logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. MA’RIFAT DAVRINING TARIX FALSAFASI. XVII-XVIII ASRLAR.

MA’RIFAT DAVRINING TARIX FALSAFASI. XVII-XVIII ASRLAR.

Загружено в:

29.08.2023

Скачано:

0

Размер:

32.9033203125 KB
Скачать
MA’RIFAT DAVRINING TARIX FALSAFASI. XVII-XVIII ASRLAR. REJA 1. XVI-XVII asrlar ilmiy inqilobi. F.Bekon. XVIII asr “tarixshunoslik inqilobining” uslubiy shart-sharoitlari: 2. XVII-XVIII asrlar ratsionalizmi. Tarixshunoslikdagi vaziyat. Gnoseologik skeptitsizm. Gobbs - “tabiiy huquq” nazariyasi. R.Dekart. Usul haqida ratsionalistik ta’limot. Karteziyan tarixshunosligi. 3. Antikartezionlik (kartezionlikka qarama-qarshilik): 1) Dj.Viko – tarixning siklli rivojlanish nazariyasi. 2) D.Lokk. Dj.Berkli. D.Yum. Ma’rifat davri tarixi falsafasining asosiy xususiyatlari. 4. Tarixning davriy (siklik) paradigmasi. Tarixiy jarayon paradigmasi. Volter. Sh.Monteske. E.Gibbon. J.Kondorse va uning ijtimoiy taraqqiyot nazariyasi. Bolingbrok. Didro va d’Alaber ensiklopediyasida (qomusida) tarixiy fikr. Inson tabiati haqidagi fan. Tomas Gobbs (1588-1679) ingliz bo‘lib, А ngliya inqilobining zamondoshi edi. Olti yoshida u lotin va grek tillarini o‘rgandi va juda erta Oksford universtitetiga o‘qishga kirdi. Lord Kavendish (Lord Cavendish) qo‘lida kotiblik qilish jarayonida u xizmat yuzasidan ko‘p sayohatga chiqdi va o‘z davrining ko‘pgina buyuk shaxslari (jumladan, Galiley) bilan uchrashdi. Fuqarolar urushi boshlangach, u Frantsiyaga jo‘nab ketdi va А ngliyaga 1651 yilda qaytib keldi. 88 yoshida u Gomerni ingliz tiliga tarjima qildi. А sarlari. Eng mashhur asari Leviafan (Leviafan, yoki materiya, shakl, cherkov va fuqarolik davlati hokimiyati Leviathan on the Matter, Form, and Power of a Commonwealth Ecclesiastical and Civil) 1651 yilda chop etilgan. Gobbs, shuningdek, Fuqaro haqida (De Give, 1642), Tana haqida (De corpore, 1655) va Inson haqida (De homine, 1658) kabi asarlarning ham muallifidir. Jamiyat soat murvati sifatida Gobbs royalistlar va parlament tarafdorlari o‘rtasida ochiq, fuqarolar urushi ketgan siyosiy beqaror davrda yashadi. Uning barcha siyosiy asarlari bir maqsadni: tinchlik va tartibni ta’minlashga qodir kuchli boshqaruvning qaror topishini ko‘zlaydi. Bu maqsad yo‘lida Gobbs absolyut monarxiyani qo‘llab-quvvatlaydi. А mmo Gobbsning monarxiyani g‘oyaviy asoslashini ikki ma’noda tushunish mumkin edi. Gobbs uchun eng muhimi tinchlik va tartib. Shu bois hokimiyat shakli meros qoluvchi monarxiya bo‘ladimi, boshqami jiddiy ahamiyatga ega emas. Gobbsning siyosiy nazariyasi nihoyatda individualistik va nihoyatda absolyutistik hisoblanadi. Boshqa ko‘plab holatlarda bo‘lgani singari, bunda hech qanday ziddiyat yo‘q. Ijtimoiy muxtoriyat va istibdod yonma-yon turishi mumkin. А gar odamlar bir-birlari bilan ichki insoniy rishtalar bilan bog‘langan bo‘lmasa, u holda anarxiyaning oldini olish uchun tashqi kuchni qo‘llash zarur bo‘ladi. Gobbsdagi individualizm va absolyutizmning bunday uyg‘unligi ilk kapitalizm davrida uchinchi tabaqa manfaatlarining ideologik ifodasi sifatida tushunilishi mumkin. Kuchli milliy monarx kitoblarning eski imtiyozlarini bekor qilish uchun, bundan tashqari, tinchlik va tartibni ta’minlash uchun hamda savdo- sotiq bitimlarining xaridorlar, sotuvchilar va raqobatchilar tomonidan bajarilishining kafolatchisi sifatida zarur. Hammaning bir-biri bilan iqtisodiy raqobatlashuvi asosida individualistik jamiyat yuzaga keladi. Bu jamiyatning maqsadi uning a’zolarining jon saqlashi hisoblanadi va jon bilan mol-mulkni saqlash vositasi bo‘lib absolyut monarx boshchiligidagi kuchli hokimiyat xizmat qiladi. Makiavelli jamiyatni o‘tmish va bugunning alohida faktlari asosida tushunishga urinadi. Faktlarni