi.
Ma'lumotlarni loyihalashning uch bosqichi.
► Konseptual ma'lumotlar bazasini loyihalash
► Mantiqiy ma'lumotlar bazasini loyihalash
► Fizik ma'lumotlar bazasini loyihalash
Konseptual ma’lumotlar bazasini loyihalash - korxonadagi barcha fizik
mulohazalarning ma’lumotlar bazasi modelini qurish jarayoni. Ma'lumot modeli bu
foydalanuvchining alohida talablariga ma'lumotdan foydalanishni yaratish. Konseptual
model mantiqiy loyihalash bosqichi uchun axborotlarning asosi hisoblanadi.
Mantiqiy ma’lumotlar bazasini loyihalash. Korxonada ma'lum bir ma'lumot
modeli asosida ma'lumot ishlatilgan modelini qurish jarayoni, lekin muayyan MBBT va
fizik bo'limlar bundan mustasno. Konseptual model mantiqiy ma'lumotlar bazasi modeli
uchun tartibga keltirilgan va tuzilgan model hisoblanadi.
Fizik ma'lumotlar bazasini loyihalash. Ikkilamchi saqlash bo'yicha ma'lumotlar
bazasi amalga oshirishning tavsifini ishlab chiqarish jarayoni.
Malumotga samarali murojaatni tashkil qilishda bazalar ozaro aloqasi fayl
tuzilmalaridan foydalanishni tasvirlaydi. Bundan tashqari barcha ozaro aloqadorlik
chegaralari va xavfsizlik choralarini tasvirlaydi. Maxsus MBBTga mo'ljallangan.
Ma’lumotlar bazasini adminstratorlash.
Ma'lumotlar bazasini adminstratorlash - bu ma'lumotlar bazasini boshqarish
(Database - Ma’lumotlar bazasi (MB)) funksiyasi. Ma'lumotlar bazasini boshqarishga
mas'ul shaxs "Ma'lumotlar bazasi adminstratori" (Database Adminstrator - DBA) deb
ataladi.
"Ma'lumotlarni boshqarish" funksiyasi 1960-yillarning oxiridan boshlab faol ravishda
ko'rib chiqildi va to'liq mustaqil deb ta'riflandi. Bu kompyuterlarni kundalik faoliyati
uchun axborot ta'minoti tizimida ishlatadigan korxonalar uchun amaliy ahamiyatga ega
edi. Vaqt o'tishi bilan ushbu funktsiyani ixtisoslashuvi yaxshilandi, ammo bu sohada sifat
o'zgarishlari birlashtirilgan ma'lumotlar bazalari deb](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_52.png)
![nomlanishi bilan boshlandi. Bunday ma'lumotlar bazasidan ko'plab vazifalar uchun
foydalanish mumkin edi.
Shunday qilib, ma'lumotlar bazasining korxonaning umumiy axborot resursi sifatida
ta'rifi shakllandi, u doimo ish holatida bo'lishi kerak. Va muhim ahamiyatga ega bo'lgan
har bir umumiy resursga kelsak, ma'lumotlar bazasi alohida boshqarishni talab qila
boshladi. Ko'pgina hollarda uning kundalik ishlashini, rivojlanishini korxonaning o'sib
borayotgan ehtiyojlariga muvofiq ravishda ta'minlash zarur edi. Bundan tashqari,
ma'lumotlar bazasi va uni ishlab chiqish texnologiyasi doimiy ravishda takomillashtirilib
turardi va ma'lumotlar bazasiga aylangan ancha murakkab obyekt uchun yuqori darajadagi
maxsus bilimlar talab etilardi.
Ma'lumotlar bazasi adminstratori (DBA) ma'lumotlar bazasiga talablarni ishlab
chiqish, uni loyihalashtirish, amalga oshirish, samarali foydalanish va saqlash, shu
jumladan ma'lumotlar bazasi foydalanuvchilari hisoblarini boshqarish va ruxsatsiz
kirishdan himoya qilish uchun mas'ul shaxsdir. DBAning bir xil muhim vazifasi
ma'lumotlar bazasining yaxlitligini ta'minlashdir.
Tarixi. 1975 yilda ANSI/X3/SPARC Amerika Milliy Standartlar Instituti
ma'lumotlar bazalari bo'yicha guruhning ishchi hisoboti nashr etilganidan so'ng "DBA"
konsepsiyasini to'ldirishga klassik yondashuvlar shakllana boshladi. Ushbu hisobotda
tashqi ma'lumotlar sxemasi qatlami, ma'lumotlar sxemasi konseptual qatlami va fizik
ma'lumotlarni saqlash sxemasi qatlamini ajratib ko'rsatadigan uch darajali MBBT
arxitekturasi tasvirlangan. Ushbu arxitektura uchta DBA rolini aniqladi: kontseptual
sxema adminstratori, tashqi sxema adminstratori va saqlash adminstratori. Juda kichik
tizimda bu rollarni bir kishi o'ynashi mumkin edi, katta tizimda har bir rolga bir guruh
odamlar tayinlanishi mumkin edi. Har bir rolga funksiyalar to'plami berilgan va bu
funksiyalarning barchasi birgalikda DBA funksiyalarini tashkil etgan.
Ma'lumotlar bazasi administratorining asosiy vazifalari
Ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimining vazifalari foydalaniladigan MBBT
turiga qarab biroz farq qilishi mumkin, ammo asosiy vazifalarga quyidagilar kiradi:
- Ma'lumotlar bazasini loyihalash.
- Ma'lumotlar bazasi ishlashini optimallashtirish.
- Ma'lumotlar bazasiga kirishni ta'minlash va boshqarish.
- Ma'lumotlar bazasida xavfsizlikni ta'minlash.
- Ma'lumotlar bazasini zaxiralash va tiklash.
- Ma'lumotlar bazalarining yaxlitligini ta'minlash.
- MBBTning yangi versiyasiga o'tishni ta'minlash.
DBA ning asosiy tiplari:](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_53.png)
![DBAlar orasida turlari bo'yicha qat'iy hujjatli farqlash mavjud emas. Ammo ularga
yuklangan vazifalarga qarab DBA ning bir nechta umumiy turlari mavjud:
- Tizim administratori.
- Ma'lumotlar bazasi adminstratori.
- Ma'lumotlar bazasi tahlilchisi.
- Ma'lumotlarni ishlab chiqaruvchi.
- Dastur administratori.
- Muammoga yo'naltirilgan ma'lumotlar bazasi adminstratori.
- Ishlab chiqarish bo'yicha tahlilchi.
- Ma'lumotlarni saqlash adminstratori.
Ma'lumotlar bazasini boshqarish bu ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimlarini
(MBBT) dasturiy ta'minotini boshqarish va qo'llab-quvvatlash funksiyasidir. Oracle, IBM
DB2 va Microsoft SQL Server kabi standart MBBT dasturlari doimiy boshqaruvni talab
qiladi. Shunday qilib, MBBT dasturidan foydalanadigan korporatsiyalar ko'pincha
ma'lumotlar bazalari ma'mur (admin) lari yoki ma'lumotlar bazalari adminstratori deb
nomlangan axborot texnologiyalari bo'yicha mutaxassislarni yollashadi.
Vazifalar.
1) Ma'lumotlar bazasi serverining dasturiy ta'minotini va tegishli mahsulotlarni
o'rnatish, sozlash va yangilash.
2) Ma'lumotlar bazasi imkoniyatlarini va ma'lumotlar bazasi bilan bog'liq
mahsulotlarni baholash.
3) Zaxiralash va tiklash bo'yicha mustahkam siyosat va protseduralarni o'rnatish va
saqlash.
4) Ma'lumotlar bazasini loyihalash va amalga oshirishga e'tibor berish.
5) Ma'lumotlar bazasi xavfsizligini amalga oshirish va qo'llab-quvvatlash
(foydalanuvchilar va rollarni yaratish va qo'llab-quvvatlash, imtiyozlarni tayinlash).
6) Ma'lumotlar bazasini sozlash va ishlashni kuzatish.
7) Ilovani sozlash va ishlashni kuzatish.
8) Hujjatlar va standartlarni yaratish va saqlash.
9) O'sish va o'zgarishlarni rejalashtirish.
10) Jamoa bo'lib ishlash va kerak bo'lganda 24/7 (Haftasiga 7 kun 24 soatdan)
ko'makni taqdim etish.
11) Umumiy texnik muammolarni bartaraf etish va kamchiliklarni berish.
12) Ma'lumotlar bazasini tiklash. .
Ma’lumotlar bazasini adminstratorlash vositalari
Ko'pincha, MBBT dasturlari MB adminstratorlariga MBBTni boshqarishda
yordam beradigan ma'lum vositalar bilan ta'minlanadi. Ushbu vositalar mahalliy
vositalar deb nomlanadi. Masalan, Microsoft SQL Server SQL Server Management](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_54.png)
![Studio bilan birga keladi, Oracle-da SQL * Plus va Oracle Enterprise Manager / Grid
Control kabi vositalar mavjud. Bundan tashqari, BMC, Quest Software, Embarcadero
Technologies, patchVantage va SQL Maestro Group kabi uchinchi tomon kompaniyalari
MBBTni kuzatish uchun grafik interfesyli vositalarini taklif qilishadi va ma'lumotlar
bazasida ba'zi funksiyalarni osonroq bajarishda yordam berishadi. Ma'lumotlar bazasining
dasturiy ta'minotining yana bir turi yangi ma'lumotlar bazalarini yaratishni boshqarish va
mavjud ma'lumotlar bazalarini va tegishli manbalarni boshqarish uchun mavjud. Yangi
ma'lumotlar bazasini yaratish jarayoni zarur shartlarni bajarishdan zaxira nusxasini
o'rnatishgacha yuzlab yoki minglab noyob bosqichlardan iborat bo'lishi mumkin, bu yerda
har bir qadam keyingi boshlanishidan oldin muvaffaqiyatli bo'lishi kerak. Biror kishidan
ushbu protsedurani bir xil tarzda qayta-qayta bajarishini kutish mumkin emas - aynan shu
maqsad bir nechta ma'lumotlar bazalari bilan erishiladi. Avtomatlashtirilmagan MB
adminstratorlari soni ortib borishi bilan noyob konfiguratsiyalar soni ko'pincha qimmatga
tushadi hamda saqlab qolish qiyinlashadi.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_55.png)
![7-ma’ruza. Ma'lumotlar bazasida relyatsion model va munosabatlar
Relyatsion model tarixiga nazar
Relyatsion modelni birinchi bo'lib E. F. Kodd 1970-yilda o'zining "Katta umumiy
ma'lumotlar bazalari uchun ma'lumotlarning relyatsion modeli" nomli ilmiy maqolasida
taklif qilgan.
Relyatsion modelni yaratish maqsadlari quyidagicha shakllantirildi:
- Ma'lumotlarning yuqori darajadagi mustaqilligini ta'minlash. Ilo valar fayllarni
tashkil qilish, yozuvlarni qayta tartiblash va kirish yo'llarining o'zgarishi kabi
ma'lumotlarning ichki vakolatxonasidagi o'zgarishlardan mustaqil bo'lishi kerak;
- Ma'lumotlarning izchilligi va ortiqcha bo'lishi muammolarini hal qilish uchun
mustahkam asos yaratish. Xususan, Kodd maqolasida normallashtirilgan
munosabatlar tushunchasi, ya'ni guruhlarni takrorlamasdan munosabatlar o’rnatish
tushunchasini kiritdi. (Normallashtirish jarayoni keyingi ma’ruzalarda qarab
chiqiladi);
• To'plamlarga operatsiyalarni kiritish orqali ma'lumotlarni boshqarish tillarini
kengaytirish.
