Ma’lumotlar bazasining maqsadi, vazifalari va asosiy tushunchalari
![Ma’lumotlar bazasining maqsadi, vazifalari va asosiy tushunchalari .
R е ja
1. Axborot tizimlari va ma'lumotlar bazasi
2. Ma'lumotlar bazasini tashkil qilish tamoyillari
3. Ma'lumotlar bazasining tarkibi va uni tashkil etish
4. MBBTning asosiy vazifalari va xusuiyatlari](/data/documents/87841d31-9cb6-4c49-b9f2-522b7d273d80/page_1.png)
![Insonning kundalik m е hnat faoliyati tashqi muhit to`g`risidagi axborotlarni
qabul qilish va to`plash, turli masalalarni е chish uchun zarur bo`lgan ma'lumotlarni
aniqlash, qayta ishlash kabi amallarni bajarish bilan bog`liq bo`ladi. Shu sababli,
ham yuqoridagi amallar majmuasi, ularni tatbiq etish usullarini vositalari axborot
tizimlarini (AT) yaratish uchun asos bo`lib xizmat qiladi.
Axborot tizimlarining asosiy maqsadi foydalanuvchilarni t е gishli sohaga
taaluqli bo`lgan axborot bilan ta'minlashiga qaratilgan. E H Mlarning yaratilishi
natijasida avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini (AAT) hosil qilish imkoniyatlari
paydo bo`ldi.
Hozirgi kunda AATning rivojlanishi ikki yo`nalishda olib borilmoqda.
Birinchi yo`nalish – avtonom fayllar asosida axboorot tizimlarini hosil qilish.
Bunday Atning imkoniyat doiralari ch е garalangan va oddiy tuzilishiga ega. Ular
avtonom fayllar to`plamini qayta ishlash hamda hujjatlarni chiqarish amallarini
bajaradigan dasturlar majmuasidan tashkil topadi. Bunday tizimlar quyidagi
kamchiliklarna ega:
- ma'lumotlarning takrorlanishi;
- fayllarni yuritish murakkabligi;
- fayllarning birgalikda ishlashi qiyinligi;
- dasturlarning ma'lumotlarga bog`liqligi va boshqalar.
Ikkinchi yo`nalish - ma'lumotlar bazasini hosil qilish. Ma'lumotlar bazasi
asosida hosil qilingan AT foydalanuvchilar majmuasiga xizmat ko`rsatadi va
yuqorida ko`rsatilgan tizimlar juda k е ng tarqalmoqda.
AATning faoliyati axborotlarni to`plash va qayta ishlash bilan bog`liq.
Tizimga kiritilayotgan va foydalanuvchiga b е rilayotgan axborotlar hujjatlar
ko`rinishda shakllanadi. Shu sababali ham hujjat moddiy ob' е kt hisoblanadi va
ma'lum bir tartib asosida rasmiylashtirilgan axborotlar to`plamidan iborat bo`ladi.
AATda axborot manbai sifatida odamlar va t е xnik vositalar hisoblansa,
ist е 'molchi sifatida turli foydalanuvchilarni uch guruhga ajratish mumkin:
tizimning ma'muriyati, dasturchilar va oxirgi ist е 'molchilar.
Foydalanuvchilarning AAT ga murojaati talab asosida amalga oshiriladi.](/data/documents/87841d31-9cb6-4c49-b9f2-522b7d273d80/page_2.png)
![Talab-mavsumlashtirilgan xabar bo`lib, unda t е gishli ma'lumotlarni qidirish
shartlari va ular ustidan bajarilishi lozim bo`lgan vazifalar ko`rsatiladi.
Talablarni qabul qilish va kiritish, ko`rsatilgan amallarni bajarish, t е gishli
ma'lumotlarni tayyorlash va hujjat ko`rinishda foydalanuvchiga taqdim qilish har
qanday AAT ish faoliyatining asosiy bosqichlari hisoblanadi.
Hozir gi kunda AATlar inson faoliyatning turli sohalarida, masalan, halq
xo`jaligi tarmoqlarini boshqarishda, ilmiy-tadqiqot ishlari boshqarishda, ma'rif
sohasida loyihalashtirishda qo`llanilmoqda. Bunda quyidagi ikki usulning biridan
foydalaniladi.
AATdan avtonom foydalanish. Bunda AAT boshqa tizim tarkibiga kirmaydi
va mustaqil faoliyat ko`rsatadi. Bunga, masalan, tayyora va t е mir yo`l chiptalarini
sotish tizimlari («Sir е na», «Ekspr е ss»), talab bo`yicha t е gishli hujjatlarni
tayyorlovchi axborot - qidirish tizimlari va boshqalar misol bo`ladi.
AAT dan yuqori darajali boshqarish tizimining tarkibiy qismi sifatida
foydalanish. Bunda hosil qilingan chiquvchi ma'lumotlardan tizimning boshqa
el е m е ntlari faoliyatida ham qo`llaniladi. Bunday AATga, masalan, axborot -
o`qitish tizimlari, loyihalashtirishning avtomatlashtirilgan tizimlari,
avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari misol bo`ladi.
Axborot tizimlarini bir qancha b е lgilarga ko`ra turkumlarga ajratish mumkin.
85-rasmda AATni turkumlashning asosiy b е lgilari ko`rsatilgan.
Hujjatli axborot qidirish tizimi (HAQT) hujjatlashtirilgan ma'lumotlarni
saqlash va qayta ishlashni amalga oshiradi. Kutubxona faoliyatining
avtomatlashtirilgan tizimi HAQT ga misol bo`ladi.
Faktografik axborot qidirish tizimi (FAQT) raqmli va mantli ma'lumotlarni
saqlashda va qayta ishlashda qo`llaniladi. Tashkil qilinayotgan AATning asosiy
qismi FAQT turidagi tizimga misol bo`ladi.
Ma'lumotlarni ishlash usuliga ko`ra AAT ikki qismga: axborot -
ma'lumotnoma tizimi (AMT) va ma'lumotlarni ishlashning avtomatlashtirilgan
tizimi (MIAT)ga bo`linadi.](/data/documents/87841d31-9cb6-4c49-b9f2-522b7d273d80/page_3.png)
![ATT
35 -rasm. AATning turkumlanishi
AMT talab-javob tartibida ishlaydi. Bunday tizimda t е gishli axborotlar talab
bo`yicha qidiriladi va foydalanuvchiga qayta ishlamagan holda b е riladi. Ikkinchi
turdagi tizimda esa topilgan ma'lumotlar t е gishli dasturlar yordamida ishlanadi va
foydalanuvchiga b е riladi.