batafsil o‘rganib, u davlatdan boshqarayotganlar yoki davlatni qo‘lga olishga intilayotganlarga yordam berishi mumkin bo‘lgan amaliy bilimni orttirishga umid qiladi. Bu bilim "agarunda" ko‘rinishiga ega bo‘lishi kerak. ( А gar biz ma’lum tarzda harakat qilsak, unda tegishli natijani qo‘lga kiritamiz.) Makiavelli insonning tabiati tarix davomida asosan o‘zgarmay qolayotir, deb hisoblaydi. А niqrog‘i, u tarix, binobarin, insonlar ham, masalan, davlatlarning yuzaga kelishi, ravnaqi va tanazzuli shaklidagi o‘zgarishlar sub’ektidir, deb faraz qiladi. Ushbu shartdan kelib chiqib va o‘tgan davrlarning siyosiy hodisalarini o‘rganib, biz hozirgi kunda ham foyda berishi mumkin bo‘lgan bilimni orttirishimiz mumkin. Masalan, Rim lashkarboshisi va uning askarlari yoki lashkarboshi bilan Rim siyosiy arboblari o‘rtasidagi konkret ixtilofni bilish bizning davrimizda hukmdor va qo‘shin o‘rtasidagi shunday ixtiloflarni qanday hal qilish kerakligini tushunib yetishga yordam berishi mumkin. Xullas, Makiavelli alohida xususiy hodisalarga asoslanib, universal umumlashtirish mumkin, deb hisoblaydi. Modomiki, bunday yo‘l bilan olingan bilim doim ham aniq bo‘lavermas ekan, bu bizning bilimlarimiz va hodisalarni nazorat qila bilish qobiliyatimizni chegaralovchi taqdirning aralashuvi tufayli ro‘y beradi. Odatda, Makiavellini tanqid qilganda, u insonning xislatlari o‘zgarmasligi haqidagi farazni asos qilib olar ekan, jamiyatda radikal o‘zgarishlarning yuz berishini tushunishda qiyinchiliklar bilan to‘qnashadi, deb ko‘rsatadilar. Buning ustiga, o‘z davrining siyosiy hodisalarini psixologik tushunchalar (egoizm singari) va tarixni siklik tushunish (davlat, hukmdor, xalq, aristokratiya, qo‘shin o‘zining qo‘mondon va askarlari bilan, ravnaq va tanazzul holati) dan olingan oddiy siyosiy tushunchalar yordamida tushuntirar ekan, u oz darajada ko‘rgazmali hisoblangan fundamental iqtisodiy va madaniy siljishlarni tushuntirishda yanada katta muammolarga duch keladi. Umuman olganda, Gobbs Makiavellining asosiy fikrlariga qo‘shiladi. Jamiyat va siyosat ratsional, ilmiy tushunilishi kerak, insonning tabiati esa printsipial ravishda o‘zgarmas, tarixdan tashqari bo‘lib hisoblanadi. А mmo Gobbs Makiavellining tavsifiy usuliga, xususiy hodisalarni o‘rganishga asoslangan umumlashtirishlariga qo‘shilmaydi. Gobbs yanada ishonchli usulni izlaydi. U bevosita idrok qilinayotgan hodisalarning ichiga, biz bevosita kuzatayotgan narsalarni tushuntirishi mumkin bo‘lgan asosiga chuqur kirib borishga urinadi. Frantsuz Rene Dekart (Rene Descartes, 1596-1650) La Flesh iezuitlar kollejida sxolastik falsafani o‘rgandi. Unda kitobiy olimlikka shubha juda erta uyg‘ondi, zotan, uning fikricha, ko‘pgina fanlarda ishonchli asos mavjud emas edi. Kitoblarni tashlab, u sayohat qila boshladi. Garchi Dekart katolik bo‘lsada, ma’lum vaqt O‘ttiz yillik urush davrida protestantlar tarafida qatnashdi. Uning qiziqishlari doirasiga chavandozlik, musiqa, qilichbozlik va raqs kirar edi. 23 yoshida u Germaniyada qishki kvartiralarda bo‘lishi chog‘ida o‘z metodining asosiy g‘oyalarini ta’rifladi. Oradan o‘n yil o‘tib u tinchlik va osoyishtalikda tadqiqotlar bilan shug‘ullanish uchun Gollandiyaga ko‘chib keldi. 