Relyatsion modelga bo'lgan qiziqish bir necha xil sabablarga bog'liq bo'lsa-da, eng
muhim tadqiqotlar turli xil kelib chiqadigan uchta loyihadan kelib chiqqan. Ulardan
birinchisi 1970-yillarning oxirlarida Kaliforniya shtatidagi San-Xose shahridagi IBM
tadqiqot laboratoriyasida Astraxan (Astrahan) boshchiligida ishlab chiqilgan bo'lib,
natijada "System R" deb nomlangan tizim yaratildi, bu prototip haqiqiy relyatsion
ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi [9]. Ushbu loyiha ma'lumotlar tuzilmalari va
taqdim etadigan operatsiyalarni amalga oshirish orqali relyatsion modelning amaliy
qo'llanilishining haqiqiy dalillarini olish maqsadida ishlab chiqilgan. Loyiha, shuningdek,
tranzaktsiyalarni boshqarish, bir vaqtda boshqarish, qayta tiklash texnologiyasi,
so'rovlarni optimallashtirish, ma'lumotlar xavfsizligi va yaxlitligi, inson omillarini
boshqarish va foydalanuvchi interfeysini loyihalash kabi amalga oshirish masalalari
bo'yicha muhim ma'lumot manbai sifatida o'zini namoyon qildi. Loyiha ko'plab ilmiy
ishlarning nashr etilishiga va relyatsion MBBTlarning boshqa prototiplarini yaratishga
turtki bo'ldi.
Relatsion MBBT terminolgiyasi
Relyatsion model munosabatlarning matematik konsepsiyasiga asoslangan bo'lib,
uning fizik ko'rinishi jadvaldir. Buning sababi shundaki, Kodd tajribali matematik bo'lib,
matematik terminologiyadan, ayniqsa, to'plam nazariyasi va predikatlar mantig'idan keng
foydalangan. Ushbu qismda relyatsion modelda ishlatiladigan atamalar, shuningdek uning
asosiy tarkibiy tushunchalari tushuntiriladi.
1. Ma’lumotlarning relyatsion tuzilishi
Munosabat. Ustunlar va satrlardan tashkil topgan jadval.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_56.png)
![Har qanday relyatsion MBBT foydalanuvchi ma'lumotlar bazasini jadvallar to'plami
sifatida qabul qiladi deb taxmin qiladi. Shu bilan birga, ushbu tasavvur faqat ma'lumotlar
bazasining mantiqiy tuzilishiga tegishli ekanligini ta'kidlash kerak, ya'ni 2-ma’ruzada
muhokama qilgan ANSI-SPARC arxitekturasining tashqi va kontseptual darajalariga
taalluqli emas. Ushbu idrok ma'lumotlar bazasining fizik tuzilishiga taalluqli emas, uni
turli xil saqlash tuzilmalari yordamida amalga oshirish mumkin.
Atribut. O'zaro munosabatlarning nomlangan ustuni.
Relyatsion modelda ma'lumotlar bazasida ko'rsatilgan obyektlar to'g'risidagi
ma'lumotlarni saqlash uchun munosabatlar qo'llaniladi. Munosabatlar odatda ikki o'lchovli
jadval shaklida bo'lib, unda satrlar alohida yozuvlarga va ustunlar atributlarga mos keladi.
Bunday holda, atributlar har qanday tartibda joylashgan bo'lishi mumkin - ularning qayta
tartiblanishidan qat'i nazar, munosabatlar bir xil bo'lib qoladi va shuning uchun bir xil
ma'noga ega bo'ladi.
Masalan, kompaniyaning filiallari to'g'risidagi ma'lumotlar faranchNo (Filial
raqami), street (Ko’cha), city (Shahar) va postcode (Pochta indeksi) atributlariga ega
ustunlarni o'z ichiga olgan Branch munosabatlar bilan ifodalanishi mumkin. Kompaniya
xodimlari haqidagi ma'lumotlar xodimlar munosabatlari bilan ifodalanishi mumkin, ular
tarkibiga staffNo (Xodimning tabel nomeri), fName (ism), __IName (Familiya), position
(lavozim), sex (jins), DOB (Tug'ilgan sanasi), salary (ish haqi), branchNo (Filial raqami).
3.1-rasmda Branch va Staff munosabatlarining misollarini ko’rish mumkin.
Domen. Bir yoki bir nechta atributlar uchun yaroqli qiymatlar to'plami.
Domenlar relyatsion modelning nihoyatda kuchli qismidir. Relyatsion ma'lumotlar
bazasining har bir atributi domenda aniqlanadi. Har bir atribut uchun domenlar har xil
bo'lishi mumkin, lekin bitta domendagi ikkita yoki undan ortiq atributlar aniqlanishi
mumkin. 1-jadvalda, Branch va Staff munosabatlarining ba'zi atributlari uchun
domenlarni taqdim etadi. E'tibor bering, domenlar istalgan vaqtda tegishli atribut
qiymatlari bilan ifodalanmagan qiymatlarni o'z ichiga olishi mumkin.
Domen muhim ahamiyatga ega, chunki u foydalanuvchiga atributlar qabul qilishi
mumkin bo'lgan qadriyatlar ma'nosi va manbasini markaziy ravishda aniqlashga imkon
beradi. Natijada, relyatsion operatsiyani bajarishda tizimga ko'proq ma'lumot kiradi, bu
undagi semantik jihatdan noto'g'ri operatsiyalarni oldini olishga imkon beradi. Masalan,
belgilar satrlari ushbu ikkala atribut uchun domen ta'rifi bo'lsa ham, ko'cha nomini telefon
raqamiga solishtirish mantiqsiz. Boshqa tomondan, ko'chmas mulkning oylik ijarasi va
ijaraga olingan oylar soni turli domenlarga tegishli (birinchi atribut pul birligi tipida,
ikkinchisi esa butun son). Ushbu ikkita misoldan ko'rinib turibdiki, domen
kontseptsiyasini to'liq amalga oshirish oson emas.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_57.png)
![Atribut
Domen nomi Domen tarkibi Domen ta’rifi
branchNo BranchNumbers
Barcha tegishli
kompaniya filiallari
raqamlari to'plami Simvolli; o’lchami
4,
'B001-B999'
oralig’ida
street StreetNames
Buyuk
Britaniyadagi barcha
ko'cha nomlari
to'plami Simvolli; o’lchami 25
city cityNames
Buyuk
Britaniyadagi barcha
shahar nomlari
to'plami Simvolli; o’lchami 15
postcode Postcodes
Buyuk
Britaniyadagi barcha
pochta kodlari
to'plami Simvolli; o’lchami 8
DOB DatesOfBirth
Kompaniya
xodimining tug'ilgan
kunining barcha
mumkin bo'lgan
qiymatlari Sana; dd-mmm-yy
formatida
salary Salaries
Kompaniya
xodimining yillik ish
haqining barcha
mumkin bo'lgan
qiymatlari Pul birligi; 7 raqam,
6000.0040000.00
oralig’ida
branchNo
street city postcode
B005
22 Deer Rd London SW1 4EH
B007
16 Argyll St Aberdeen AB23SU
B003
163 Main St Glasgow G119QX1-jadval. Branch va
Staff
munosabatlarining
ba'zi atributlari
domenlari
Atributlar](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_58.png)
![B004
32 Manse Rd Bristol BS991NZ
B002
- - - ---------------- 56 Clover Dr London NW10
6EU
---------- ►
staffNo
fName lName position DOB salary branchNo
SL21 John White Manager 1-Okt-45 30000 B005
SG37 Ann Beech Assistant 1-Nov-60 12000 B003
SG14 David Ford Supervisor 24-Mar-
58 18000 B003
SA9 Mary Howe Assistant 19-Fev-
70 9000 B007
SG5 Susan Brand Manager 3-Jun-40 24000 B003
SL41 Julie Lee Assistant 13-Jun-65 9000 B005Daraja
Birlamchi kalit Tashgi_kalit
1-jadval. Branch va Staff munosabatlari strukturasi
Kortejlar. Munosabatlar satri .
Munosabatning elementlari - bu kortejlar, yoki satrlar, jadvallar. Branch uchun har
bir satrda har bir atribut uchun bittadan qiymat mavjud. Kortejlar har qanday tartibda
bo'lishi mumkin, shu bilan birga munosabatlar bir xil bo'lib qoladi va shuning uchun bir
xil ma'noga ega. O'zaro munosabatlar tuzilmasining tavsifi, shuningdek, domen
spetsifikatsiyasi va atributlarning mumkin bo'lgan qiymatlariga nisbatan har qanday
boshqa cheklovlar, ba'zan uning nomi (yoki tarkibi (intension)) deb nomlanadi. Odatda,
unga qo'shimcha atributlarni qo'shish orqali munosabatlarning ma'nosi o'zgarguncha
tuzatiladi. Kortejlar vaqt o'tishi bilan o'zgarib turadigan kengayish (extension),
holat(state) yoki munosabatlar tanasi deb ataladi.
Daraja . O'zaro munosabatlar darajasi uning tarkibidagi atributlar soniga qarab
belgilanadi. 1-rasmda to'rtta xususiyatga ega va shuning uchun uning darajasi 4 ga teng.
Bu shuni anglatadiki, jadvaldagi har bir satr to'rtta elementli kortej, ya'ni to'rtta qiymatni
o'z ichiga olgan kortej. Faqat bitta atributga ega bo'lgan munosabat 1 darajaga ega va unar
munosabati (yoki bitta elementli kortej) deb nomlanadi. Ikki atributga ega bo'lgan
munosabat binar (ikkilik) deb ataladi, uchta atribut bilan bog'liqlik ternar va ko'plab
atributlarga ega bo'lgan munosabatlar uchun n-ar atamasi qo'llaniladi. Aloqalar darajasini
aniqlash munosabatlar nomining bir qismidir.
Kardinallik . Munosabatlar tarkibidagi kortejlar soni.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_59.png)
![Rasmiy ta’rifi 1-muqobil variant 2-muqobil variant
Munosabat Jadval Fayl
Kortej Satr Yozuv
Atribut Ustun Maydon
3.2.4. Munosabat xossalari
O'zaro munosabatlar quyidagi xususiyatlarga ega.
• Munosabatning relatsion sxemasidagi barcha boshqa munosabatlar nomlaridan
farq qiladigan nomi bor.
• munosabatlarning har bir yacheykasida faqat bitta elementar (bo'linmaydigan)
qiymat mavjud.
• Har bir atributning o'ziga xos nomi bor.
• Atribut qiymatlari bir xil domendan olinadi.
• Har bir kortej o'ziga xosdir (unikal); takrorlanadigan kortejlar bo'lishi mumkin
emas.
• Atributlarning tartibi muhim emas.
• Nazariy jihatdan, aloqalardagi kortejlarning tartibi muhim emas. (Ammo amalda
ushbu tartib ularga kirish samaradorligiga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin.)
Relatsion kalitlar
Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, munosabatda takrorlanadigan kortejlar bo'lmasligi
kerak. Shu sababli, munosabatlarning har bir individual kortejini bir yoki bir nechta
atributlar (relyatsion kalitlar deb ataladi) qiymatlari bo'yicha noyob tarzda aniqlay
olishimiz zarur.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_60.png)
![Super kalit (superkey). Berilgan munosabat kortejini yagona aniqlaydigan atribut
yoki atributlar to'plami.
Super kalit munosabatdagi har bir katakchani o'ziga xos tarzda aniqlaydi. Ammo
super kalitni noyob tarzda aniqlash uchun talab qilinmaydigan qo'shimcha atributlar
bo'lishi mumkin, shuning uchun biz faqat bitta kortejni yagona identifikatsiyalash uchun
zarur bo'lgan atributlardan iborat bo'lgan super kalitlarga e’tibor qaratamiz.
Relyatsion ma'lumotlar modelida tegishli atamalar olingan joydan relyatsion
algebraning qismlaridan foydalaniladi. Relyatsion algebrada munosabatlarning
nomlangan ustuni atribut deb ataladi va ma'lum atributning barcha mumkin bo'lgan
qiymatlari to'plamiga domen deyiladi. Turli xil atributlarning qiymatlari bo'lgan
jadvalning satrlari bog’lanishlar deyiladi. Qiymati bir-birini bog'laydigan atributga kalit
deyiladi. Shunday qilib, kalit maydon - bu jadvalda qiymatlari takrorlanmagan maydon.
Ierarxik va tarmoq ma'lumotlari modellaridan farqli o'laroq, o'zaro bog'liqlik guruh
munosabatlari tushunchasiga ega emas. Turli munosabatlar tuynuklari orasidagi
birlashmalarni aks ettirish uchun kalitlarning nusxalari ishlatiladi. Hech qanday jadval
yozuvni aniq belgilamaganda, murakkab kalit tanlanadi.