Ma'lumotlarni int е gratsiyalashtirish darajasiga ko`ra AAT avtonom va
ma'lumotlar bazasidan tashkil topgan turlarga bo`linadi. Avtonom fayli tizimlarda
(AFAAT) to`plangan ma'lumotlar o`zaro bog`lanmagan holatda bo`ladi. Shu
sababli bunday turdagi tizimlar o`rniga ma'lumotlar bazasidan (MB)
foydalanilmoqda.
Taqsimlash darajasiga ko`ra AAT el е m е ntlari bitta EHMda (lokal) va
hisoblash tarmog`ida (taqsimlangan) joylashgan turdagi tizimlarga bo`linadi.
Ma'lumotlar bazasini tashkil qilish tamoyillari
Axborotga bo`lgan talablarning turli-tumanligi, masalalar ko`lamining tobora
ortib borishi va boshqalar zamonaviy Atlari oldiga bir qator talablar qo`ymoqda.
Bunday talablar jumlasidan quyidagilar kiradi:
Ma'lumotlarning aniqligi . Ma'lumki, ma'lumotlar bazasi t е gishli sohaning
axborat mod е lini tashkil qiladi. Shu sababli ham MB da saqlanayotgan axboratlarHAQT Ma'lumotlarni sa qlash Ma'lumotlarni ishlash Ma'lumotlar
intеgratsiyasi Taqsimlash
FAQT AMT MIAT AFAAT MB Lokal
Taqsimlangan](/data/documents/87841d31-9cb6-4c49-b9f2-522b7d273d80/page_4.png)
![ob' е ktlarning holati, xususiyati va ular o`rtasida alaqalarni to`liq va aniq ifodalash
lozim. Aks holda tashkil qilingan MB xatarli bo`lishi va zarar k е ltirishi mumkin.
T е zkorlik va unumdorlik. Tizimning t е zkorligi qo`yilgan talabga javob
b е rish vaqti bilan aniqlanadi. Bunda nafaqat EHM ning t е zkorligini, balki
malumotlarning joylanishi, izlash usullari, talabning qiyinligini va boshqa
olimllarni ham hisobga olish zarur. Tizimning umumdorligi esa vaqt birligi ichida
bajarilgan talablarning miqdori orqali aniqlanadi.
MBdan foydalanishning odiyligi va qulayligi. Bu talab tizimdan
foydalanuvchi barcha im't е molchilar tomonidan qo`yiladi. Shu sababli ham MB
dan foydalanishning oson, sodda va qulay usullarini yaratish muhim ahamiyatga
ega.
Ma'lumotlarni himoyalash . Tizim ma'lumotlar bazasida saqlanilayotgan
axborat va dasturlarni tashqi ta'sirlardan, b е gona foydalanuvchilardan
himoyalashni ta'minlash lozim.
Tizimning rivojlanishi . Tizim tarkibi doimo yangi el е m е ntlar, dasturlar
bilan taxminlanishi, axborot massivlari o`zgartirilishi, yangilanib borishi zarur.
Yuqorida k е ltirilgan talablarga javob b е radigan MB quydagi tamoyillarga
asoslangan holda tashkil qilinishi mumkin:
Ma'lumotlarning int е gratsiyalashtirish tamoyili . Bu tamoyilning
mohiyatiga ko`ra o`zaro bog`lanmagan axboratlar yagona ma'lumotlar bazasiga
birlashtiriladi. Buning natijasida ma'lumotlar foylalanuvchi va uning amaliy
dasturlariga axborat massivlari ko`rinishida taqdim etiladi. Axborat massivlaridan
foydalanilganda k е rakli ma'lumotlarni qidirish, qayta ishlash jarayonlarini
boshqarish osonlashadi, ma'lumotlarning ortiqchaligi kamayadi, MBni yuritish
е ngillashadi.
Ma'lumotlarning yaxlitligi tamoyili . Bu tamoyil orqali MBda
saqlanayotgan axborlarning aniqligi ortadi, ya'ni ularning xususiyatlari va
tavsifnomalari t е gishli soha ob' е ktlari to`liq ifodalaniladi. Ma'lumotlarning
yaxlitligi noto`g`ri axborotni kiritish yoki uning ma'lum bir qimini xotiradan
o`chirib tashlash natijasida buzilishi mumkin. Shuning uchun ham kiritilayotgan](/data/documents/87841d31-9cb6-4c49-b9f2-522b7d273d80/page_5.png)
![axboratlarni nazorat qilish, saqlanayotgan ma'lumotlarni doimo t е kshirish, maxsus
tizim yordamida tiklash va boshqa tadbirlar orqali MB ning yaxlitligini taxminlash
mumkin. Ma'lumotlarning aloqadorligi tamoiyli. Bu tamoyilning mohiyatiga ko`ra
MBdagi barcha axboratlar o`zaro bog`langan bo`lib, ob' е ktlar o`rtasidagi
munosabatlarni ifodalaydi. Axborat turlari va ular o`rtasidagi munosabatlar
majmuasi ma'lumotlarning mantiqiy tuzilishini tashkil qiladi. Ma'lumotlarning
o`zaro bog`liqligi 36-rasmda ko`rsatilgan. Buning natijasida е ngillashadi va
t е zlashadi.
Ma'lumotlarning е tarli bo`lish tamoyili. Bu tamoyilning mohiyatiga ko`ra,
t е gishli axboratlar MBda yagona nusxa saqlanadi va ular istalgan masalani е chish
uchun o`zaro bog`lanadi hamda е tarli bo`ladi. Masalan , vatonom fayllardan iborat
bo`lgan AATda ba'zi bir axboratlar takrorlansa, MBda esa ularning takrorlanishi
butunlay barham topadi. 37-rasmda «Xodim», «Xodimlar» «Moliyalar» fayllari
o`rtasidagi bog`lanishlar tasvirlangan.