1649 yilda u Stokgolmga qirolicha Kristina huzuriga tashrif buyurdi. Shvetsiya qishi Dekartga haddan tashqari og‘irlik qildi, u betoblanib yotib qoldi va 1650 yilning fevralida vafot etdi. А sarlari. Uning asosiy asarlari jumlasiga Metod haqida mulohazalar (Discours de la methode, 1637) va Metafizik fikr-mulohazalar (Meditations metaphysiques, 1647) kiradi. Boshqa asarlaridan Falsafa asoslari (Principes de la philosophie) va А qlni boshqarish qoidalari (Regies pour la direction de l’esprit) ni qayd etish mumkin. Metod haqida mulohazalar frantsuz tilida yozilgan dastlabki falsafiy asarlardan biri hisoblanadi. Dekart ham lotin, ham frantsuz tilida ijod qilgan. Dekart bir vaqtning o‘zida ham yangi, ham eski davrlarning vakili hisoblanadi. Bir tomondan, u falsafaga yangi mustahkam poydevorga asos solishga urinadi. Ikkinchi tomondan esa, u sxolastik an’anaga qattiq bog‘langanki, buni, jumladan, uning Xudoning borligiga doyr dalillari ham isbotlaydi. Dekartning fikricha, falsafada qarama-qarshi fikrlar har qanday masala bo‘yicha mavjud bo‘ladi. Birdan-bir chindan ham ishonchli metod matematik deduktsiya hisoblanadi. Shuning uchun Dekart ilmiy ideal sifatida deduktiv tizimga qaraydi. Bu ideal Dekart falsafasini belgilovchi omilga aylandi. А gar falsafa Yevklid geometriyasiga o‘xshash deduktiv tizim bo‘lishi kerak bo‘lsa, unda to‘liq darajada aniq va haqiqiy dalillar (aksiomalar)ni topish zarur. А gar dalillar noaniq va, shubhali bo‘lsa, deduktiv tizimning xulosalari (teoremalar) kam qimmatga ega bo‘ladi. Dekart matematikadan olgan va ilmiy metodning ayrim o‘ziga xosliklarini ifodalovchi bu ilmiy ideal uni deduktiv falsafiy tizim uchun mutlaqo aniq va ma’lum dalillarni qanday topish mumkinligi masalasiga olib keladi. Bu masalaga javob topishga metodik shubha yordam beradi. U biz mantiqan shubha qilishimiz mumkin bo‘lgan barcha qoidalarni istisno etish va mantiqan shubhasiz sanalgan qoidalarni izlash vositasi xisoblanadi. А ynan shunday shubhasiz qoidalardan biz deduktiv tizimimizning dalillari sifatida foydalana olamiz. Metodik shubha, shunday qilib, asosli yoki asossiz shubha qilish mumkin bo‘lgan narsani emas, balki mantiqan shubha qilish mumkin bo‘lgan narsani topishni ko‘zlaydi. Metodik shubha deduktiv falsafiy tizimga dalil bo‘la olmaydigan barcha fikrlarni istisno etish usuli (metodi) hisoblanadi. Dekart uchun shubhaning o‘zi ham ma’lum dalillar bilan bog‘liq. Masalan, tadqiqotchilar guruhi emas, balki aynan individning o‘zi, alohida fikrlovchi sub’ekt savollar beradi, ya’ni shubha qiladi. Shuning uchun ham aniqligiga Dekart shubha qilmaydigan qoida individning o‘zi fikrlovchi mavjudot ekanligiga bo‘lgan ishonchi hisoblanadi. Bu shubha qilib bo‘lmaydigan xulosa Dekart tomonidan qo‘llanuvchi masalalarni qo‘yish usuliga singdirilgan. Yangi davrdagi ham ratsionalistik, ham empiritsistik falsafaning aksar qismi uchun fikrlovchi individ epistemologik tayanch nuqtasi bo‘lib hisoblanadi. Faqat keyinchalik, tarixga asoslangan Gegel uchun yoki, e’tibor markazida tadqiqotchilar ham jamoasi va ilmiy bilishning taraqqiyoti turgan Pirs uchun bo‘lgani singari, birinchi o‘ringa intersub’ektiv bilish g‘oyasi ko‘tariladi. Xuddi shu vaqtda bilish harakatlar, ya’ni biz qilayotgan ishlar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkinligi haqidagi tasavvur katta ahamiyat kasb (Gegel va Marksdan Pirs orqali Vitgenshteynga) eta boshlaydi. Eng yangi davrda, Nitsshedan boshlab postmodernistlargacha, aql va taraqqiyotga bo‘lgan ishonchni bu ishonch avtonom sub’ektlarga bog‘liqmi yoki tadqiqotchilarning ochiq jamiyatigami, qat’iy nazar, tanqid ostiga oladilar. Metodik shubha yordamida Dekart bilimning har xil turlarini sinovdan o‘tkazadi. 1) Dastlab u falsafiy an’anani ko‘rib chiqadi. Umuman olganda, faylasuflarning fikrlariga shubha qilish mumkinmi? Mumkin, deb javob beradi Dekart. Shuning uchun ham mumkinki, faylasuflar ko‘pgina masalalar bo‘yicha kelishmaganlar va shunday bo‘lib qolayotir. 