Jadvaldagi yozuvlar kalit bo'yicha tartiblangan. Kalit oddiy, bitta maydondan va
murakkab bir necha maydonlardan iborat bo'lishi mumkin. Hech qanday jadval maydoni
yozuvni aniq belgilamaganda, murakkab kalit tanlanadi.
Birlamchi kalitga qo'shimcha ravishda jadvalda tashqi kalitlar yoki indekslar deb
ham ataladigan ikkinchi darajali kalitlar bo'lishi mumkin. Indeks - bu qiymatlar bir
necha jadvallarda mavjud bo'lgan va ularning birida asosiy kalit bo'lgan maydon yoki
maydonlar to'plami. Indeks qiymatlari ba'zi jadvalda takrorlanishi mumkin. Indeks
jadvaldagi yozuvlarning mantiqiy ketma-ketligini, shuningdek yozuvga to'g'ridan-to'g'ri
kirishni ta'minlaydi.
Birlamchi kalit har doim faqat bitta satrni qidiradi va birlamchi kalitning bir xil
qiymatiga ega bo'lgan qatorlar ikkinchi darajali kalit orqali topiladi. Kalitlar jadval
yozuvlarini aniq aniqlash va buyurtma qilish uchun, shuningdek qidiruvlarni buyurtma
qilish va tezlashtirish uchun indekslarni tuzish uchun kerak.
Indekslar relyatsion jadvaldagi yozuvlarning tarkibini o'zgartirmasdan qoldirib,
tuzilishi va tushirilishi mumkin. Indekslar soni, indeks nomlari, indekslarning jadval
maydonlariga mosligi jadval sxemasini yaratishda aniqlanadi.
Indekslar qo'shimcha indeks fayllarini shakllantirish orqali ma'lumotlarni qidirish va
qayta ishlashni samarali amalga oshirishga imkon beradi. Ma'lumotlar to'g'irlanganda
indekslar avtomatik ravishda buyurtma qilinadi, har bir indeksning joylashuvi qabul
qilingan holatga qarab o'zgaradi (ko'tarilgan yoki pasaygan). Yangi yozuvlar namunalari
o'chirilganda yoki qo'shilganda yoki ularning asosiy maydonlarining qiymatlari
o'zgarganda aloqador jadvalning yozuvlari o'zlari harakat qilmaydi.
Indekslar va kalitlar jadvallar o'rtasidagi aloqalarni o'rnatish uchun ishlatiladi. Aloqa
bitta jadvalning tashqi kalit qiymatlarini boshqasining asosiy kalitlari qiymatlariga berish
orqali o'rnatiladi. Bog'liq jadvallar guruhi ma'lumotlar sxemasi](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_61.png)
![deb nomlanadi. Jadvallar, ularning maydonchalari, kalitlari va boshqalar haqida ma'lumot
metadata deyiladi.
Tashqi kalit. Ba'zi (ehtimol bir xil) munosabatlarning potensial kalitiga mos
keladigan munosabatlar ichidagi atribut yoki atributlar to'plami.
Agar ma'lum bir atribut bir nechta munosabatlarda mayjud bo'lsa, unda uning
mavjudligi, odatda, ushbu munosabatlarning kortejlari orasidagi ma'lum munosabatlarni
aks ettiradi.
3.3. O’zaro munosabatlarning yaxlitligi
Yuqorida ma'lumotlarning relyatsion modelining tarkibiy qismini qarab chiqdik.
Yuqorida aytib o’tilganidek, ma'lumotlar modeli yana ikkita qismga ega: ma'lumotlar
bo'yicha ruxsat etilgan operatsiyalar turlarini belgilaydigan boshqaruv qismi va
ma'lumotlar to'g'riligini ta'minlaydigan butunlikni cheklashlar to'plami. Ushbu bo'limda
relyatsion yaxlitlik cheklovlari, keyingisida esa ma'lumotlar bilan bog'liqlik
manipulyatsiyasi operatsiyalari ko'rib chiqiladi.
Har bir atribut ma'lum bir domendan olib tashlanganligi sababli, munosabatlarning
har bir atributining ruxsat etilgan qiymatlari to'plami uchun domen cheklovlari deb
ataladi. Bundan tashqari, ikkita muhim yaxlitlik qoidalari o'rnatildi, ular aslida
ma'lumotlar bazasining barcha holatlari uchun cheklovlardir. Relyatsion modelning ushbu
ikkita asosiy qoidalari subyekt yaxlitligi va havola qilingan yaxlitlik deb nomlanadi.
Biroq, ushbu qoidalarni o'rganishni boshlashdan oldin, nol qiymatlar tushunchasini ko'rib
chiqishingiz kerak.
Bo’sh qiymatlar
Bo'sh qiymat - Atributning qiymati hozircha ma'lum/noma'lumligini yoki ushbu
kortej qabul qilinmasligini bildiradi.
Bo'sh qiymat (uni shartli ravishda NULL deb atashadi) mantiqiy "noma'lum"
sifatida ko'rib chiqilishi kerak. Boshqacha qilib aytganda, bu qiymat biron bir kortej
doirasiga kirmaydi yoki hali hech qanday qiymat o'rnatilmagan. NULL kalit so'zi to'liq
bo'lmagan yoki g'ayrioddiy ma'lumotlarni boshqarish usuli hisoblanadi. Biroq, NULLni
bo'sh sonli bo'shliq yoki bo'shliq bilan to'ldirilgan matn qiymati deb tushunmaslik kerak.
Nollar va bo'shliqlar ma'lum bir qiymatni anglatadi, NULL kalit so'zi esa hech qanday
qiymat yo'qligini bildiradi. Shuning uchun NULL boshqa qadriyatlardan farq qilishi
kerak. Ba'zi mualliflar "NULL qiymati" atamasidan foydalanadilar, lekin aslida NULL
qiymat emas, faqat uning yo'qligini bildiradi, shuning uchun "NULL qiymati" atamasidan
faqat ba'zi ogohlantirishlar bilan foydalanish mumkin.
NULLning relyatsion modelida ishlatilishi munozarali hisoblanadi. Kodd [77]
NULL tushunchasini ushbu modelning ajralmas qismi deb hisoblaydi, boshqa
mutaxassislar esa ushbu yondashuvni noto'g'ri deb hisoblashadi, chunki etishmayotgan
ma'lumot muammosi hali to'liq tushunilmagan, uning qoniqarli hech qanday yechim
topilmadi va shuning uchun NULL saralashining relyatsion modelga kiritilishi erta
hisoblanadi.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_62.png)
![Endi siz munosabatlarning yaxlitligini cheklashni o'rganishni boshlashingiz
mumkin.
Mohiyatning butunligi
Birinchi butunlikni cheklash asosiy munosabatlarning birlamchi kalitlariga tegishli.
Bu yerda bazaviy munosabatlar kontsepual sxemadagi ba'zi bir narsalarga mos keladigan
munosabatlar sifatida tavsiflanadi.
Mohiyatning butunligi. Asosiy munosabatlarda biron bir birlamchi kalit atributi
NULL deb belgilangan bo’sh qiymatlarni o'z ichiga olmaydi.
Bu shuni anglatadiki, birlamchi kalitning biron bir to'plami noyob tarzda
identifikatsiyalash uchun etarli bo'lishi mumkin emas. Birlamchi kalitning biron bir
qismida NULL mavjudligini taxmin qilish, uning barcha atributlari yagona kalitlarni
aniqlash uchun talab qilinmaydi, bu asosiy kalitning ta'rifiga ziddir.
3.3.3. Havola qilingan butunlik
Ikkinchi butunlik cheklovi tashqi kalitlariga tegishli.
Havola qilingan butunlik . Agar aloqada tashqi kalit mavjud bo'lsa, u holda tashqi
kalit qiymati yoki uning bazaviy munosabatlaridagi ba'zi bir kortej potensial kalitining
qiymatiga mos kelishi kerak yoki tashqi kalit butunlay NULL qiymatlari bo'lishi kerak.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_63.png)
![8-ma’ruza. Ma'lumotlar bazasida relyatsion model va munosabatlar
Relyatsion model nima?
RELATIONAL MODEL (RM) ma'lumotlar bazasini munosabatlar yig'indisi sifatida
ifodalaydi. Jadvaldagi har bir satr tegishli ma'lumotlar qiymatlari to'plamini ifodalaydi.
Jadvaldagi bu satrlar haqiqiy dunyodagi mavjudlik yoki munosabatni ifodalaydi.
Jadval va ustun nomlari har bir satrdagi qiymatlarning ma'nosini izohlashga yordam
beradi. Ma'lumotlar o'zaro munosabatlar to'plami sifatida taqdim etiladi. Relyatsion
modelda ma'lumotlar jadvallarda saqlanadi. Biroq, ma'lumotlarning fizik jihatdan
saqlanishi ma'lumotlarning mantiqiy tarzda qanday tashkil qilinganiga bog'liq emas.
Ma'lumotlar bazasini boshqarishning ba'zi mashhur tizimlari:
DB2 va Informix dinamik serveri - IBM
Oracle va RDB - Oracle
SQL Server va Access - Microsoft
Relyatsion model tushunchalari
Atribut . jadvaldagi har bir ustun. Atributlar - bu munosabatlarni belgilaydigan
xususiyatlar. masalan Student_Rollno, NAME va boshqalar.
Jadvallar . Relyatsion modelda munosabatlar jadval formatida saqlanadi. U mohiyati
bilan birga saqlanadi. Jadvalda satr va ustunlar uchun ikkita xususiyat mavjud. Qatorlar
yozuvlarni, ustunlar atributlarni ifodalaydi.
To’plam. Bu bitta yozuvni o'z ichiga olgan jadvalning faqat bir qatori. Munosabatlar
sxemasi . Munosabatlar sxemasi uning atributlari bilan munosabatlarning nomini
ifodalaydi.
Daraja . munosabatlardagi atributlarning umumiy soni munosabatlar darajasi deb ataladi.
Kardinallik . Jadvaldagi satrlarning umumiy soni.
Ustun . Ustun ma'lum atribut uchun qiymatlar to'plamini ifodalaydi.
Aloqalar misoli . Aloqalar misoli - bu RDBMS tizimidagi cheklangan to'plamlar to'plami.
Aloqa holatlarida hech qachon bir -birini takrorlamaydigan juftliklar mavjud.
Aloqa kaliti . Har bir satrda munosabatlar kaliti deb nomlangan bir, ikki yoki undan ortiq
atributlar mavjud.
Atribut domeni . har bir atribut atribut domeni deb nomlanuvchi oldindan belgilangan
ma'no va ko'lamga ega.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_64.png)
![CustomerlD CustomerName Status
1 Google Active
2 Amazon Active
3 Apple Inactive
Column OR Attributes
Total # of column is Degree ;Tuple OR Row
Total # of rows is Cardinality
Relatsion butunlik cheklovlari
Relatsion butunlik cheklovlari haqiqiy munosabatlar uchun mavjud bo'lishi kerak bo'lgan
shartlarni bildiradi. Bu butunlik cheklovlari ma'lumotlar bazasi ko'rsatadigan kichik
dunyodagi qoidalardan kelib chiqadi.
Butunlik cheklovlarining ko'p turlari mavjud. Ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimidagi
cheklovlar asosan uchta asosiy toifaga bo'linadi:
• Domen cheklovlari
• Kalit cheklovlar
• Referensial butunlik cheklovlari
Domen cheklovlari
Agar atribut qiymati to'g'ri domenda ko'rinmasa yoki to'g'ri ma'lumotlar turiga kirmasa,
domen cheklovlari buzilishi mumkin.
Domen cheklovlari shuni ko'rsatadiki, har bir atributning qiymati har bir to'plamda noyob
bo'lishi kerak. Bu ma'lumotlar tiplari sifatida sanab o'tilgan bo'lib, ular standart
ma'lumotlar turlarini, butun sonlarni, haqiqiy sonlarni, belgilarni, booleanlarni,
o'zgaruvchan uzunlikdagi satrlarni va boshqalarni o'z ichiga oladi.