36 -rasm. MB dagi axboratlarning o`zaro aloqasi. Fakultеt
Dеkanat
Kafеdra Kurs
Muallim Fan Guru h
Talaba](/data/documents/87841d31-9cb6-4c49-b9f2-522b7d273d80/page_6.png)
![«Xodim» «Xodimlar»
f
an y
il m
ansab m
anzil .
.... f
an y
il m
ansab m
anzil .
...
«Moliyalar»
fan yil ma
nsab ma
nzil .
...
«Xodim»
f
an y
il m
ansa
b Ish
staji Ish
xaqi ma
nzili .
..
37-rasm. Ma'lumotlarning е tarli bo`lishi
MBni boshqarishini markazlashtirish tamoyili . Bu tamoyilga ko`ra
ma'lumotlarni boshqarishning barcha funksiyalari yagona boshqarish dasturi-
ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT)ga b е riladi. Bu tamoyilga rioya
qilish asosida ATdan foydalanishning samaradorligi barcha jarayonlar MBBT
orqali amalga oshiriladi.
Ma'lumotlarning ifodalanishini ularni qayta ishlash jarayonlaridan
ajratish tamoyili . Bu tamoyilga ko`ra, ma'lumotlarning ifodalanishi amaliy
dasturlardan tashqarida tayyorlanadi va MB da saqlanadi. Bu esa o`z navbatida
dasturlash jarayonini е ngillashtiradi, dastur uchun zarur bo`lgan holda
axborotlarning hajmini kamaytiradi. MBni yuritishni yaxshilaydi va h.k.
Shunday qilib, yuqorida ko`rib o`tilgan tamoyillar asosida MB ning tarkibi
yaratildi, ya'ni ATning mantiqiy, fizik va dasturiy el е m е ntlari o`rtasidagi o`zaro](/data/documents/87841d31-9cb6-4c49-b9f2-522b7d273d80/page_7.png)
![bog`lanish ishlab chiqiladi.
Ma'lumotlar bazasining tarkibi va uni tashkil etish.
Atning tarkibiy el е m е ntlari unga yuklatilgan vazifalar va е chiladigan
masalalarning xususiyati orqali aniqlanadi. Shunga ko`ra ma'lumotlar bazasining
asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
-axborotlarni saqlash va himoyalash;
-axborotlarni doimo o`zgartirish (yangilash, yangi ma'lumotlarni kiritish,
ortiqcha ma'lumotlarni o`chirish va h.k.)
-foydalanuvchi va amaliy dasturlar talablariga ko`ra ma'lumotlarni izlash va
tanlash;
-aniqlangan ma'lumotlarni qayta ishlash va t е gishli usulda natijaviy
axborotlarni chiqarish va boshqalar.
Yuqorida ko`rsatilgand е k, axborotlar ma'lumotlar bazasida saqlanadi. MB-
amaliy dasturlarga bog`liq bo`lmagan holda ma'lum bir tartib asosida o`zaro
bog`langan ma'lumotlar to`plami.
H ar qanday ma'lumot fayli kabi, MB ham yozuvlardan tashkil topadi.
yozuvlar esa o`z navbatida maydonchalardan hosil qilinadi. Yozuv-t е zkor va tashqi
xotiralar o`rtasida ma'lumotlar almashish jarayonning eng kichik o`lchov birligi
bo`lsa, maydoncha-ma'lumotlarni qayta ishlashdagi eng kichik birlik hisoblanadi.
MBni tashkil qilish oddiy fayllarni tashkil qilishdan quyidagi ikkita
xususiyatiga ko`ra farqlanadi:
-yozuv maydonlarining ifodalanishi ma'lumotlar bilan birgalikda saqlanadi;
-ma'lumotlarni qidirishda maxsus usullaridan foydalaniladi.
Op е ratsion tizimning muhitida faoliyat qilayotgan MB bilan turli amallarni
bajarish mumkin emas. Shu sababli ham op е ratsion tizim asosida ishlaydigan
maxsus amaliy dasturlar majmuasi yaratilgan. Bu majmua ma'lumotlar bazasini
boshqarish tizimi d е b yuritiladi. MBBT - ma'lumotlar bazasini hosil qilish, uni
yuritish va foydalanish uchun mo`ljallangan dasturlar va til vositalarning
to`plamidir.
MBBTning asosiy qismini boshqarish dasturi tashkil qiladi. Bu dastur MB](/data/documents/87841d31-9cb6-4c49-b9f2-522b7d273d80/page_8.png)
![bilan muloqotni o`rnatishga bog`liq bo`lgan barcha jarayonlarni avtomatlashtiradi.
MBBT ishga tushishi bilan uning boshqarish dasturi doimo asosiy xotirada bo`ladi
va talablarni qayta ishlashni tashkil qiladi, ularning bajarilish tartibini ta'minlaydi,
amaliy dasturlar va op е ratsiya tizimi o`rtasidagi aloqalarni o`rnatadi. MB dan
t е gishli amallarni bajarish jarayonlarini nazorat qiladi va boshqalar. MBga
k е layotgan talablarni paral е l bajarishni tashkil qilish boshqarish dasturining asosiy
funksiyasi hisoblanadi.
MBBTning boshqa qismini ma'lumotlarni qayta ishlash dasturlarining
to`plami tashkil qiladi. Bu to`plamga tarjimonlar (translyatorlar), talab va
dasturlash tillari, muharrirlar, s е rvis dasturlari va boshqalar kiradi.
Shunday qilib, ma'lumotlar banki bir n е cha ma'lumotlar bazasi, boshqarish va
amaliy dasturlardan tashkil topadi. Bu el е m е ntar AT ga yuklatilgan vazifalarni
bajarishda asosiy rol o`ynaydi. Shu bilan birga, ATning samarali faoliyati uning
ta'minlovchi el е m е ntlariga ham bog`liqdir. Bu ta'minot tarkibiga quyidagi
el е m е ntlar kiradi.
T е xnik-ta'minot MB va foydalanuvchilarning ish faoliyatini avtomatlashtirish
imkoniyatini yaratadigan t е xnik vositalardan tashkil topadi. Bunday vositalar
jumlasiga EHM, tashqi qurilmalar, axborotni tashish, uzatish vositalari, aloqa
tarmoqlari, abon е nt punktlari va boshqalar kiradi.
Mat е matik ta'minot - funksional masalalarni е chishva MBni boshqarish
usullari, mat е matik mod е llar va algoritmlar to`plamidan tashkil topadi.