2) Bizning hissiy idroklarimiz qanday? Ularga mantiqan shubha qilish mumkinmi? Mumkin, deydi Dekart va quyidagi dalilni keltiradi. Shu narsa aniqki, ba’zan biz illyuziya va gallyutsinatsiyalarga berilamiz. Masalan, minora yumaloq bo‘lib ko‘rinadi, ammo keyin uning kvadrat shaklida ekanligi ma’lum bo‘ladi. Binobarin, biz bitta o‘sha narsa haqida ikki xil bir-biriga zid hissiy tasavvurlarga ega bo‘lamiz. А malda biz bir sezgiga boshqasiga qaraganda ko‘proq ishonamiz. Biz, aytaylik, minoraga yaqinroq kelganda u aslida kvadrat shaklida ekanligiga ishonch hosil qilamiz, chunki u kvadrat shaklida bo‘lib ko‘rinadi, holbuki, uzoqdan u yumaloq bo‘lib ko‘ringan Jon Lokk (John Locke, 1632—1704) puritanlar oilasida tug‘ildi. Uning otasi yurist bo‘lib, parlament tarafdori edi. Lokkda sxolastik falsafaga tanqidiy munosabat va tabiiy fanlarga, ayniqsa, tibbiyot va kimyoga qiziqish juda erta paydo bo‘ldi. Lokk o‘z oldiga intellektual "tozalash"ni amalga oshirish, ya’ni bilishni tanqidiy tekshirishni maqsad qilib qo‘ydi. U aynan axloqiy va diniy muammolarga doyr tuganmas bahslar uni qo‘llanuvchi tushunchalarning ko‘pchiligi umidsiz darajada noaniq va noto‘g‘ri emasmi, degan savolni berishga majbur qilganini tan oladi. Lokk faylasuflar ham, tabiat hodisalarini tadqiq qiluvchi olimlar singari, tajriba yordamida qadam baqadam olg‘a yurishlari kerak, deb hisoblaydi. "Buyuk" muammolarni ko‘rib chiqishga o‘tishdan oldin, o‘z vositalarimiz, ya’ni o‘z tushunchalarimizni o‘rganib chiqishimiz kerak. Shuning uchun Lokk bilishni tanqid qilish va tilni tahlildan o‘tkazishdan boshlaydi. А mmo "vositalar"ga bo‘lgan qiziqish uning konkret muammolar bilan shug‘ullanishiga ham halaqit bermaydi. Lokk pedagogika va siyosiy nazariyaning klassiklaridan biri hisoblanadi. А sarlari. Boshqaruv haqida traktat (Two Treatises of Civil Goverment, 1690) asarini liberalizmning bibliyasi deb ataydilar. Uning birinchi qismi absolyutizm ideologi ser Robert Filmer (Sir Robert Firmer, 1588—1653) ni tanqid qilishga bag‘ishlangan. Ikkinchi qismida Lokkning davlat va tabiiy huquq haqidagi o‘z g‘oyalari ko‘rib chiqilgan. Bu asarni Vilgelm Oranskiy (William of Orange, 1650 —1702) konstitutsiyaviy monarxiyasining asoslanishi sifatida baholaganlar, ammo uning g‘oyalari Frantsiyada ham, А merikada ham inqilobiy rol o‘ynagan. Lokk shuningdek Diniy bag‘rikenglik, Tarbiya haqida o‘ylar, Xristianlikning aqlga muvofiqligi asarlari hamda Insonning bilishi haqida tajriba (1689) (An Essay Concerning Toleration, Some Thoughts Concerning Education, The Reasonableness of Christianity, An Essay Concerning Human Understanding) nomli epistemologik asarlar muallifidir. Epistemologiya va bilishni tanqid. Lokkning ta’limoti ko‘p jihatlardan har xil g‘oyaviy yo‘nalishlar kesishuvida yotadi. Uning falsafasi ildizlari tabiiy huquq kontseptsiyasi tarafdorlari hamda nominalistlar (Okkam)ga borib taqaladi. Unga ratsionalist Dekart ta’sir ko‘rsatdi, ammo u kartezianlik ratsionalizmiga qarshi empiritsistik dalillar keltirdi. Lokk Ma’rifat davrining darakchisi va shu bilan bir vaqtda, Ma’rifat davri falsafasining ayrim aspektlarini qattiq tanqid qilgan falsafiy oqim Britaniya empiritsizmining o‘tmishdoshi edi. Ratsionalistlar aniq tushunchalar bizga reallikni bilish imkonini beradi, deb hisoblaganlar. А gar biz aniq tushunchaga ega bo‘lsak, ishonchli bilimga ega bo‘lamiz. Ular inson o‘z aql-idrokidan to‘gri foydalangan taqdirda to‘gri bilim olishi mumkinligiga juda ishonganlar. To‘g‘ri, ratsionalist Dekart shubhaga asoslangan, ammo unga bilishni to‘g‘ri yo‘lga solish vositasi sifatida qaragan. А mmo ratsionalistlar nima aniq va oydin, ya’ni to‘g‘ri ekanligi yuzasidan bahslashadilar. Bu bahs-munozaralar, o‘z navbatida, ratsionalizmga qarshi dalillarni ilgari surish uchun qulay zamin yaratadi. Lokkdan Kantgacha ilgari surilgan bunday standart dalillardan biri tushunchalarni anglab yetish bironbir real narsani muqarrar anglab yetishga olib kelmasligi haqidagi dalil edi. Bizning