Misol:
Create DOMAIN CustomerName
CHECK (value not NULL)
Ko'rsatilgan misol, CustomerName NULL bo'lmagan domen cheklovini qanday yaratishni
ko'rsatadi
Kalit cheklovlari](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_65.png)
![Foydalanuvchi ID
Xaridor nomi Holat
1 Google Faol
2 Amazon Faol
3 Apple Nofaol
CustomerID
CustomerName Status
1 Google Active
*
% 2 Amazon Active
V
Apple Inactive
InvoiceNo
’OystomerlD Amount
1 1I-1oo
2 1 $200
3 2 $150O'zaro munosabatlardagi tuplni yagona aniqlay oladigan atributga jadval kaliti deyiladi.
Aloqadagi har xil qo'shimchalar uchun atribut qiymati yagona bo'lishi kerak.
Misol:
Bu jadvalda CustomerID xaridorlar jadvalining asosiy atributidir. Ehtimol, u bitta mijoz
uchun bitta kalitga ega bo'ladi, CustomerID = 1 faqat CustomerName = "Google" uchun.
Referensial butunlik cheklovlari
Referensial butunlik cheklovlari tashqi kalitlari konsepsiyasiga asoslangan. Tashqi kalit -
bu boshqa munosabatlarda ko'rsatilishi kerak bo'lgan munosabatlarning muhim atributi.
Yo'naltiruvchi cheklov sharti, munosabatlar boshqa yoki bir xil munosabatlarning asosiy
atributiga ishora qilganda yuzaga keladi. Biroq, bu asosiy element jadvalda bo'lishi kerak.
Misol:
Customer
Billing
Yuqoridagi misolda bizda 2 ta munosabatlar mavjud, mijoz va billing.
To’plam uchun CustomerID = 1 Billingga nisbatan ikki marta aytilgan. Shunday qilib, biz
bilamizki, CustomerName = Google 300 dollarlik summaga ega
Relyatsion modeldagi amallar
Ma'lumotlar bazasi modelida bajariladigan to'rtta asosiy yangilash amallari:](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_66.png)
![CustomerlD CustomerName Status CustomerlD CustomerName Status
1 Google Active 1 Google Active
2 Amazon Active 2 Amazon Active
3 Apple 1 nactive
■ar 3 Apple Inactive
w 4 Alibaba Active
CustomerlD
CustomerName Status
1 Google Active
2 Amazon Active
3 Apple Inactive '
4 Alibaba Active
CustomerlD
CustomerName Status
1 Google Active
2 Amazon Active
3 Apple Active
4 Alibaba Active
CustomerlD
CustomerName Status
1 Google Active
(
2 Amazon Active
3 Apple Active
4 Alibaba Active
CustomerlD
CustomerName Status
1 Google Active
2 Amazon Active
4 Alibaba ActiveKiritish, yangilash, o'chirish va tanlash.
Ma'lumotlarni munosabatlarga kiritish uchun qo'shish amali ishlatiladi
O'chirish - bu jadvaldagi katakchalarni olib tashlash uchun ishlatiladi.
O'zgartirish mavjud to'plamlardagi ba'zi atributlarning qiymatlarini o'zgartirishga imkon
beradi.
Tanlash sizga ma'lum bir ma'lumot doirasini tanlash imkonini beradi.
Ushbu amallardan biri qo'llanilganda, ma'lumotlar bazasi sxemasida ko'rsatilgan butunlik
cheklovlari hech qachon buzilmasligi kerak.
Qo’shish amali
Qo'shish amaliyoti munosabatlarga kiritiladigan yangi to’plam uchun atribut qiymatlarini
beradi.
Yangilash amali
Ko'rishingiz mumkinki, quyidagi munosabatlar jadvalida CustomerName = "Apple" faol
bo'lmagan holatidan faol holatga yangilangan.
O’chirish amali
O'chirishni ko'rsatish uchun munosabatlar atributlari sharti o'chirish uchun kortejni
tanlaydi.
Yuqoridagi misolda CustomerName = "Apple" jadvaldan o'chirilgan.
Agar o'chirilgan to‘plam bir xil ma'lumotlar bazasidagi boshqa katakchalarning tashqi
kalitlari bilan havola qilinsa, O'chirish operativligi ma'lumotlarning yaxlitligini buzishi
mumkin.
Tanlash amali](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_67.png)
![Yuqoridagi misolda CustomerName = "Amazon" tanlangan
Relatsion modelni yaratishning eng yaxshi amaliyotlari
• Ma'lumotlar o'zaro munosabatlar to'plami sifatida taqdim etilishi kerak
• Har bir munosabatlar jadvalda aniq ko'rsatilishi kerak.
• Satrlar obyekt misollari haqidagi ma'lumotlarni o'z ichiga olishi kerak
• Ustunlarda mohiyat atributlari haqidagi ma'lumotlar bo'lishi kerak
• Jadval yacheykalarida bitta qiymat bo'lishi kerak
• Har bir ustunga o'ziga xos nom berilishi kerak
• Ikki qator bir xil bo'lishi mumkin emas
• Atribut qiymatlari bir xil domendan bo'lishi kerak
Relyatsion modeldan foydalanishning afzalliklari
Oddiylik : Ma'lumotlarning o'zaro bog'liq modeli iyerarxik va tarmoq modeliga qaraganda
sodda.
Strukturaviy mustaqillik : Aloqaviy ma'lumotlar bazasi faqat ma'lumotlar bilan bog'liq,
tuzilishi emas. Bu modelning ishlashini yaxshilashi mumkin.
Foydalanish qulayligi : Aloqa modeli oddiy, chunki qatorlar va ustunlar jadvallari tabiiy
va tushunish oson.
So’rovlar qobiliyati : SQL kabi yuqori darajadagi so'rovlar tiliga ma'lumotlar bazasida
murakkab navigatsiyani oldini oladi.
Ma’lumotlar mustaqilligi : ma'lumotlar bazasining tuzilishini hech qanday ilovani
o'zgartirmasdan o'zgartirish mumkin.
Miqyoslilik . Yozuvlar yoki qatorlar soni va maydonlar soniga kelsak, uning mavjudligini
yaxshilash uchun ma'lumotlar bazasini kengaytirish kerak.
Relyatsion modelni ishlatishning kamchiliklari
Bir nechta relyatsion ma'lumotlar bazalarida maydon uzunligi chegaralaridan oshib
bo'lmaydi.
Ma'lumotlar bazasi ba'zan murakkablashishi mumkin, chunki ma'lumotlar hajmi oshadi va
ma'lumotlar bo'laklari o'rtasidagi munosabatlar murakkablashadi. Ma'lumotlar bazasining
murakkab tizimlari ma'lumotni bir tizimdan ikkinchisiga o'tkazish mumkin bo'lmagan
alohida ma'lumotlar bazalariga olib kelishi mumkin. Xulosa
• Relyatsion ma'lumotlar bazasi modeli ma'lumotlar bazasini munosabatlar
(jadvallar) to'plami sifatida ifodalaydi.
• Atribut, jadvallar, to’plam, munosabatlar sxemasi, daraja, kardinallik, ustun,
munosabatlar namunasi - o'zaro bog'liq modelning muhim tarkibiy qismlari.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_68.png)
![• Relatsion butunlik cheklovlari haqiqiy munosabatlar uchun mavjud bo'lishi kerak
bo'lgan shartlarni bildiradi
• Agar atribut qiymati tegishli domenda ko'rinmasa yoki tegishli ma'lumotlar turiga
ega bo'lmasa, domen cheklovlari buzilishi mumkin
• Qo'shish, Tanlash, O'zgartirish va O'chirish - relyatsion modelda bajariladigan
amallar.
• Relyatsion ma'lumotlar bazasi modelning ish faoliyatini yaxshilaydigan tuzilma
bilan emas, faqat ma'lumotlar bilan bog'liq.
• Relyatsion modelning afzalliklari - soddaligi, strukturaviy mustaqilligi,
foydalanish qulayligi, so'rovlar, ma'lumotlar mustaqilligi, miqyosi.
• Bir nechta relyatsion ma'lumotlar bazalarida maydon uzunligi chegaralaridan oshib
bo'lmaydi.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_69.png)
![9- 10-ma’ruza. Relatsion algebra va relyatsion hisoblash elementlari
Relatsion ma’lumotlar bazasidagi amallar. Har bir ma'lumotlar bazasida o'z
amallar to'plami mavjud. Ushbu amallar ma'lumotlar bazalarini bir holatdan boshqasiga
o'tkazadi. Har bir amal ma'lumotlarni tanlash (seleksiya) va tanlangan ma'lumotlarda
bajariladigan amallarni o'z ichiga oladi. Relatsion ma'lumotlar bazasining nazariy asosi -
bu to’plamlar nazariyaga asoslangan va munosabatlar bo'yicha maxsus operatsiyalarni
hisobga oladigan relyatsion algebralar va matematik mantiqqa asoslangan relyatsion
hisoblardir. Relatsion bazaning ma'lumotlarini boshqarish uchun munosabatlar
nazariyasining operatsiyalari qo'llaniladi.
O'zaro munosabatlarni qayta ishlash operatsiyalarining o'ziga xos xususiyati
shundaki, ulardagi protsedura bir-biriga bog'lanmagan, balki munosabatlar: har bir
operatsiyaning kirishida bir yoki ikkita munosabatlar qo'llaniladi va operatsiyalar natijasi
yangi munosabatlardir. Relatsion ma'lumotlar bazasini har qanday qayta ishlashning
ma'nosi mayjud munosabatlarni yangilash yoki yangisini yaratishdir va ma'lumotlar
bazasiga har qanday so'rovning natijasi tanlash shartlarini qondiradigan yangi
munosabatlarni qurishdir.
Relyatsion modelni ishlab chiqishda E. Kodd munosabatlarni operandlar sifatida
ishlatadigan va natija sifatida munosabatlarni qaytaradigan relyatsion algebrani kiritdi. U
sakkizta amalni o'z ichiga oladi:
• to'plamlar ustidagi an'anaviy amallar: birlashma, kesishma, ayirma, dekart
ko’paytma;
• maxsus relyatsion amallar - tanlash, proyeksiyalash, ulash, bo’lish.
Relyatsion algebra haqida gapirganda, biz yopiq bo'lish xususiyatini e'tiborsiz
qoldirolmaymiz. Bu munosabatdagi relyatsion amal natijasi ham munosabat bo'lishi
yotadi. Shuning uchun bitta amalning natijasi boshqasiga kirish sifatida ishlatilishi
mumkin. Shunday qilib, ichki biriktirilgan ifodalardan foydalanish mumkin.
Birlashma . Berilgan ikkita munosabatdan biriga va ikkalasiga ham tegishli bo’lgan
kortejlardan iborat yangi munosabatni qaytaradi.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_70.png)
![StudID FISH Guruh
123 Axrorov S. I. 301
124 Salimov J. I. 301](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_71.png)
![StudID FISH Guruh
123 Axrorov S. I. 301
127 Ne’matov A. B. 302
StudID
FISH Guruh
123 Axrorov S. I. 301
124 Salimov J. I. 301
127 Ne’matov A. B. 302
StudID
FISH Guruh
123 Axrorov S. I. 301
StudID
FISH Guruh
124 Salimov J. I. 301
StudID
FISH
123 Axrorov S. I.
124 Salimov J. I.
127 Ne’matov A. B. A va B munosabatlar o’rtasidagi birlashma amali.
AU B.
A va B munosabatlar o’rtasidagi kesishma amali.
А П В .
A va B munosabatlar o’rtasidagi ayirma amali.
A - B .
Quyidagi fikrlarga e'tibor qaratish lozim. Birinchidan, kalitlar va atribut nomlarining
merosxo'rligi, natijada paydo bo'lgan munosabatlar sarlavhasini aniqlashga imkon berdi.
Ikkinchidan, A-B natijasi odatda B-A natijasiga teng bo'lmaydi.
Dekart ko’paytma. ( * ) - berilgan ikkala jadvaldagi kortejlarning
kombinatsiyalaridan iborat yangi jadval hosil qiladi.
Bu holatda A va B munosabatlarda umumiy atributlar mavjud bo’lmasligi mumkin.
Dekart ko’paytma quyidagicha tarzida ifodalanadi:
A x B A
TIMES B
Quyidagi A va B munosabatlarning Dekart ko’paytmasini topamiz.