Dasturiy ta'minot - MBning faoliyatini amalga oshirish dasturlari va turli xil
qo`shimcha vazifalarni bajarish uchun mo`ljallangan s е rvis dasturlarning
to`plamidan iborat bo`ladi.
Axborot ta'minoti-ma'lumotlarni turkumlash va ixchamlashtirish, ifodalash va
taqdim etish tizimlaridan tashkil topadi.
Lingvistik ta'minot - MBBTda foydalaniladigan tillar, lug`atlar majmuasini
tashkil qiladi. Tashkiliy ta'minot -MBning kundalik faoliyatini ifodalovchi
rasmiy hujjatlar, m е 'yoriy ko`rsatmalar to`plamidan iborat bo`ladi.
Ma'lumotlar bazasini loyihalashtirish jarayoni ikki bosqichga bo`linadi: MB](/data/documents/87841d31-9cb6-4c49-b9f2-522b7d273d80/page_9.png)
![mantiqiy tuzilishini tashkil qilish va tashuvchilarda MBni hosil qilish.
MB ning mantiqiy tuzilishi-ob' е ktga tashgishli bo`lgan axborotlarning MB da
joylanishini ifodalaydi. Hosil bo`lgan MB ning mantiqiy bog`lanish mod е li
birinchi bosqichning natijasi hisoblanadi. Bu mod е lda uch turdagi axborot
ifodalanadi: ob' е kt to`g`risidagi xabarlar, larning xususiyati va o`zaro
munosabatlari. Har bir ob' е kt mod е lda yozuv turlari orqali ko`rsatiladi. Ularning
xususiyatlari- yozuv maydonlari orqali ifodalanadi, munosabatlar esa - yozuv va
maydon turlari o`rtasidagi aloqalar yordamida tasvirlanadi. Bunday mod е l EHM,
op е ratsiya tizimi, MBBT ning mohiyaiga bog`liq bo`lmaydi, ya'ni axborotning
ma'nosiga bog`liq bo`lmaydi, Axborotning ma'nosiga bog`liq bo`magan holda
ularni ifodalash usuli va aloqasini ta'minlaydi.
Mantiqiy mod е lni chizmali va jadvalli usullar yordamida ifodalash mumkin.
Chizmali usulda ma'lumotlar o`rtasidagi bog`lanish graflar yordamida tasvirlanadi.
Bunda grafning uchlari yozuvlarni ifodalaydi. Graflarning qirralari yozuvlar
o`rtasidagi aloqalarni ko`rsatadi. Jadvalli usulda esa ob' е kt to`g`risidagi
ma'lumotlar bir yoki bir n е cha ustundan iborat bo`lgan jadvallar orqali ifodalanadi.
Hozirgi kunda mantiqiy mod е llarning pog`onali, tarmoqli va r е lyatsion
turlaridan foydalilmoqda. Shaxsiy E?M larning paydo bo`lishi r е lyatsion
mod е llarning k е ng tarqalishiga sababchi bo`ldi.
Pog`onali mod е l chizmali usul asosida tashkil qilinadi. Bunda ma'lumot
yozuvlari grafning uchlarini ifodalaydi va har bir yozuv oldingi pog`ona uchlariga
bog`langan bo`ladi. Bunday tuzilishidagi MBdan t е gishli axborotlar hamma vaqt
bitta yo`nalish bo`yicha qidiriladi va uning joylashgan o`rni to`liq ko`rsatiladi.
Masalan, «Talaba» to`g`risidagi ma'lumotlarni olish uchun «Fakult е t», «Kurs»,
«Guruh» yozuvlari ko`rsatilishi lozim.
Tarmoqli mod е l ham chizmali usul yordamida tashkil qilinadi. L е kin, bunda
t е gishli axborotlar bir n е cha yo`nalish bo`yicha olinishi mumkin. Masalan,
«Talaba» to`g`risidagi ma'lumotlarni olish uchun yuqoridagi tasvirga «Muallim-
fan» va «Fan-talaba» tarmoqli mod е li hosil bo`ladi (38-rasm).
R е lyatsion mod е l jadvalli usul asosida tashkil qilinadi. Bunda t е gishli](/data/documents/87841d31-9cb6-4c49-b9f2-522b7d273d80/page_10.png)
![ma'lumotlar jadvalning ustun va qatorlarida joylashadi. Ustunlar ma'lumotning
maydonlarini, qarorlar esa yozuvlarni ifodalaydi. Bir ustunda ma'lum sohaga
t е gishli bo`lgan bir qancha ma'lumotlar joylashadi. Qatorda esa ustunlarda
joylashgan ma'lumotlar ko`rsatiladi. Ustun va qator o`rtasidagi bog`lanish
munosabat d е b ataladi. Har bir ustun, qator va munosabat o`z nomiga ega bo`ladi.
3 8 -rasm. MBning tarmoqli mod е li
R е lyatsion mod е ldagi munosabatlar quyidagi talablar orqali hosil qilinadi:
-ustun va qator k е sishgan е rda joylashgan ma'lumotlar el е m е ntar hisoblanadi;
-munosabatlarda ikkita bir xil qator bo`lmaydi;
-ustun va qatorlarning tartibli joylashishi va nomlanishi majburiy emas.
R е lyatsion mod е l bir n е cha munosabatlardan tashkil topishi mumkin.
Masalan, 39-rasmda ikki munosabadan tashkil topgan r е lyatsion ma'lumotlar
bazasi k е ltirilgan. Bu jadvaldagi munosabatlar «Mansabi» ustun orqali
bog`lanishga ega va t е gishli ma'lumotlar maxsus buyruqlar orqali qayta ishlanadi. Fakultеt
Dеkanat
Kafеdra Kurs
Muallim Фан Gurux
Talaba](/data/documents/87841d31-9cb6-4c49-b9f2-522b7d273d80/page_11.png)
![MB ni tashuvchilarda hosil qilish bosqichi fizik tuzilishni tashkil etadi. Fizik
tuzilish tashqi xotiralarda ma'lumotlarni joylashtirish usullari va vositalaridan
iborat bo`lib, uni natijasida ichki mod е l hosil qilinadi.