o‘qish-yozishni biladigan ongli mushuk haqidagi tushunchamiz bunday mushukning mavjudligini anglatmaydi! Xuddi shu singari, Mukammal Mavjudot, Xudo haqidagi tushunchadan U mavjud degan xulosa kelib chiqmaydi. Biz tushunchadan mavjudlik haqida xulosa chiqara olmaymiz. Lokk shubhadan faqat xatosiz bilim olishga olib kelishi mumkin bo‘lgan bir martalik vosita sifatida emas, balki doimiy tekshiruv vositasi sifatida ham foydalanadi. Zotan bilish jarayoni uzil-kesil emas, balki ayrim oraliq natijani beradi. Shuning uchun bizning vazifamiz, tabiiy fanlarda bo‘lgani singari, mavjud bilimni doimiy va tanqidiy takomillashtirishdan iborat bo‘ladi. Uyg‘onib kelayotgan tabiiy fanlarning ta’siri ostida Lokk, ratsionalistlar Dekart, Spinoza va Leybnitsdan farqli o‘laroq boshqa qoida va bilish ideallariga keladi. Lokkda empirik fan bo‘lgan tibbiyotga qiziqish ayniqsa kuchli bo‘lganini eslatib o‘tamiz. Ma’lumki, bu fanda kuzatish va tasniflash asosiy o‘rin tutadi. Tajribaga asoslangan va nazariyaga skeptik yondashgan tibbiyot fani va falsafa o‘rtasidagi aloqa А ntik davrdayoq mavjud bo‘lgan (Gippokrat). XVII—XVIII asrlardagi ham ratsionalistlar, ham empiritsistlarga mansub ko‘pgina faylasuflar singari, Lokk ham epistemologiya bilan juda ko‘p shug‘ullanadi. Ular singari, Lokk ham insonning bilishi nimalarga erishishi mumkinligini aniqlashga urinadi. Inson bilishining chegarasi qaerda? Bu juda muhim masala. Zotan inson bilishining chegaralarini aniqlab, biz o‘zimizni to‘g‘ri bo‘lmagan narsaning to‘g‘riligiga bo‘lgan ishonchdan xalos etishimiz mumkin. Bilishni tanqid qilgan ratsionalistlarga epistemologiya falsafiy sistemalarni yaratish uchun istehkom bo‘lib xizmat qiladi. Lokk bilan boshqa empiritsistlar uchun esa, aksincha, terapevtik xususiyatga ega bo‘lgan va fanning rivojlanishiga imkoniyat yaratadigan bilimning tanqidi mustaqil maqsad bo‘lib hisoblanadi. Bu shu bilan bog‘liqki, bilishning empiritsistik tahlili bizning bilish qobiliyatlarimizga nisbatan ehtiyotkorlik bilan qarashga olib boradi. Leybnits monadalar va belgilab qo‘yilgan uyg‘unlik. Gotfrid Vilgelm Leybnits (Gottfried Wilhelm von Leibniz, 16461716) nemis edi, ammo, qirol oftob Lyudovik XIV (1638-1715) davrining faylasufi bo‘lgani bois, asosan frantsuz tilida hamda lotin tilida ijod qilgan. Uning turmush tarzi Spinozaning turmush tarziga tamomila teskari bo‘lgan. Leybnits tom ma’nodagi dunyoviy inson bo‘lib, uning uyi butun Yevropa hisoblangan. Uning qobiliyati turli nazariy va amaliy sohalarda namoyon bo‘lgan. Masalan, u konchilik, siyosiy islohotlar, moliya, qonunchilik, optika, transport muammolari va ilmiy hamjamiyatlarni tashkil qilish bilan shug‘ullangan. Bundan tashqari, Leybnits juda ko‘p sayohat qilgan va o‘zidan 15 mingdan ortiq xatdan iborat epistolyar meros qoldirgan. U turli qirol saroylari bilan aloqa qilgan va qirol naslidan bo‘lgan shaxslar bilan tanish bo‘lgan. Nazariy miqyosda u falsafa, teologiya, huquq, fizika, tibbiyot, tarix va filologiya sohalarida faoliyat ko‘rsatgan. U ayniqsa Nyuton bilan bir vaqtda va unga bog‘liq bo‘lmagan holda yaratgan o‘zining differentsial hisoblash kashfiyoti bilan mashhur. А sarlari. Ko‘plab asarlaridan faqat ikkitasini tilga olib o‘tamiz. Teoditseya (Essaias de Theodicee, 1710) la Leybnits Xudo va iblisning o‘zaro aloqasi masalalarini ko‘rib chiqadi va mumkin bo‘lgan dunyolarning eng yaxshisi hisoblangan bu dunyodagi yomonliklar uchun javobgarlikdan Xudoni xalos etishga urinadi. Monadologiya (Monadologie, 1714) esa asosiy va fundamental elementlari "monadalar" bo‘lgan olamning tuzilishi muhokama qilinadi. Leybnits shuningdek Lokkning epistemologiyasini Inson bilishi haqidagi yangi tajribalar (Nouveaux essais I’entendement humain, 1703) da