A munosabat](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_72.png)
![StudID FISH Fan
123 Axrorov S. I. Matematika
123 Axrorov S. I. Fizika
124 Salimov J. I. Matematika
124 Salimov J. I. Fizika
127 Ne’matov A. B. Matematika
127 Ne’matov A. B. Fizika
Dekart ko’paytma amali natijasida hosil bo’lgan munosabat darajasi dastlabki
munosabatlar darajalari yig'indisiga (2 + 1), kardinallik esa munosabatlarning kardinallik
raqamlari ko'paytmasiga teng ekanligiga ishonch hosil qilishingiz mumkin. (3 x 2).
Natijada paydo bo'lgan munosabat birlamchi kalitga ega (StudID, Fan), dastlabki aloqada
esa bu oddiy edi.
Ushbu amalning quyidagi xususiyatlariga va quyida muhokama qilinadigan "ulash"
operatsiyasiga e'tibor qaratish lozim. Agar A va B munosabatlari bir xil atributlarga ega
bo'lsa, natijada ularni ajratish uchun siz bunday atribut nomini <Munosabat
nomi>.<Atribut nomi> shaklida tashkil qilishingiz mumkin:
A.FISH va B.FISH
Ba'zida bitta munosabat uchun dekart ko’paytma amalini bajarish kerak bo’lib
qolishi mumkin. Bunday holda, yana bitta o'zgaruvchidan foydalanish kerak, aks holda
natija atributlari nomlarini to'g'ri shakllantirish mumkin bo'lmaydi:
A1 = A, R = A x A1.
Bu erda "=" tayinlash operatorini bildiradi.
Tanlash. Berilgan jadvaldagi ma’lum shartni qanoatlantiruvchi barcha kortejlardan
iborat yangi jadval hosil qiladi. Bu algebraik cheklanish hisoblanadi.
Shart =, >, < va boshqa taqqoslash amallari orqali beriladi. Tanlash amalining
ko’rinishi quyidagicha bo’ladi:
A[XQY]
A WHERE XQY](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_73.png)
![StudID FISH Guruh
123 Axrorov S. I. 303
124 Jonibekov A. B. 302
122 Salimov J. I. 302
TALABA [Guruh = 302]
0 - tanlash amalining ta'rifini kengaytiraylik. 0 -tanlovi uchun taqqoslash sharti
mantiqiy biriktiruvchilar bilan bog'langan oddiy taqqoslashlarning ixtiyoriy sonini o'z
ichiga olishi mumkin deb fikr yuritish mumkin. Agar kerak bo'lsa, qavslardan ham
foydalanish mumkin.
Mantiqiy biriktiruvchilar uchun alternativ yozuv shakllari ham qo'llaniladi, ulardan
biri matematik mantiqda qabul qilinganga yaqin, ikkinchisi ma'lumotlar bazasi so'rovlari
tillarida yozuv shakliga yaqinroq:
- “EMAS” — yoki NOT tarzida yoziladi;
- “VA” ?, A yoki AND
- “YOKI”, V yoki OR.
Quyidagicha ifodani yozish mumkin:
TALABA WHERE ((Guruh = 302) AND (StudID<124))
Yoki xuddi shu yozuvni quyidagi ko’rinishda yozamiz:
TALABA [Guruh=302 & StudID < 124]
Natijada quyidagi kortej natija sifatida olinadi:
<123, Salimov J. I., 302>
Proyeksiya - berilgan jadvaldagi ba’zi kortejlarni istisno (chiqarib tashlash) qilib
qolgan kortejlardan (podkortej) yangi munosabat hosil qiladi.
Shunday qilib, proyeksiya natijasida dastlabki munosabatlarning ba'zi bir atributlari
chiqarib tashlanadi, shundan so'ng takroriy kortejlarni olib tashlash kerak bo'lishi
mumkin.
A munosabatining proyeksiyasi V, W, Z atributlari bilan A[V, W, Z] bilan
belgilanadi.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_74.png)
![StudID FISH Guruh
123 Axrorov S. I. 303
124 Jonibekov A. B. 302
122 Salimov J. I. 302
125 Axrorov S. I. 301
StudID
FISH Guruh
123 Axrorov S. I. 303
124 Jonibekov A. B. 302
127 Salimov J. I. 302
GuruhSardor
Guruh
Jonibekov A. B. 302
Akramov B. I. 304
Talaba munosabatiga Proyeksiya amalini qo’llash
TALABA [FISH]
FISH
_____________
Axrorov S. I.
Jonibekov A.
Ko'rib turganingizdek, StudID va "Guruh" atributlarini olib tashlaganingizdan so'ng,
nusxa ko'chirilgan <" Axrorov S. I."> kortejida bitta nusxada qoldirildi.
Ulash. Berilgan ikkala jadvalda umumiy qiymatga ega bo’lgan kortejlarning
ulanishidan iborat yangi jadval hosil qiladi. Natijaviy jadvalda umumiy qiymat faqat bir
marta qatnashadi. Bunday ulash tabiiy ulash deb ataladi (v).
Quyidagi ikki munosabatni qarab chiqamiz.
TALABA
munosaba
ti
GURUH munosabati
TALABA va GURUH munosabatlari orasida ulash amalini qo’llash
TALABA JOIN GURUH](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_75.png)
![StudID FISH Guruh GuruhSardor
124 Jonibekov A. B. 302 Jonibekov A. B.
127 Salimov J. I. 302 Jonibekov A. B.
Qurilma
QurilmaNarxi
Qurilma1 100
Qurilma2 200
B munosabat
Jihoz JihozNarxi
Qurilma1 50
Qurilma2 150
A [QurilmaNarxi>JihozNarxi] B
Qurilma QurilmaNarxi Jihoz JihozNarxi
Qurilma1 100 Qurilma1 50
Qurilma2 200 Qurilma1 50
Qurilma2 200 Qurilma2 150TALABA munosabatida "Guruh" atributining qiymati "344" ga teng kortejlar
mavjud emasligi sababli, GURUH munosabatida qiymati "302" guruhi talabalari
to'g'risidagi ma'lumotlarni o'z ichiga olgan kortejlar munosabatda qoldi.
Birlamchi kalitning o'ziga xosligi va ortiqcha emasligi talablaridan kelib chiqadigan
munosabatlarda asosiy kalit {StudID} ekanligi kelib chiqadi.
A va B munosabatlarning umumiy atributlari bo'lmasin va u holda 0 operatori
tanlash kabi aniqlanadi.
Join-qo'shilish ikki munosabatning dekart ko’paytmasini topishga va natijada 0-
tanlashga tengdir.
Ushbu amalni yozishni ikkita usuli mayjud:
A [X 0 Y] B
(A TIMES B) WHERE X 0 Y
Quyidagi misolni ko’rib chiqaylik:
A munosabati qurilmalar narxi to'g'risida ma'lumotni o'z ichiga olsin, B munosabati
esa jihozlar narxi to'g'risida ma’lumotlarni saqlaydi. Qurilmalarning narxlari ichida
jihozlarning narxlaridan qimmatroq bo’lgan qurilmalar ro’yxatini aniqlash lozim. Buning
uchun “QurilmaNarxi” > “JihozNarxi” sharti asosida ulash amalini bajaramiz.
A munosabat](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_76.png)
![StudID Fan
123 Fizika
123 Matematika
124 Matematika
127 Fizika
B munosabat
Fan ____________
Fizika __________
Matematika
Bo’lish amalini qo’llash natijasida hosil bo’lgan munosabat
A/B StudID 123](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_77.png)
![11-ma’ruza. Ma’lumotlar bazasini normallashtirish. Normal formalar
1NF, 2NF, 3NF va Kodd.
Relatsion ma'lumotlar bazalarini yaratish nazariyasi va amaliyoti o'ttiz yildan ortiq
tarixga ega. Shu vaqt ichida ma'lumotlar bazasini ishlab chiqaruvchilarning ishlarida
yetarlicha tajriba to'plangan.
Relyatsion model ikki sababga ko'ra muhimdir. Birinchidan, relatsion model
konstruksiyalari keng va umumiy bo'lganligi sababli, ma'lumotlar bazasi tuzilmalarini
ma'lumotlar bazasini mustaqil ravishda tavsiflashga imkon beradi. Ikkinchidan, relatsion
model deyarli barcha MBBT asosini tashkil etadi. Shunday qilib, ushbu model
prinsiplarini tushunish juda muhimdir.
Ushbu ma'ruzada biz normallashtirishning asosiy prinsiplarini muhokama qilamiz
va ko'rib chiqamiz. Umuman olganda normalizatsiya - bu ba'zi bir kamchiliklari bo'lgan
munosabatlarni ushbu kamchiliklarga ega bo'lmagan munosabatlarga aylantirish jarayoni.
Tuzilgan munosabatlar yaxshi yoki yo'qmi degan savol ko'p nazariy tadqiqotlar mavzusi
bo'ldi.
Normallashtirish atamasi ma'lumotlar bazasi texnologiyalarining kashfiyotchilari
bilan bog'liq. E. Codd, D. Boyes, R. Fagin, P. Chen, R. Barker, kabilar
munosabatlarning turli normal shakllarini belgilab berganlar. So'nggi paytlarda ushbu
masalani yanada chuqurroq o'rganish D. Ulman, G. Molina, D. Vidoma, D. Krenke,
shuningdek, rus olimlari S. Glushakov, D. Lomotko, E. Fufayev, N. Solovyov va
boshqalarning asarlarida mavjud.
Relatsion ma'lumotlar bazasi - bu bir-biri bilan bog'liq jadvallar to'plami.
Ma'lumotlar bazasidagi jadvallar soni va ularning tarkibi ko'plab omillarga bog'liq,
ularning asosiylari:
- ma'lumotlar foydalanuvchilarining tarkibi;
- ma'lumotlar yaxlitligini ta'minlash (ayniqsa, ko'p foydalanuvchiga ega bo'lgan
axborot tizimlarida muhim);
- eng kichik hajmni ta'minlaydigan ma'lumotlarning ko'payishini yo'q qilish talab
qilingan xotira va minimal ishlov berish vaqti.
Ko'plab olimlarning to'plangan tajribasi, xususan E. Codd, D. Boyes, R. Fagin,
jadvallarni normallashtirish va ular o'rtasidagi aloqalarni o'rnatish usullari bilan relyatsion
ma'lumotlar bazalarini loyihalashda ushbu omillarni hisobga olishga imkon beradi.
Klassik normallashtirish shakllari. Relatsion ma'lumotlar bazalarida jadvallarni
yaratish va ishlatish jarayoni domendagi ma'lumotlarni tahlil qilish jarayonida odamning
mantiqiy va mavhum fikrlashi bilan boshlanadi, shundan so'ng domenning axborot modeli
quriladi. Ushbu jarayon asosiy va klassik yondashuvni talab qiladi, bunda barcha loyiha
ishlari o'zaro bog'liqlik sxemalarining ketma-ket yaqinlashishi orqali ma'lumotlar
relyatsion modeli nuqtai nazaridan amalga oshiriladi.
Umuman olganda, loyiha jarayoni, boshqalar qatori, munosabatlar sxemalarini
normallashtiradi va har bir keyingi normal shakl (NF) avvalgisiga qaraganda yaxshiroq
xususiyatlarga ega bo’ladi.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_78.png)
![Nima uchun ma'lumotlar bazasini normalizatsiya qilish kerak?
Haqiqat shundaki, ma'lumotlarning ortiqcha bo'lishi turli xil anomaliyalar paydo
bo'lishi uchun zarur shartlarni yaratadi, ish faoliyatini pasaytiradi va ma'lumotlarni
boshqarish moslashuvchan emas va unchalik qulay bo’lmay qoladi. Bundan xulosa
qilishimiz mumkinki, normallashtirish quyidagilar uchun zarur:
- Anomaliyalarni yo'q qilish
- Ishlashni yaxshilash
- Ma'lumotlarni boshqarish qulayligini oshirish
Ma’lumotlarning ortiqcha bo’lishi - bu bir xil ma'lumotlar bazasida bir nechta
joyda saqlanishi va bu anomaliyalarga olib keladi.