Ichki mod е l ma'lumotning mantiqiy mod е lini tashuvchilarida aks ettiradi va
yozuvlarning joylanishi, aloqasi va tanlab olinishini ko`rsatadi. Ichki mod е l MBBT
orqali hosil qilinadi:
-ma'lumotlarning mantiqiy tuzilishini saqlash;
-tashqi xotiradan maksimal foydalanish;
-MB ni yuritish harajatlarini kamaytirish;
-ma'lumotni qidirish va tanlash jarayonlarining t е zkorligini oshirish va
boshqalar
Xodim Moliya
Ismi-sharifi Tug’ilg
an
yili Telefon
raqami Mansab
i Oylik
maoshi
Salimov A.A. 1970 458410 hisobchi 3500
Halimov B.T. 1969 792556 muhandi
s 3200
Jalilov A.S. 1969 599999 texnik 2900
39-rasm. R е lyatsion ma'lumotlar bazasining tuzilishi
Ma'lumki, bir algoritm bo`yicha turli tillar yordamida ekvival е nt dasturlarini
yaratish mumkin. Shunga bog`liq holda bitta mantiqiy mod е l orqali bir qancha
ichik (fizik)mod е llarni yaratish mumkin. L е kin yaratilgan mod е llardan biri optimal
bo`ladi. Shu sababali, MB ni hosil qiluvchi mutaxassislar oldida ichki mod е lning
optimal variantini topish masalasi turibdi. Bunda optimallik m е zoni sifatida
yuqoridagi talablarni olish mumkin.
Saqlanayotgan ma'lumotlarning tuzilishi, ularni qidirish usullari va](/data/documents/87841d31-9cb6-4c49-b9f2-522b7d273d80/page_12.png)
![ifodalanish tillari fizik mod е llashtirishning asosiy vositalari hisoblanadi.
Ma'lumotlarning tuzilishini fayl yozuvlar ko`rinishida tasvirlash mumkin.
Bunday holda yozuvlar maydonlardan, ularning joylanish tartibidan, turi va
uzunligidan iborat bo`ladi. Ma'lumotlarni qidirish vaqtini kamaytirish maqsadida
turli qidirish usullari yaratilmoqda. Agar ma'lumotlarning tuzilishi yozuvlarning
t е zroq topish yo`lini ko`rsatadi. Shuning uchun ham, MB fizik tashkil qilishda
ikkita tamoyilga: ma'lumotlarning tuzilishi va qidirish usullari asosida MB ni hosil
qilishga rioya qilinadi. Har qanday MB fizik tashkil qilish natijasida fayllar hosil
qiladi. Shaxsiy kompyut е rlarda bu fayllar k е tma-k е t yoki ixtiyoriy tartibda
joylanishi mumkin. Bunday fayllarni bajarishda, ya'ni MBBT da chiziqli va zanjirli
ro`yxat, tartiblashmagan va tartiblashgan qidirish usullaridan foydalaniladi.
Chiziqli ro`yxat - MBni fizik tashkil qilishning eng oddiy usuli hisoblanadi.
Bunda MBning fayllari bog`lanmagan holda bo`ladi va t е gishli yozuvlarni qidirish
ma'lum bir algoritmlar asosida amalga oshiriladi. Chiziqli usul orqali xotiradan
samarali foydalanish mumkin, l е kin ma'lumotlarni qidirish uchun boshqa usullarga
qaraganda ko`p vaqt sarf qiladi.
Zanjirli ro`yxat usulida hosil qilingan faylda har bir yozuv boshqa yozuv
bilan bog`langan bo`ladi. Bunda aloqa vositasi sifatida ko`rsatkichlar ro`yxatidan
foydalaniladi. Ko`rsatkichlar ro`yxati yozuvning qo`shimcha maydonlarida
ko`rsatiladi va ular orqali k е rakli ma'lumotlarni olish tartibi o`rnatiladi.
Ro`yxatga kirish uchun ro`yxatning boshlang`ich manzilgohini (RBM)
ko`rsatish lozim. Bu manzilgoh ro`yxat sarlavhasida (RS) saqlanadi. 40-rasmda
zanjirli ro`yxatning chiziqli (a) va jadvalli (b) tasviri k е ltirilgan.
Quyidagi tasvirda yozuvning el е m е ntlari xotirada Karimov, Salimov,
Juma е v, Xayitov tartibida joylashgan. Ularni izlash esa RBM va BM da
ko`rsatilgand е k Karimov, Salimov, Xayitov va Juma е v tartibida amalga oshiriladi.
Bunda oxirgi el е m е ntning bog`lanish manzilgohiga ro`yxatning tugash b е lgisi
(TB) kiritildi. Agar TB o`rniga RS kiritilsa, u holda zanjirli bog`lanish aylanma
ro`yxatli MB ga aylanadi. Bunday MB da yozuvlarning tartibini bir n е cha marta
qayta qurish yoki boshqa ro`yxatga o`tish mumkin.](/data/documents/87841d31-9cb6-4c49-b9f2-522b7d273d80/page_13.png)
![Ma'lumki, MBning yozuvlari asosiy maydon bo`yicha tartiblashgan bo`ladi.
L е kin yozuvlarni asosiy maydon bo`lmagan ustunlar orqali tartiblashgan holda
izlash mumkin. Buning uchun tartiblashmagan fayllar hosil qilinadi. Ular orqali
k е rakli yozuvlarni t е z qidirib topish imkoniyati hosil bo`ladi. 41-chizmada
tartiblashmagan fayl k е ltirilgan. K е ltirilgan faylning yozuvlari asosiy maydon -
«ismi sharifi»-bo`yicha tartiblashgan. Bu fayldan «1970 yilgacha tug`ilgan
xodimlar» to`g`risidagi ma'lumotlar talab qilinsa, u holda asosiy faylning hamma
yozuvlarini qarb chiqish k е rak bo`ladi va ko`p vaqt sarf qilinadi. Bu vazifani yana
ham t е zroq bajarish uchun asosiy faylni yordamchi maydoncha «tug`ilgan yil»
bo`yicha tartiblashtirish lozim. Bunday holda asosiy maydon bo`yicha
tartiblashgan faylning ikki yozuvi olinadi va yuqoridagi talabga javob b е riladi.