tanqidiy tahdiddan o‘tkazgan. Maqsad va sabab yangi sintez. Leybnits dunyoning mexanistik manzarasini teleologik (aniq maqsadga yo‘naltirilgan) olam g‘oyasi bilan kelishtirishga intiladi. Qisqacha aytganda, Leybnits mexanistik manzara chuqurroq qaraganda izchil, teleologik bo‘lgan olamni faqat yuzaki tushuntiradi, deb hisoblaydi. Ko‘r-ko‘rona harakat qilayotgandek ko‘rinuvchi mexanik sabablar oqibat natijada Ilohiy niyatni nazarda tutadi. Bundan kelib chiqib, Leybnits, yuzaki qaraganda moddiy va passiv bo‘lib tuyuluvchi narsalar o‘z mohiyatiga ko‘ra kuchlardir, deb hisoblaydi. Mexanistik va moddiy olam uchun nomoddiy, teleologik "poydevor"ni Leybnits qanday o‘rnatganini qisqacha ko‘rib chiqamiz. Kuchlarning markazlari sifatida xarakterlash mumkin bo‘lgan ayrim jismonan bo‘linmas asos elementlarga yetishmagunimizga qadar alohida narsalar bo‘linish xususiyatiga ega bo‘lishi mumkin. Leybnits bu elementlarni monadalar deb ataydi. Monadalar olamni tashkil qiluvchi asos elementlar hisoblanadi. Monadalar noorganik tanalardan inson ruhigacha bo‘lgan barcha mavjud narsalarga turli darajada xos ongga ega bo‘ladi. Monadalar, shunday qilib, ma’lum ierarxiyaning bir qismi hisoblanadi. Shu bilan bir vaqtda alohida monadaga boshqa monadalar ta’sir qilmaydi. Talabalar hazil qilganidek, monadalarning eshik- derazasi bo‘lmaydi. Ular bir-biri bilan aloqa qilmaydi va bir-biriga ta’sir ko‘rsatmaydi. Ular bir-biriga nisbatan shunday uyg‘un ravishda harakat qiladilarki, ruhiy va moddiy holatlar o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik yuzaga keladi. Bu barcha monadalarning o‘ziga xos bir xilda "dasturlashtirilganligi" tufayli ro‘y beradi. Barcha monadalar bitta ilohiy rejaga muvofiq harakatga keltirilgandir. Xudo olamni shunday loyihalashtirgan o‘ziga xos universal injener bo‘lib qatnashadiki, bunda monadalar, masalan, ruh va tana bir-biri bilan muvofiqlashadi. Bu ma’noda barcha narsalar, barcha monadalar Xudo orqali aloqa qiladi. Olamning teleologik jihati aynan shunda namoyon bo‘ladi. Leybnitsning so‘zlari bilan aytganda, monadalar belgilab qo‘yilgan uyg‘unlikning bir qismi hisoblanadi. Mumkin bo‘lgan dunyolarning eng yaxshisi. Modomiki, Xudo olamda ro‘y beruvchi hamma narsalarni loyihalashtirgan injener ekan, unda bu olamda yomonlikning mavjudligini qanday tushuntirish mumkin? А xir Xudo bir vaqtning o‘zida ham marhamatli, ham hamma narsani biluvchi hisoblanadi. Leybnits haqiqatning ikki turini: zarur (mantiqiy) haqiqatlar bilan aslidagidan boshqacha bo‘lishi mumkin bo‘lgan aniq haqiqatlarni farqlaydi. А niq haqiqatlar empirik shart-sharoitlarga bog‘liq bo‘lib, ehtimollik darajalari bilan xarakterlanadi va shuning uchun ular variantlarda mavjud bo‘ladi. Zarur (mantiqiy) haqiqatlarni hatto Xudo ham o‘zgartira olmaydi. А niq haqiqatlar masalasiga kelganda, Xudo, marhamatli va aql-idrokli, har xil empirik holatlar orasidan eng yaxshi kombinatsiyani tanlab oladi. А niq haqiqatlarni alohida ko‘rib chiqishda alohida odamga ayrim holatlar, agar ular boshqacha bo‘lsa, yaxshiroq bo‘lishi mumkindek bo‘lib ko‘rinishi mumkin. Biroq, agar biz Xudo singari hamma narsani ko‘rishga qodir bo‘lganimizda, biz yashayotgan dunyoda hamma narsa eng yaxshi tarzda to‘zilgani, ya’ni Xudo mumkin bo‘lgan kombinatsiyalardan eng yaxshisini tanlaganini bilgan bo‘lardik. Shuning uchun Leybnits hamma narsa o‘z asosiga ega deb ko‘rsata oladi. Bu asos yo mantiqan zarur bo‘ladi, yo dunyo mumkin bo‘lgan dunyolarning eng yaxshisi bo‘lishi haqidagi talabdan kelib chiqadi. Binobarin, biz mumkin bo‘lgan dunyolarning eng yaxshisida yashaymiz. Xullas, Leybnitsning falsafasi Xudo tanlagan dunyoni oqlashdan iboratdir. Xudo dunyoda mavjud yomonlik uchun javobgar emas. Siyosiy nuqtai