Quyidagi asosiy tushunchalar mavjud:
X va Y atributlari (atributlar to'plamlari) o'rtasidagi funksional munosabatlar
shundan dalolat beradiki, bu boradagi har qanday haqiqiy bog'lanish to'plami uchun: agar
ikkita to'r X qiymatiga to'g'ri kelsa, ular Y qiymatiga mos keladi. Masalan, agar
"Kompaniya nomi" atributining qiymati Canonical Ltd bo'lsa, keyin bunday ulanish joyida
“Bosh ofis” atributining qiymati har doim Millbank Tower, London, Buyuk Britaniya.
Belgilanishi: {X} ^ {Y}.
Normal forma - bu ma'lumotlar bazasidan atributlar (jadval maydonlari) o'rtasidagi
ortiqcha funksional bog'liqlikni yo'q qilish uchun relyatsion ma'lumotlar bazalari
nazariyasida jadvallarning tuzilishi talabidir.
Normal shakl metodi (NF) - bir munosabat ichida muammoni hal qilish obyektlari
to'g'risida ma'lumot to'plashni va keyinchalik bu munosabatlarni normallashtirish tartibiga
asoslangan bir necha o'zaro bog'liqliklarga ajratishni o'z ichiga oladi.
Normallashtirish maqsadi - kortejlar (jadval satrlari) ni qo'shish, tahrirlash va yo'q
qilish paytida yuzaga keladigan anomaliyalarning sababi bo'lgan ortiqcha ma'lumotlarning
ko'payishini bartaraf etish.
Anomaliya - bu ma'lumotlar bazasidagi qarama-qarshilikka olib keladigan yoki
ma'lumotlar bazasini qayta ishlashni sezilarli darajada murakkablashtiradigan holat.
Sababi - jadvalda ma'lumotlarning haddan tashqari ko'payishi, bu kalit bo'lmagan
atributlarga funktsional bog'liqlik mavjudligi bilan izohlanadi.
Modifikatsiya anomaliyalari ba'zi ma'lumotlarning o'zgarishi butun jadvalni
skanerlash va ba'zi jadval yozuvlarini mos keladigan o'zgarishiga olib kelishi
mumkinligida namoyon bo'ladi.
O’chirish-anomaliyalari - jadvaldan ketma-ketlikni o'chirishda yozuv bilan
bevosita bog'liq bo'lmagan ma'lumotlar yo'q bo'lib ketishi mumkin.
Qo'shish anomaliyalar, jadvalga ma'lumotlarni to'ldirib bo'lmaguncha kiritib
bo'lmaganda yoki yozuvni qo'shish uchun jadvalni qo'shimcha tekshirish talab etiladi.
Normallashtirish
Aytaylik, bizda quyidagi jadval mavjud, unda mebel buyumlari, xususan buyum
nomi va ushbu buyum ishlab chiqarilgan material haqida ma'lumotlar saqlanadi.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_79.png)
![Predmet
identifikatori Predmet Nomi Material
1 Stul Metall
2 Stol Qattiq yog'och
3 Krovat DSP
4 Shkaf Qattiq yog'och
5 Kiyim shkaf DSP
Predmet
identifikatori Predmet Nomi Material
1 Stul Metall
2 Stol Daraxt
3 Krovat DSP
4 Shkaf Qattiq yog'och
5 Javon DSP
Predmet
identifikatori Predmet Nomi Material
1 Stul Metall
2 Stol Daraxt
3 Krovat DSP
4 Shkaf Qattiq yog'och
5 Javon DSP
6 Shkaf-2 Tabiiy yog’ochEndi materialning nomini to'g'rilashimiz kerak, "Qattiq yog'och" o'rniga "Daraxt"
deb yozishimiz kerak va buning uchun birdaniga bir nechta qatorlarga o'zgartirishlar
kiritish kerak, chunki ular bizda ikkita: stol va shkaf.
Endi tasavvur qiling-a, biz biron bir sababga ko'ra faqat bitta qatorda o'zgarishlar
qildik, natijada bizning stolimizda "Qattiq yog'och" ham, "Tabiiy yog'och" ham bo'ladi.
Ushbu nomlarning qaysi biri to'g'ri bo'ladi? Agar biz yangi yozuvlarni qo'shishda
yana bir yangi qiymat qo'shishimiz mumkinligini tasavvur qilsak, masalan, "Daraxt".
Bu holda, jadvalimizga ma’lumot qo’shib borsak, "Qattiq yog'och", "Tabiiy
yog'och", shunchaki "Yog'och" so’zlari paydo bo’lishi mumkin. Bularning qaysi biri
to’g’ri ekanligi haqida savollar paydo bo’la boshlaydi?
Ammo, aslida u bitta materialdir, biz uning nomini to'g'rilashga qaror qildik yoki
yangi yozuv qo'shishda xato qildik. Bu anomaliya, chunki bir joyda ba'zi ma'lumotlar
boshqa joyda xuddi shunday ko'rinadigan ma'lumotlarga mos kelmaydi. Bu
anomaliyaning faqat bir turi, ammo ma'lumotlarni qo'shish, o'zgartirish va o'chirish
jarayonida ko'plab boshqa qarama-qarshi vaziyatlar paydo bo'lishi mumkin, ya'ni
anomaliyalar.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_80.png)
![Predmet
identifikatori Predmet Nomi Material
1 Stul
2
2 Stol
1
3 Krovat 3
4 Shkaf
1
5 Javon 3
Material
identifikatori Material
1 Qattiq yog'och
2 Metall
3 DSP
Mebellar
tayyorlangan
materiallar
Bunday holda, biz materialning nomini o'zgartirishimiz kerak bo'lganda, biz faqat
bitta joyda o'zgarishni amalga oshiramiz, ya'ni faqat bitta qatorni tahrirlash orqali
muammo hal qilinadi.
Shunday qilib, materiallarni alohida mohiyat sifatida taqdim etish va unga alohida
jadval yaratish orqali biz yuqorida tavsiflangan anomaliyani yo'q qilamiz.
Boshqacha qilib aytganda, har bir mohiyat alohida saqlanishi kerak va agar ushbu
obyektni boshqa jadvalda ishlatish zarur bo'lsa, unga faqat ma'lumotnoma keltiriladi, ya'ni
bog’lanish o'rnatiladi.
Ma'lumotlar bazasi normal shakllari
Umuman olganda, ma'lumotlar bazasini normalizatsiya qilish jarayoni quyidagicha:
biz ma'lum qoidalarga rioya qilgan holda va ba'zi talablarga rioya qilgan holda
ma'lumotlar bazasida jadvallarni loyihalashtiramiz.
Bundan tashqari, ushbu barcha qoidalar va talablar bir nechta to'plamlarga
birlashtirilishi mumkin va agar siz ma'lumotlar bazasini ma'lum bir to'plamga kiritilgan
barcha qoidalar va talablarga muvofiq tuzsangiz, unda ma'lumotlar bazasi ma'lum bir
holatda bo'ladi, ya'ni shakl va bu shakl ma'lumotlar bazasining normal shakli deb ataladi.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_81.png)
![Boshqacha qilib aytganda, ma'lum qoidalarga rioya qilish va ba'zi talablarga rioya
qilish bilan biz ma'lumotlar bazasini ma'lum bir normal shaklga keltiramiz.
Ma’lumotlar bazasining normal shakli bu ma'lumotlar bazasi javob berishi kerak
bo'lgan qoidalar va mezonlarning to'plamidir.
Har bir keyingi normal shakl qat'iy qoidalar va mezonlarni o'z ichiga oladi, shu bilan
ma'lumotlar bazasini ma'lum bir normal shaklga keltiradi, biz ma'lum bir anomaliyalar
to'plamini yo'q qilamiz.
Demak, biz odatdagi shakl qanchalik yuqori bo'lsa, ma'lumotlar bazasidagi
anomaliyalar shunchalik kam bo'ladi degan xulosaga kelishimiz mumkin.
Normallashtirish jarayoni - bu ma'lumotlar bazasini mos yozuvlar shakliga
keltirishning ketma-ket jarayoni, ya'ni bir normal shakldan ikkinchisiga o'tish jarayonidir.
Boshqacha qilib aytganda, odatdagi shakldan ikkinchisiga o'tish jarayoni
ma'lumotlar bazasini takomillashtirishdir. Agar ma'lumotlar bazasi ma'lum bir normal
shaklda bo'lsa, demak, ma'lumotlar bazasida ma'lum bir anomaliya turi mavjud emas.
Ma'lumotlar bazasining 5 asosiy normal shakli mavjud:
Birinchi normal shakl (1NF)
Ikkinchi normal shakl (2NF)
Uchinchi normal shakl (3NF)
To'rtinchi normal shakl (4NF)
Beshinchi normal shakl (5NF)
Shu bilan birga, qo'shimcha normal shakllar ham ajratiladi:
Normalizatsiya qilinmagan shakl yoki normal nolinchi shakl (UNF) Boyz-Codd
normal shakli (BCNF)
Domen kalitining oddiy shakli (DKNF)
Oltinchi normal shakl (6NF)
Agar biz ushbu ikkala ro'yxatni birlashtirsak va normal shakllarni kamroq
normallashganidan eng yuqori darajada normallashganigacha tartiblab chiqsak,
ma'lumotlar bazasi tabiiy ravishda normallashtirilmagan shakldan boshlab va eng qat'iy
normal shakl bilan tugaydi va quyidagi ro'yxatni olamiz:
Normalizatsiya qilinmagan shakl yoki normal nolinchi shakl (UNF)
Birinchi normal shakl (1NF)
Ikkinchi normal shakl (2NF)
Uchinchi normal shakl (3NF)
Boyz-Codd normal shakli (BCNF)
To'rtinchi normal shakl (4NF)
Beshinchi normal shakl (5NF)
Domen kalitining oddiy shakli (DKNF)](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_82.png)
![Tartib raqam A B
1 Anvar Ergashev
2 Baxtiyor Salimov
3 Olim Ashirov
4 Islom Kenjayev
Ammo, bunday jadvallarni relyatsion deb atash mumkin emas, chunki ular ikki
o'lchovli ma'lumotlar massivlari bilan raqamlangan. Agar biz satrlarni almashtirsak, unda
bizning raqamlashimiz buziladi.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_83.png)
![first_name last_name
Anvar Ergashev
Baxtiyor Salimov
Olim Ashirov
Islom Kenjayev
Xaridor Kontakt
Anvar Ergashev 123-45-67, 987-65-43
Baxtiyor Salimov
Ishchi telefoni, 555-66-77, Uy
telefoni 777-88-99
Olim Ashirov 123-45-66
Olim Ashirov 123-45-66
Endi biz ushbu jadval munosabat nazariyasining asosiy tamoyillariga rioya
qilganligini aytishimiz mumkin va biz uni u yoki bu normal shaklga, masalan, birinchi
normal shaklga tushirishni boshlashimiz mumkin.
Birinchi normal shakl (1NF)
Birinchi normal shakl (1NF) talablari
Birinchi normal shakl (1NF) talabi juda sodda va jadvallar ma'lumotlarning
relyatsion modeliga mos kelishi va ma'lum munosabat tamoyillariga rioya qilishidir.
Shunday qilib, ma'lumotlar bazasi birinchi normal shaklda bo'lishi uchun uning
jadvallari quyidagi munosabat tamoyillariga amal qilishi kerak:
- Jadvalda takrorlanadigan qatorlar bo'lmasligi kerak
- Jadvalning har bir katakchasida atomar qiymati saqlanishi kerak (bir xil bo'lmagan
qiymat)
- Ustunda bir xil turdagi ma'lumotlar saqlanishi lozim.
Jadvalni birinchi normal shaklga o’tkazish . Q jadval birinchi normal shaklda
ham emas, chunki bizda takrorlangan satrlar bor (Olim Ashirov) va ba'zi
yacheykalar qiymatlar ro'yxatini saqlaydi (har bir telefon raqami bitta qiymatdan
iborat).