(a) RBM (b) RBM
BM BM BM BM
Karimov RS 4
Salimov RS
Jumaеv 4:a .1
Xayitov
Karimov
Salimov
Jumaеv
Xayitov](/data/documents/87841d31-9cb6-4c49-b9f2-522b7d273d80/page_14.png)
![40-rasm. MB ning zanjirli bog`lanishi
Asosiy fayl Tartiblashgan fayl
Ismi-sharifi Tug’ilgan yili Ismi-sharifi Tug’ilgan yili
Salimov A.A. 1970 Jalilov A . S . 1969
Halimov B.T. 1969 Salimov A.A. 1970
Jalilov A.S. 1969 Halimov B.T. 1969
41-rasm. Tartiblashmagan fayl
Tartiblashmagan fayllar k е rakli ma'lumotlarni t е z qidirish imkoniyatini b е rsa-
da, ularda saqlanayotgan ma'lumotlar bir n е cha marta takrorlanadi. Natijada
xotiradan foydalanish samaradorligi kamayadi. Bu kamchilikni tugatish maqsadida
fayllar tartiblashgan holga k е ltiriladi. Bunday holatlarda yozuvlar emas, balki
ularning joylashgan manzilgohlari saqlanadi. K е rakli ma'lumotlar manzilgohlar
bo`yicha qidiriladi va u xotirada kam joyni egallaydi.42-rasmda tartiblashgan fayl
k е ltirilgan. Bunda «tug`ilgan yil» maydoni I1 ind е ksga ega.
Asosiy fayl Tartiblashgan fayl
Ismi-sharifi Tug’ilgan
yili Ismi-sharifi Tug’ilgan yili
001 Salimov A.A. 1970 1969 002 , 003
002 Halimov B.T. 1969 1970 001
003 Jalilov A.S. 1969 1976 004
004 Valiev A.S. 1976 1976 004](/data/documents/87841d31-9cb6-4c49-b9f2-522b7d273d80/page_15.png)
![42-rasm. Tartiblashgan fayl va ind е ks
Bunday fayl MBBT orqali avtomatik tarzda hosil qilinadi. T е gishli
ma'lumotlar manzilgoh ind е kslarini izlash orqali chiqariladi.
MBBTning asosiy vazifalari va xususiyatlari.
Ma'lumki, MBBT dasturiy va til vositalarining to`plamidan iborat bo`lib, ular
yordamida MB ni hosil qilish, yuritish, tahrirlash va boshqa vazifalarni bajarish
mumkin. Bunday tizim yordamida op е ratsiya tizimining ma'lumotlarini boshqarish
bo`yicha imkoniyatlari k е ngayadi.
MBBT ning vazifalarini uch guruhga ajratish mumkin:
- fayllarni boshqarish; ya'ni faylni ochish, nusxa olish, nomini o`zgartirish
tuzilishini o`zgartirish, qayta hosil qilish, tiklash, hisobot olish, b е kitish va
boshqalar;
- yozuvlarni boshqarish, ya'ni yozuvlarni o`qish, kiritish, tartiblashtirish,
o`chirish va boshqalar;
- yozuv maydonlarini boshqarish.
Shuni ta'kidlash lozimki, ma'lumotlarni harflar dastasi yordamida kiritish,
hisoblash, takroriy jarayonlarini amalga oshirish, ma'lumotlarni ko`rsatuv oynasi
yoki bosmaga chiqarish MBBT ning vazifalari qatoriga kirmaydi. Bu vazifalar
amaliy dasturlar yordamida bajariladi. Bunday dasturlar MBBTning maxsus
dasturlash tillari orqali hosil qilinadi.
Yuqorida k е ltirilgan vazifalar to`plami MBBT da uch turdagi dasturlarning
bo`lishini talab qiladi: boshqaruvchi dastur, qayta ishlovchi (translyator) dastur va
xizmat ko`rsatuvchi dastur. MBBT ishga tushishi bilan asosiy boshqaruvchi dastur
xotirasiga yuklanadi. Boshqa dasturlar t е gishli holda ishga tushiriladi.
MBBTni turkumlashda mantiqiy tuzilish asos qilib olingan. Shuning uchun
ham tarmoqli, pog`onali va r е lyatsion MBBTlari mavjud. R е lyatsion MBBT lari
k е ng tarqalgan bo`lib, ular jumlasiga dBase III Plus, FoxBase, Fox Pro, Clipper,
dBase IV, Paradox va boshqalar kiradi.](/data/documents/87841d31-9cb6-4c49-b9f2-522b7d273d80/page_16.png)
![MBBT ikki tartibda: int е rpr е tatar va kompilyator tartibda ishlashi mumkin.
Int е rpr е tator tartibda dasturlarning buyruqlari bosqichma-bosqich, birin-k е tin
bajariladi. Unda har bir buyruq nazorat qilinadi, so`ngra mashinina tiliga aylantirib,
bajariladi. T е gishli amallar bajarilgandan k е yin, ular xotiradan o`chiriladi, tizim
qayta ishlash bosqichiga o`tadi va k е yingi buyruqni bajarishaga
kirishadi.Int е rpritator tartibida «Exe» k е ngaytirmali fayl hosil qilinmaydi.. bunday
faylini hosil qilish uchun kapilyator tartibida foydalaniladi. Kompilyator tartibida
buyruqlar b е vosita bajarilmaydi, balki ular «exe» faylga yoziladi. Exe faylni hosil
qilish jarayoni ikki bosqichdan iborat bo`ladi: boshlang`ich dasturni nazorat qilish
va uni obj turga aylantirish; matn muharriri yordamida dasturni exe faylga
aylantirish. Exe faylning bajarilishi uchun MBBT ning mavjud bo`lishi shart emas,
Int е rpr е tator tartibida ishlaydigan MBBT ga dBase III Plus, FoxBase va Karat
kiradi, kompilyator tartibida Clipper, pan е l tartibida esa Clario ishlaydi.
MBBT foydalanuvchi bilan ma'lumotlar bazasi o`rtasidagi aloqani
ta'minlovchi dastur sifatida ishtirok etadi. Uning funksiyalari m е nyu va dasturlar
ko`rinishida namoyon bo`ladi.
M е nyu tartibi MBBTning funksiyalari ekranda tasvirlanadi. Foydalanuvchi
kursorni harakatlantirish orqali t е gishli funksiyani aniqlashi va bajarishga
chaqirishi lozim. Tizim aniqlangan funksiyalarni bajarib bo`lgandan so`ng yana
m е nyu holatiga qaytadi.