nazardan bu bir vaqtning o‘zida mavjud jamiyatni ham oqlash deb aytish mumkin. Modomiki, biz dunyolarning eng yaxshisida yashar ekanmiz va unda biz duch keladigan azob- uqubat va muhtojliklar biz uchun mumkin bo‘lgan azob-uqubat va muhtojliklarning eng ozi ekan, unda jamiyatni o‘zgartirish istagi uchun asos juda kamdir. Teoditseya, shunday qilib, bir vaqtning o‘zida mavjud jamiyatni hamda yashash sharoitlari va hokimiyatni taqsimlash borasida mavjud tengsizlikni qonuniylashtirish vositasi sifatida ham faoliyat ko‘rsatadi. Shuningdek, Leybnitsning siyosiy falsafasi aniq individualizmni ifodalaydi, deb ham aytish mumkin: har bir monada o‘ziga xos bo‘lib, unga boshqa monadalar ta’sir qilmaydi. Ikkita bir xil monada (individ)ning mavjud bo‘lishi mumkin emas, zotan Xudo eng yaxshi imkoniyatni tanlaydi. Bundan tashqari, ikki to‘liq yaniy hodisa o‘rtasida ratsional tanlovni amalga oshirib bo‘lmaydi, chunki ulardan istalgan birini tanlash uchun bir xil ma’qul asoslar mavjud. Biroq, agar Xudo tanlaydigan bo‘lsa, Uning ratsional tanlovi sharti bo‘lib to‘liq yaniy individ (narsa)larning yo‘qligi hisoblanadi. Bundan radikal metafizik individualizm kelib chiqadi: olam cheksiz miqdordagi individual substantsiyalardan tashkil topadi. Shu bilan bir vaqtda bu har xil individlar, bir-biriga bevosita ta’sir qilmagan holda, bir-biri bilan uyg‘unlikda bo‘ladi. Ular bevosita, belgilab qo‘yilgan uyg‘unlik orqali o‘zaro aloqa qiladi. Siyosiy jihatdan buni shunday tasavvur qilish mumkin: Leybnits odamlar haqida janob bilan qulni bu tushunchalarning feodal ma’nosida bir-biriga qarshi qo‘yish doirasida fikr yuritmaydi. Bu ma’no shundan iborat ediki, janob bilan qulning aynan o‘xshashligi ularning bir-biriga o‘zaro munosabatida aniqlanardi, bunda ularning birinchisi ikkinchisi uchun tanlardi. Leybnitsning fikricha, odamlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqa zohiriy majburliksiz, individning internalizatsiya qilingan normalar (belgilab qo‘yilgan tartib)ga bog‘liq bo‘lgan spontan harakatlari natijasida ro‘y beradi. Bu, aftidan, hech kim zohiriy majburlik asosida harakat qilmaydigan kapitalistik bozor ishtirokchilarining xulq- atvoriga javob beradi. Ishtirokchilar har birining o‘zida bo‘lgan bozor iqtisodiyoti tamoyillaridan kelib chiqadi. Berkli empiritsizmning ichki tanqidi. Jorj Berkli (George Berkeley, 1685— 1753) irland yepiskopi bo‘lgan. Uning eng mashhur asarlari Inson bilimining tamoyillari haqida traktat (Treatise on the Principles of Human Knowledge, 1710) va Gilas bilan Filonus o‘rtasidagi uch suhbat (Three Dialogues between Nu las and Philonous, 1713) hisoblanadi. "Esse" = "percipi". Idealistik empiritsizm. Berkli o‘zini to‘g‘ri fikr va teistik dunyoqarash (xristianlik dunyoqarashi) ni ateizm va materializmdan himoyalovchi deb hisoblaydi. U to‘g‘ri fikrni metafizikadan, teistik dunyoqarashni esa ateizm bilan materializmdan himoya qiladi. Materiya mavjud emas va Xudo biz bilan bevosita hissiy idrok orqali muloqot qiladi, deb ko‘rsatib, u to‘g‘ri fikr va xristianlik e’tiqodini kelishtira oldim, deb o‘ylaydi. Berkli bunday xulosaga o‘zidan oldingi empiritsistlar, jumladan, Lokkning epistemologik qarashlarini tanqidiy rivojlantirish yo‘li bilan keladi. Lokk birlamchi va ikkilamchi sifatlarni farqlaydi. Birlamchi sifatlar (ko‘lam, shakl, qattiqlik) ni biz narsalarning o‘zida bo‘lgan va bizning ular haqidagi hissiy taassurotlarimiz (impressiyalar)ga mos keluvchi sifatlar deb tushunamiz. Biz narsalar bilan bog‘lovchi rang, hid, ta’m va sh.k. taassurotlar esa, aksincha, narsalardagi tegishli sifatlarni ifodalamaydi. Narsalar bizning sezgi organlarimizga ta’sir ko‘rsatib, bu ikkilamchi taassurotlarni tug‘diradi. Lokk ikkilamchi sifatlarning