Normalla shtirilmagan shakldagi “Xodimlar” jadvali. ____________
Ushbu jadvalni birinchi normal shaklga keltirish uchun takroriy qatorlarni olib
tashlash, Telefon turlari (uy yoki ishchi)ni alohida jadvalda saqlash, faqat telefon raqamini
qoldirilish lozim.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_84.png)
![Xodim Kontakt Telefon turi
Anvar Ergashev 123-45-67
Anvar Ergashev 987-65-43
Baxtiyor Salimov 555-66-77 Ishchi telefon
Baxtiyor Salimov 777-88-99 Uy telefoni
Olim Ashirov 123-45-66
FISH
Lavozim Bo’lim Bo’lim tavsifi
Anvar
Ergashev Dasturchi Rivojlanish bo'limi
Ilovalar va saytlarni ishlab chiqish va
ularga xizmat ko'rsatish
Anvar
Ergashev Buxgalter Buxgalteriya
Buxgalteriya hisob-kitoblarini
amalga oshirish
Olim Ashirov Sotuvchi
Amalga oshirish
bo’limi Mahsulot sotilishini tashkil etish
Ikkinchi normal shakl (2NF)
Ikkinchi normal shakl (2NF) talablari
Ma'lumotlar bazasi ikkinchi normal shaklda (2NF) bo'lishi uchun uning jadvallari
quyidagi talablarga javob berishi kerak:
- Jadval birinchi normal shaklda bo'lishi kerak
- Jadvalda kalit bo'lishi kerak
- Jadvalning barcha kalit bo'lmagan ustunlari to'liq kalitga bog'liq bo'lishi kerak
(agar u tarkibli bo'lsa)
Agar kalit tarkibli bo'lsa, ya'ni bir nechta ustunlardan iborat, keyin barcha boshqa
kalit bo'lmagan ustunlar butun kalitga bog'liq bo'lishi kerak. Agar ba'zi bir atribut (ustun)
kalitning bitta ustuniga bog'liq bo'lsa, ma'lumotlar bazasi ikkinchi normal shaklda emas
deb hisoblanadi.
Boshqacha qilib aytganda, jadvalda faqat kalitning yarmini bilib olish mumkin
bo'lgan ma'lumotlar bo'lmasligi kerak.
Ikkinchi normal shaklning (2NF) asosiy qoidasi quyidagicha:
Jadvalda har bir satrni aniqlash mumkin bo'lgan to'g'ri kalit bo'lishi kerak.
Jadvalni ikkinchi normal shaklga o'tkazishga misol
Tasavvur qilaylik, tashkilot xodimlari ro'yxatini saqlashimiz kerak va buning uchun
quyidagi jadvalni tuzdik.
“Xodimlar ”
jadvali
Birinchi normal shaklning shartlarini bajarilishini ko'ramiz, ya'ni unda
takrorlanadigan satrlar yo'q va barcha qiymatlar atomikdir.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_85.png)
![Tr FISH Lavozim Bo’lim Bo’lim tavsifi
1 Anvar
Ergashev Dasturchi
Ishlab chiqish
bo'limi Ilovalar va saytlarni ishlab chiqish
va ularga xizmat ko'rsatish
2 Anvar
Ergashev Buxgalter Buxgalteriya
Buxgalteriya hisob-kitoblarini
amalga oshirish
3 Olim
Ashirov Sotuvchi
Amalga oshirish
bo’limi Mahsulot sotilishini tashkil etish
Proyekt nomi Ishtirokchi Lavozimi
Proyekt
muddati(oy)
Ilovani ishlab chiqish Anvar Ergashev Dasturchi
8
Natijada, bizning asosiy kalitimiz sodda va birlashtirilmaganligi sababli, jadvalimiz
avtomatik ravishda ikkinchi normal shaklga o’tadi.
Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, agar asosiy kalit oddiy bo'lsa (tarkibli emas, ya'ni
bitta ustundan iborat bo'lsa), ikkinchi normal shaklga o'tish uchun jadvallarga qo'yiladigan
ikkinchi majburiyat talab qilinmaydi, chunki u faqat jadvallarga tegishli, asosiy kalit
tarkiblidir.
Birlamchi kalitga ega bo'ladigan yana bir vaziyatni ko'rib chiqaylik.
Tasavvur qilaylik, bizning tashkilot bir nechta ishtirokchilar ishtirok etishi mumkin
bo'lgan bir nechta loyihalarni amalga oshirmoqda va biz ushbu loyihalar haqida ma'lumot
saqlashimiz kerak. Xususan, biz har bir loyihada kim ishtirok etishini, ushbu loyihaning
davomiyligini va ehtimol ba'zi boshqa ma'lumotlarni bilmoqchimiz. Shu bilan birga, biz
bitta xodim bir nechta loyihalarda ishtirok etishi mumkinligini tushunamiz.
Birinchi normal shaklda “Tashkilotning loyihalari” jadvali.](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_86.png)
![Ilovani ishlab chiqish Zokir Karimov Buxgalter
8
Ilovani ishlab chiqish Islom Kenjayev Menedjer
8
Yangi magazin ochish Zokir Karimov Buxgalter
12
Yangi magazin ochish Islom Kenjayev Menedjer
12
Proyekt
identifikatori Proyekt nomi Lavozimi Proyekt
muddati(oy)
1 Ilovani ishlab
chiqish Dasturchi
8
2 Yangi magazin
ochish Buxgalter
12
Ishtirokchi
identifikatori Ishtirokchi Lavozimi
1 Anvar Ergashev Dasturchi
2 Zokir Karimov Buxgalter
3 Islom Kenjayev Menedjer
Proyekt
identifikator Ishtirokchi
identifikatori
1 1
1 2
1 3
2 2
2 3Ko'rib turganingizdek, bu birinchi normal shaklda, demak biz uni ikkinchi normal
shaklga keltirishga harakat qilishimiz mumkin.
Jadvalni ikkinchi normal shaklga keltirish uchun uning uchun asosiy kalitni
belgilash kerak.
Ushbu jadvalga qarab, biz har bir qatorni faqat ustunlar birikmasi yordamida aniq
aniqlashimiz mumkinligini tushunamiz, masalan, "Loyiha nomi" + "Ishtirokchi",
boshqacha qilib aytganda, "Loyiha nomi" va "Ishtirokchi" ni bilamiz, biz jadvaldagi
ma'lum bir yozuvni aniq belgilashi mumkin, ya'ni ushbu ustunlar qiymatlarining har bir
kombinatsiyasi o'ziga xosdir.
Shunday qilib, biz asosiy kalitni aniqladik va u bizda kompozitsiyaga ega, ya'ni ikki
ustundan iborat.
“Loyihalar ”
jadval i
“Ishtirokchi
lar ” _
jadvali
“
P
r
o
y
e
kt
”
v
a
“
Is
ht
ir
o](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_87.png)
![Tartib
raqami FISH Lavozimi Bo’lim Bo’lim tavsifi
1 Anvar
Ergashev Dasturchi
Ishlab chiqish
bo'limi
Ilovalar va saytlarni
ishlab chiqish va ularga
xizmat ko'rsatish
2 Zokir Karimov Buxgalter Buxgalteriya
Buxgalteriya hisob-
kitoblarini amalga
oshirish
3 Islom Kenjayev Menedjer
Amalga
oshirish
bo’limi Mahsulot sotilishini
tashkil etish“
P
r
o
y
e
kt
”
v
a
“
Is
ht
ir
o
Ushbu jadval uchinchi normal shaklda ekanligini aniqlash uchun biz barcha kalit
bo'lmagan ustunlarni tekshirib ko'rishimiz kerak, ularning har biri faqat asosiy kalitga
bog'liq bo'lishi kerak va boshqa kalit bo'lmagan ustunlar bilan hech qanday aloqasi
bo'lmasligi kerak.
Biroq, tekshirish natijasida biz "Bo'lim tavsifi" ustuni to'g'ridan-to'g'ri asosiy kalitga
bog'liq emasligini aniqladik. Biz o'zimizga bitta savol bilan murojaat qilganimizda buni
bilib oldik "Bo'lim tavsifi xodim bilan qanday bog'liq?" va bizning javobimiz
quyidagicha: "Bo'limning atribut tavsifida xodim ishlaydigan bo'lim to'g'risida batafsil
ma'lumotlar mavjud."](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_88.png)
![Tartib raqami FISH Lavozimi Bo’lim
1 Anvar Ergashev Dasturchi
1
2 Zokir Karimov Buxgalter
2
3 Islom Kenjayev Menedjer 3
Bo’lim
raqami Bo’lim Bo’lim tavsifi
1 Ishlab chiqish bo'limi
Ilovalar va saytlarni ishlab chiqish va
ularga xizmat ko'rsatish
2 Buxgalteriya
Buxgalteriya hisob-kitoblarini amalga
oshirish
3 Amalga oshirish bo’limi Mahsulot sotilishini tashkil etish
Loyiha
Yo’nalish Rahbar
1 Ishlab chiqish Sultonov A.
1 Buxgalteriya Ne’matov B.
2 Ishlab chiqish Sultonov A.
2 Buxgalteriya Niyozov S.
2 Amalga oshirish Nurbekov A.
Uc
hinchi
normal
shaklda
“Bo’liml
ar”
jadvali.
Boyz-Codd normal shakli (BCNF)
Ma'lumotlar bazasi jadvallarini Boyes-Codd normal shakliga o'tkazishga misol
Tasavvur qilaylik, bizda turli xil loyihalarni amalga oshiradigan tashkilot bor.
Bundan tashqari, har bir loyihada bir nechta funksional yo'nalishlar bo'yicha ishlar olib
boriladi, ularning har biri o'z rahbariga ega. Xodim faqat o'zi ixtisoslashgan sohada rahbar
bo'lishi mumkin, ya'ni agar xodim dasturchi bo'lsa, u loyihadagi buxgalteriya bo'limiga
rahbarlik qila olmaydi.
Aytaylik, har bir yo'nalish bo'yicha barcha loyihalar rahbarlari to'g'risida
ma'lumotlarni saqlashimiz kerak.