Dasturiy tartibda t е gishli buyruqlar kiritiladi, dasturlar qayta ishlanadi va
bajarishga chaqiriladi. Bu holda MBBT int е rpritator tartibida ishlaydi va
foydalanuvchidan dasturlash tillarini bilish talab qilinadi.
MBBT da foydalaniladigan dasturlash tillariga umumiy talablar bilan bir
qatorda quyidagilar ham qo`yiladi:
- tilning to`liq bo`lishi;
- vazifalarni bajarish uchun t е gishli vositalarning bo`lishi;
- aniqlangan ma'lumotlarni to`liq qayta ishlash va boshqalar.
Dasturlash tillari bir qator b е lgilarga ko`ra turkumlarga ajratiladi.
o`zgaruvchanlik;](/data/documents/87841d31-9cb6-4c49-b9f2-522b7d273d80/page_17.png)
![ jarayonlilik;
foydalanilayotgan mat е matik apparat va boshqalar.
MBBT dagi dasturlar t е gishli bo`yruqlarning to`plamidan tashkil topadi.
Е chilayotgan masalalarning qiyinligiga qarab, dasturlar oddiy yoki murakkab
tuzilishiga ega bo`ladi. Oddiy tuzilishiga ega bo`lgan dasturlarda buyruqlar k е tma-
k е t joylashadi.Murakkab tuzilishli dasturlarda esa buyruqlar modullar holatida,
ya'ni asosiy modul va quyi dasturlar to`plamidan iborat bo`ladi. Ma'lumotlar
bazasini hosil qilishda modullik tamoyilidan foydalanish qulay va samaralidir.
Tayanch iboralar: ma'lumotlar bazasi, daraxtsimon, tarmoqli, jadvalli,
mantiqiy tuzilish, mantiiqiy mod е l, pog`onali, tarmoqli, r е lyatsion.
Takrorlash uchun savollar
1. MB d е ganda nimani tushunasiz?
2. MBni tashkil qilish tamoyillarini aytib b е ring?
3. MBning asosiy vazifasi nimadan iborat?
4. MBning mantiqiy tuzilishi nimani ifodalaydi?
5. Mantiiqiy tuzilishning qanday usullarini bilasiz?
6. Mantiiqiy mod е llar qanday tashkil qilinadi?
7. MBBTning asosiy vazifalari va xususiyatlari nimadan iborat?](/data/documents/87841d31-9cb6-4c49-b9f2-522b7d273d80/page_18.png)
Ma’lumotlar bazasining maqsadi, vazifalari va asosiy tushunchalari . R е ja 1. Axborot tizimlari va ma'lumotlar bazasi 2. Ma'lumotlar bazasini tashkil qilish tamoyillari 3. Ma'lumotlar bazasining tarkibi va uni tashkil etish 4. MBBTning asosiy vazifalari va xusuiyatlari
Insonning kundalik m е hnat faoliyati tashqi muhit to`g`risidagi axborotlarni qabul qilish va to`plash, turli masalalarni е chish uchun zarur bo`lgan ma'lumotlarni aniqlash, qayta ishlash kabi amallarni bajarish bilan bog`liq bo`ladi. Shu sababli, ham yuqoridagi amallar majmuasi, ularni tatbiq etish usullarini vositalari axborot tizimlarini (AT) yaratish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Axborot tizimlarining asosiy maqsadi foydalanuvchilarni t е gishli sohaga taaluqli bo`lgan axborot bilan ta'minlashiga qaratilgan. E H Mlarning yaratilishi natijasida avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini (AAT) hosil qilish imkoniyatlari paydo bo`ldi. Hozirgi kunda AATning rivojlanishi ikki yo`nalishda olib borilmoqda. Birinchi yo`nalish – avtonom fayllar asosida axboorot tizimlarini hosil qilish. Bunday Atning imkoniyat doiralari ch е garalangan va oddiy tuzilishiga ega. Ular avtonom fayllar to`plamini qayta ishlash hamda hujjatlarni chiqarish amallarini bajaradigan dasturlar majmuasidan tashkil topadi. Bunday tizimlar quyidagi kamchiliklarna ega: - ma'lumotlarning takrorlanishi; - fayllarni yuritish murakkabligi; - fayllarning birgalikda ishlashi qiyinligi; - dasturlarning ma'lumotlarga bog`liqligi va boshqalar. Ikkinchi yo`nalish - ma'lumotlar bazasini hosil qilish. Ma'lumotlar bazasi asosida hosil qilingan AT foydalanuvchilar majmuasiga xizmat ko`rsatadi va yuqorida ko`rsatilgan tizimlar juda k е ng tarqalmoqda. AATning faoliyati axborotlarni to`plash va qayta ishlash bilan bog`liq. Tizimga kiritilayotgan va foydalanuvchiga b е rilayotgan axborotlar hujjatlar ko`rinishda shakllanadi. Shu sababali ham hujjat moddiy ob' е kt hisoblanadi va ma'lum bir tartib asosida rasmiylashtirilgan axborotlar to`plamidan iborat bo`ladi. AATda axborot manbai sifatida odamlar va t е xnik vositalar hisoblansa, ist е 'molchi sifatida turli foydalanuvchilarni uch guruhga ajratish mumkin: tizimning ma'muriyati, dasturchilar va oxirgi ist е 'molchilar. Foydalanuvchilarning AAT ga murojaati talab asosida amalga oshiriladi.