Quyidagicha jadval berilgan:](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_89.png)
![Rahbar
identifikatori FISH Yo’nalish
1 Sultonov A. Ishlab chiqish
2 Ne’matov B. Buxgalteriya
3 Niyozov S. Buxgalteriya
4 Nurbekov A. Amalga oshirish
5 Avazov O. Ishlab chiqish
Proyekt
Rahbar
1 1
1 2
2 1
2 3
2 4
Rahbarlar
va
Loyihalar
jadvali
orasidagi
munosabat
3 5](/data/documents/ce724149-9489-45aa-b866-9ec76bfe7f16/page_90.png)
1- ma’ruza. Ma’lumotlar bazasining maqsadi, vazifalari va asosiy tushunchalari. Reja 1. Axborot tizimlari va ma'lumotlar bazasi 2. Ma’lumotlar bazasini tashkil qilish tamoyiHari 3. Ma’lumotlar bazasining tarkibi va uni tashkil etish 4. MBBTning asosiy vazifalari va xusuiyatlari Insonning kundalik mehnat faoliyati tashqi muhit to'g'risidagi axborotlarni qabul qilish va to'plash, turli masalalarni echish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni aniqlash, qayta ishlash kabi amallarni bajarish bilan bogliq boladi. Shu sababli, ham yuqoridagi amallar majmuasi, ularni tatbiq etish usullarini vositalari axborot tizimlarini (AT) yaratish uchun asos bolib xizmat qiladi. Axborot tizimlarining asosiy maqsadi foydalanuvchilarni tegishli sohaga taaluqli bo'lgan axborot bilan ta'minlashiga qaratilgan. EHMlarning yaratilishi natijasida avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini (AAT) hosil qilish imkoniyatlari paydo bo'ldi. Hozirgi kunda AATning rivojlanishi ikki yo'nalishda olib borilmoqda. Birinchi yo'nalish - avtonom fayllar asosida axboorot tizimlarini hosil qilish. Bunday Atning imkoniyat doiralari chegaralangan va oddiy tuzilishiga ega. Ular avtonom fayllar to'plamini qayta ishlash hamda hujjatlarni chiqarish amallarini bajaradigan dasturlar majmuasidan tashkil topadi. Bunday tizimlar quyidagi kamchiliklarna ega: - ma'lumotlarning takrorlanishi; - fayllarni yuritish murakkabligi; - fayllarning birgalikda ishlashi qiyinligi; - dasturlarning ma'lumotlarga bog' liqligi va boshqalar. Ikkinchi yo'nalish - ma'lumotlar bazasini hosil qilish. Ma'lumotlar bazasi asosida hosil qilingan AT foydalanuvchilar majmuasiga xizmat ko rsatadi va yuqorida korsatilgan tizimlar juda keng tarqalmoqda. AATning faoliyati axborotlarni to'plash va qayta ishlash bilan bog'liq. Tizimga kiritilayotgan va foydalanuvchiga berilayotgan axborotlar hujjatlar ko'rinishda shakllanadi. Shu sababali ham hujjat moddiy ob'ekt hisoblanadi va ma'lum bir tartib asosida rasmiylashtirilgan axborotlar toplamidan iborat boladi. AATda axborot manbai sifatida odamlar va texnik vositalar hisoblansa, iste'molchi sifatida turli foydalanuvchilarni uch guruhga ajratish mumkin: tizimning ma'muriyati, dasturchilar va oxirgi iste'molchilar. Foydalanuvchilarning AAT ga murojaati talab asosida amalga oshiriladi. Talab- mavsumlashtirilgan xabar bo lib, unda tegishli ma'lumotlarni qidirish shartlari va ular ustidan bajarilishi lozim bo'lgan vazifalar ko'rsatiladi. Talablarni qabul qilish va kiritish, ko rsatilgan amallarni bajarish, tegishli ma'lumotlarni tayyorlash va hujjat ko'rinishda foydalanuvchiga taqdim qilish har
qanday AAT ish faoliyatining asosiy bosqichlari hisoblanadi. Hozirgi kunda AATlar inson faoliyatning turli sohalarida, masalan, halq xo'jaligi tarmoqlarini boshqarishda, ilmiy-tadqiqot ishlari boshqarishda, ma'rif sohasida loyihalashtirishda qollanilmoqda. Bunda quyidagi ikki usulning biridan foydalaniladi. AATdan avtonom foydalanish. Bunda AAT boshqa tizim tarkibiga kirmaydi va mustaqil faoliyat korsatadi. Bunga, masalan, tayyora va temir yol chiptalarini sotish tizimlari («Sirena», «Ekspress»), talab bo'yicha tegishli hujjatlarni tayyorlovchi axborot - qidirish tizimlari va boshqalar misol boladi. AAT dan yuqori darajali boshqarish tizimining tarkibiy qismi sifatida foydalanish. Bunda hosil qilingan chiquvchi ma'lumotlardan tizimning boshqa elementlari faoliyatida ham qollaniladi. Bunday AATga, masalan, axborot - oqitish tizimlari, loyihalashtirishning avtomatlashtirilgan tizimlari, avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari misol boladi. Axborot tizimlarini bir qancha belgilarga ko'ra turkumlarga ajratish mumkin. 85- rasmda AATni turkumlashning asosiy belgilari ko'rsatilgan. Hujjatli axborot qidirish tizimi (HAQT) hujjatlashtirilgan ma'lumotlarni saqlash va qayta ishlashni amalga oshiradi. Kutubxona faoliyatining avtomatlashtirilgan tizimi HAQT ga misol boladi. Faktografik axborot qidirish tizimi (FAQT) raqmli va mantli ma'lumotlarni saqlashda va qayta ishlashda qo'llaniladi. Tashkil qilinayotgan AATning asosiy qismi FAQT turidagi tizimga misol boladi. Ma'lumotlarni ishlash usuliga ko'ra AAT ikki qismga: axborot -ma'lumotnoma tizimi (AMT) va ma'lumotlarni ishlashning avtomatlashtirilgan tizimi (MIAT)ga bolinadi. ATT 35-rasm. AATning turkumlanishi AMT talab-javob tartibida ishlaydi. Bunday tizimda tegishli axborotlar talab bo'yicha qidiriladi va foydalanuvchiga qayta ishlamagan holda beriladi. Ikkinchi turdagi tizimda esa topilgan ma'lumotlar tegishli dasturlar yordamida ishlanadi va foydalanuvchiga beriladi. Ma'lumotlarni integratsiyalashtirish darajasiga ko'ra AAT avtonom va ma'lumotlar bazasidan tashkil topgan turlarga bolinadi. Avtonom fayli tizimlarda
(AFAAT) to'plangan ma'lumotlar o'zaro bog'lanmagan holatda bo'ladi. Shu sababli bunday turdagi tizimlar o'rniga ma'lumotlar bazasidan (MB) foydalanilmoqda. Taqsimlash darajasiga ko'ra AAT elementlari bitta EHMda (lokal) va hisoblash tarmog'ida (taqsimlangan) joylashgan turdagi tizimlarga bo'linadi. Ma’lumotlar bazasini tashkil qilish tamoyillari Axborotga bo'lgan talablarning turli-tumanligi, masalalar ko'lamining tobora ortib borishi va boshqalar zamonaviy Atlari oldiga bir qator talablar qo'ymoqda. Bunday talablar jumlasidan quyidagilar kiradi: Ma’lumotlarning aniqligi . Ma'lumki, ma'lumotlar bazasi tegishli sohaning axborat modelini tashkil qiladi. Shu sababli ham MB da saqlanayotgan axboratlar ob'ektlarning holati, xususiyati va ular ortasida alaqalarni to'liq va aniq ifodalash lozim. Aks holda tashkil qilingan MB xatarli bolishi va zarar keltirishi mumkin. Tezkorlik va unumdorlik. Tizimning tezkorligi qo yilgan talabga javob berish vaqti bilan aniqlanadi. Bunda nafaqat EHM ning tezkorligini, balki malumotlarning joylanishi, izlash usullari, talabning qiyinligini va boshqa olimllarni ham hisobga olish zarar. Tizimning umumdorligi esa vaqt birligi ichida bajarilgan talablarning miqdori orqali aniqlanadi. MBdan foydalanishning odiyligi va qulayligi. Bu talab tizimdan foydalanuvchi barcha im'temolchilar tomonidan qoyiladi. Shu sababli ham MB dan foydalanishning oson, sodda va qulay usullarini yaratish muhim ahamiyatga ega. Ma’lumotlarni himoyalash . Tizim ma'lumotlar bazasida saqlanilayotgan axborat va dasturlarni tashqi ta'sirlardan, begona foydalanuvchilardan himoyalashni ta'minlash lozim. Tizimning rivojlanishi . Tizim tarkibi doimo yangi elementlar, dasturlar bilan taxminlanishi, axborot massivlari ozgartirilishi, yangilanib borishi zarar. Yuqorida keltirilgan talablarga javob beradigan MB quydagi tamoyillarga asoslangan holda tashkil qilinishi mumkin: Ma’lumotlarning integratsiyalashtirish tamoyili . Bu tamoyilning mohiyatiga ko'ra o'zaro bog'lanmagan axboratlar yagona ma'lumotlar bazasiga birlashtiriladi. Buning natijasida ma'lumotlar foylalanuvchi va uning amaliy dasturlariga axborat massivlari korinishida taqdim etiladi. Axborat massivlaridan foydalanilganda kerakli ma'lumotlarni qidirish, qayta ishlash jarayonlarini boshqarish osonlashadi, ma'lumotlarning ortiqchaligi kamayadi, MBni yuritish engillashadi. Ma’lumotlarning yaxlitligi tamoyili . Bu tamoyil orqali MBda saqlanayotgan axborlarning aniqligi ortadi, ya'ni ularning xususiyatlari va tavsifnomalari tegishli soha ob'ektlari to'liq ifodalaniladi. Ma'lumotlarning yaxlitligi noto'g'ri axborotni kiritish yoki uning ma'lum bir qimini xotiradan ochirib tashlash natijasida buzilishi mumkin. Shuning uchun ham kiritilayotgan axboratlarni nazorat qilish, saqlanayotgan ma'lumotlarni doimo tekshirish, maxsus tizim yordamida tiklash va boshqa tadbirlar orqali MB ning yaxlitligini taxminlash mumkin. Ma'lumotlarning aloqadorligi tamoiyli. Bu tamoyilning mohiyatiga ko'ra MBdagi barcha axboratlar o'zaro bog'langan bo'lib, ob'ektlar o'rtasidagi munosabatlarni ifodalaydi. Axborat turlari va ular o'rtasidagi munosabatlar majmuasi ma'lumotlarning mantiqiy tuzilishini tashkil qiladi. Ma'lumotlarning o'zaro bog'liqligi 36- rasmda ko'rsatilgan.
f y m m an il ansab anzil f r an il ansab anzil fan yil ma ma nsab nzil f y m Ish Ish ma an il ansa b staji xaqi nzili «Moliyala r» «Xodi m» 37-rasm. Ma'lumotlarning etarli bo'lishi MBni boshqarishini markazlashtirish tamoyili . Bu tamoyilga ko ra ma'lumotlarni boshqarishning barcha funksiyalari yagona boshqarish dasturi- ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT)ga beriladi. Bu tamoyilga rioya
qilish asosida ATdan foydalanishning samaradorligi barcha jarayonlar MBBT orqali amalga oshiriladi. Ma’lumotlarning ifodalanishini ularni qayta ishlash jarayonlaridan ajratish tamoyili . Bu tamoyilga ko'ra, ma'lumotlarning ifodalanishi amaliy dasturlardan tashqarida tayyorlanadi va MB da saqlanadi. Bu esa o'z navbatida dasturlash jarayonini engillashtiradi, dastur uchun zarur bo'lgan holda axborotlarning hajmini kamaytiradi. MBni yuritishni yaxshilaydi va h.k. Shunday qilib, yuqorida ko'rib o'tilgan tamoyillar asosida MB ning tarkibi yaratildi, ya'ni ATning mantiqiy, fizik va dasturiy elementlari o'rtasidagi o'zaro bog'lanish ishlab chiqiladi. Ma’lumotlar bazasining tarkibi va uni tashkil etish. Atning tarkibiy elementlari unga yuklatilgan vazifalar va echiladigan masalalarning xususiyati orqali aniqlanadi. Shunga kora ma'lumotlar bazasining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: -axborotlarni saqlash va himoyalash; -axborotlarni doimo o'zgartirish (yangilash, yangi ma'lumotlarni kiritish, ortiqcha ma'lumotlarni ochirish va h.k.) -foydalanuvchi va amaliy dasturlar talablariga kora ma'lumotlarni izlash va tanlash; -aniqlangan ma'lumotlarni qayta ishlash va tegishli usulda natijaviy axborotlarni chiqarish va boshqalar. Yuqorida ko rsatilgandek, axborotlar ma'lumotlar bazasida saqlanadi. MB- amaliy dasturlarga bog liq bo lmagan holda ma'lum bir tartib asosida o'zaro bog'langan ma'lumotlar toplami. Har qanday ma'lumot fayli kabi, MB ham yozuvlardan tashkil topadi. yozuvlar esa o'z navbatida maydonchalardan hosil qilinadi. Yozuv-tezkor va tashqi xotiralar o'rtasida ma'lumotlar almashish jarayonning eng kichik o'lchov birligi bo'lsa, maydoncha- ma'lumotlarni qayta ishlashdagi eng kichik birlik hisoblanadi. MBni tashkil qilish oddiy fayllarni tashkil qilishdan quyidagi ikkita xususiyatiga kora farqlanadi: -yozuv maydonlarining ifodalanishi ma'lumotlar bilan birgalikda saqlanadi; -ma'lumotlarni qidirishda maxsus usullaridan foydalaniladi. Operatsion tizimning muhitida faoliyat qilayotgan MB bilan turli amallarni bajarish mumkin emas. Shu sababli ham operatsion tizim asosida ishlaydigan maxsus amaliy dasturlar majmuasi yaratilgan. Bu majmua ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi deb yuritiladi. MBBT - ma'lumotlar bazasini hosil qilish, uni yuritish va foydalanish uchun mo ljallangan dasturlar va til vositalarning toplamidir. MBBTning asosiy qismini boshqarish dasturi tashkil qiladi. Bu dastur MB bilan muloqotni ornatishga bogliq bolgan barcha jarayonlarni avtomatlashtiradi. MBBT ishga tushishi bilan uning boshqarish dasturi doimo asosiy xotirada bo'ladi va talablarni qayta ishlashni tashkil qiladi, ularning bajarilish tartibini ta'minlaydi, amaliy dasturlar va operatsiya tizimi o'rtasidagi aloqalarni o'rnatadi. MB dan tegishli amallarni bajarish jarayonlarini nazorat qiladi va boshqalar. MBga kelayotgan talablarni paralel bajarishni tashkil qilish boshqarish dasturining asosiy