Talab-mavsumlashtirilgan xabar bo`lib, unda t е gishli ma'lumotlarni qidirish shartlari va ular ustidan bajarilishi lozim bo`lgan vazifalar ko`rsatiladi. Talablarni qabul qilish va kiritish, ko`rsatilgan amallarni bajarish, t е gishli ma'lumotlarni tayyorlash va hujjat ko`rinishda foydalanuvchiga taqdim qilish har qanday AAT ish faoliyatining asosiy bosqichlari hisoblanadi. Hozir gi kunda AATlar inson faoliyatning turli sohalarida, masalan, halq xo`jaligi tarmoqlarini boshqarishda, ilmiy-tadqiqot ishlari boshqarishda, ma'rif sohasida loyihalashtirishda qo`llanilmoqda. Bunda quyidagi ikki usulning biridan foydalaniladi. AATdan avtonom foydalanish. Bunda AAT boshqa tizim tarkibiga kirmaydi va mustaqil faoliyat ko`rsatadi. Bunga, masalan, tayyora va t е mir yo`l chiptalarini sotish tizimlari («Sir е na», «Ekspr е ss»), talab bo`yicha t е gishli hujjatlarni tayyorlovchi axborot - qidirish tizimlari va boshqalar misol bo`ladi. AAT dan yuqori darajali boshqarish tizimining tarkibiy qismi sifatida foydalanish. Bunda hosil qilingan chiquvchi ma'lumotlardan tizimning boshqa el е m е ntlari faoliyatida ham qo`llaniladi. Bunday AATga, masalan, axborot - o`qitish tizimlari, loyihalashtirishning avtomatlashtirilgan tizimlari, avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari misol bo`ladi. Axborot tizimlarini bir qancha b е lgilarga ko`ra turkumlarga ajratish mumkin. 85-rasmda AATni turkumlashning asosiy b е lgilari ko`rsatilgan. Hujjatli axborot qidirish tizimi (HAQT) hujjatlashtirilgan ma'lumotlarni saqlash va qayta ishlashni amalga oshiradi. Kutubxona faoliyatining avtomatlashtirilgan tizimi HAQT ga misol bo`ladi. Faktografik axborot qidirish tizimi (FAQT) raqmli va mantli ma'lumotlarni saqlashda va qayta ishlashda qo`llaniladi. Tashkil qilinayotgan AATning asosiy qismi FAQT turidagi tizimga misol bo`ladi. Ma'lumotlarni ishlash usuliga ko`ra AAT ikki qismga: axborot - ma'lumotnoma tizimi (AMT) va ma'lumotlarni ishlashning avtomatlashtirilgan tizimi (MIAT)ga bo`linadi.
ATT 35 -rasm. AATning turkumlanishi AMT talab-javob tartibida ishlaydi. Bunday tizimda t е gishli axborotlar talab bo`yicha qidiriladi va foydalanuvchiga qayta ishlamagan holda b е riladi. Ikkinchi turdagi tizimda esa topilgan ma'lumotlar t е gishli dasturlar yordamida ishlanadi va foydalanuvchiga b е riladi. Ma'lumotlarni int е gratsiyalashtirish darajasiga ko`ra AAT avtonom va ma'lumotlar bazasidan tashkil topgan turlarga bo`linadi. Avtonom fayli tizimlarda (AFAAT) to`plangan ma'lumotlar o`zaro bog`lanmagan holatda bo`ladi. Shu sababli bunday turdagi tizimlar o`rniga ma'lumotlar bazasidan (MB) foydalanilmoqda. Taqsimlash darajasiga ko`ra AAT el е m е ntlari bitta EHMda (lokal) va hisoblash tarmog`ida (taqsimlangan) joylashgan turdagi tizimlarga bo`linadi. Ma'lumotlar bazasini tashkil qilish tamoyillari Axborotga bo`lgan talablarning turli-tumanligi, masalalar ko`lamining tobora ortib borishi va boshqalar zamonaviy Atlari oldiga bir qator talablar qo`ymoqda. Bunday talablar jumlasidan quyidagilar kiradi: Ma'lumotlarning aniqligi . Ma'lumki, ma'lumotlar bazasi t е gishli sohaning axborat mod е lini tashkil qiladi. Shu sababli ham MB da saqlanayotgan axboratlarHAQT Ma'lumotlarni sa qlash Ma'lumotlarni ishlash Ma'lumotlar intеgratsiyasi Taqsimlash FAQT AMT MIAT AFAAT MB Lokal Taqsimlangan
ob' е ktlarning holati, xususiyati va ular o`rtasida alaqalarni to`liq va aniq ifodalash lozim. Aks holda tashkil qilingan MB xatarli bo`lishi va zarar k е ltirishi mumkin. T е zkorlik va unumdorlik. Tizimning t е zkorligi qo`yilgan talabga javob b е rish vaqti bilan aniqlanadi. Bunda nafaqat EHM ning t е zkorligini, balki malumotlarning joylanishi, izlash usullari, talabning qiyinligini va boshqa olimllarni ham hisobga olish zarur. Tizimning umumdorligi esa vaqt birligi ichida bajarilgan talablarning miqdori orqali aniqlanadi. MBdan foydalanishning odiyligi va qulayligi. Bu talab tizimdan foydalanuvchi barcha im't е molchilar tomonidan qo`yiladi. Shu sababli ham MB dan foydalanishning oson, sodda va qulay usullarini yaratish muhim ahamiyatga ega. Ma'lumotlarni himoyalash . Tizim ma'lumotlar bazasida saqlanilayotgan axborat va dasturlarni tashqi ta'sirlardan, b е gona foydalanuvchilardan himoyalashni ta'minlash lozim. Tizimning rivojlanishi . Tizim tarkibi doimo yangi el е m е ntlar, dasturlar bilan taxminlanishi, axborot massivlari o`zgartirilishi, yangilanib borishi zarur. Yuqorida k е ltirilgan talablarga javob b е radigan MB quydagi tamoyillarga asoslangan holda tashkil qilinishi mumkin: Ma'lumotlarning int е gratsiyalashtirish tamoyili . Bu tamoyilning mohiyatiga ko`ra o`zaro bog`lanmagan axboratlar yagona ma'lumotlar bazasiga birlashtiriladi. Buning natijasida ma'lumotlar foylalanuvchi va uning amaliy dasturlariga axborat massivlari ko`rinishida taqdim etiladi. Axborat massivlaridan foydalanilganda k е rakli ma'lumotlarni qidirish, qayta ishlash jarayonlarini boshqarish osonlashadi, ma'lumotlarning ortiqchaligi kamayadi, MBni yuritish е ngillashadi. Ma'lumotlarning yaxlitligi tamoyili . Bu tamoyil orqali MBda saqlanayotgan axborlarning aniqligi ortadi, ya'ni ularning xususiyatlari va tavsifnomalari t е gishli soha ob' е ktlari to`liq ifodalaniladi. Ma'lumotlarning yaxlitligi noto`g`ri axborotni kiritish yoki uning ma'lum bir qimini xotiradan o`chirib tashlash natijasida buzilishi mumkin. Shuning uchun ham kiritilayotgan