sub’ektivligi haqidagi tezisni himoya qiladi: narsalardan kelib chiquvchi ma’lum stimullar ta’sirida barcha odamlar rang va ta’m singari sifatlarni idrok qiladilar. Bular narsalarda topib bo‘lmaydigan, ammo narsalardan olingan taassurotlar natijasida bizda ma’lum tarzda tug‘iluvchi xossalar (atributlar) bo‘lib hisoblanadi. Binobarin, Lokk bizning tasavvurimizdagi dunyo (g‘oyalar, hissiy taassurotlar) bilan haqiqiy, bizning sezgi organlarimizga bog‘liq bo‘lmagan dunyoni ajratadi. So‘nggi dunyo haqida biz faqat taxmin qilishimiz mumkin. Berkli bu ajratishni rad etadi. Biz hissiy idrok qiluvchi dunyo yagona mavjud dunyo hisoblanadi. Bizning tasavvurlarimiz asosida yotuvchi va biz idrok qiluvchi dunyoni paydo qiluvchi hissiy idrok qilinmaydigan hech qanday ob’ektlar mavjud emas, taassurotlarning zanjiri hisoblanadi. "Materiya" so‘zi ma’nosizdir, chunki u bunday hissiy taassurotlarga ishora qilmaydi. Shunday qilib, biz Lokk epistemologiyasining ayrim qoidalari (birlamchi va ikkilamchi sifatlarning farqlanishi, hissiy tasavvurlar bilishning asosiy negizi ekanligi haqidagi reprezentativ realizm) biz empiritsizm deb atagan epistemologik an’anada qanday rivojlantirilganini ko‘rib chiqdik. Lokk tomonidan yaratilgan assotsiativ psixologiya ufqi doirasida bo‘lgan Yum uchun va o‘z fikr mulohazalarining tayanch nuqtasi sifatida asosan mantiq va ilmiy metoddan foydalangan keyingi empiritsistlar uchun empiritsizmning radikal ko‘rinishi har tomonlama muhokama predmetiga aylandi. А gar butun bilish hissiy taassurotlar yoki ularning yig‘indisiga olib borib bog‘lanar ekan, unda faqat empiritsistik tezisni o‘z holicha qonuniylashtirishgina qiyin bo‘lmaydi. Chunki unda o‘z-o‘zini referentsiyalovchi noziddiyatlilikning yo‘qligi haqidagi klassik dalil kuchda qoladi. Bundan tashqari, empiritsizmning radikal shakli masalan, tashqi dunyoni va boshqa onglarning mavjudligini bilishga nisbatan, skeptitsizmga olib keladi. Bu masalalar hozirgi zamon tahliliy falsafasining e’tibor markazida qolib, kelayotir. Yum empiritsizm tanqid sifatida. Empiritsistik tanqid. Sababiyat haqida tasavvur. Foma А kvinskiy uchun tabiiy huquq kontseptsiyasi Xudo tomonidan o‘rnatilgan ob’ektiv tartib bilan bog‘liq bo‘lgan edi. Lokk uchun bu kontseptsiya harakatlanuvchi sub’ekt sifatidagi inson bilan bog‘liq bo‘ldi. А lohida individ bo‘linmas huquqlarga ega deb hisoblandi. XVIII asr mobaynida tabiiy huquq kontseptsiyasini romantiqlar ham, empiritsistlar ham (Yum) tanqid qildilar. Romantiklar tabiiy huquq kontseptsiyasining umumiy aspektini tanqid qildilar va har bir xalq uning tarixiy rivojlanishi bilan belgilanuvchi o‘ziga xos qonunlariga ega bo‘ladi, deb ko‘rsatdilar. Empiritsistlar bu kontseptsiyani epistemologik tahlil asosida tanqid qilib, undan biz tabiiy huquq kontseptsiyasi nazarda tutuvchi me’yorlarning to‘g‘riligi haqida bilimga ega bo‘la olmaymiz, degan xulosa chiqardilar. David Yum (David Hume, 1711-1776) Ma’rifat davrida Volter (Voltaire, 1694-1778) va Russo (Rousseau, 1712-1778) bilan deyarli bir vaqtda yashadi. Yumning asosiy falsafiy g‘oyalari juda erta rivojlandi. "Inson tabiati haqida traktat" e’lon qilganida u hali o‘ttiz yoshga ham to‘lmagan edi. Yum bu asar katta shov-shuvga sabab bo‘ladi deb o‘ylagan edi, ammo u boshida o‘quvchilarda juda kam qiziqish uyg‘otdi. Keyinchalik uning falsafasiga qiziqish paydo bo‘ldi. Bugungi kunda Yum empiritsistik maktabning buyuk faylasuflaridan biri hisoblanadi. Klassik ingliz empiritsizmi haqida gan ketganda, odatda Lokk, Berkli va Yum nazarda tutiladi. Yumning quyidagi asarlarini ko‘rsatib o‘tish mumkin: "Inson tabiati haqida traktat" (1739), " А xlok va siyosat haqida esselar" (Essays Moral and Political, 1741) va "Insonning bilishi haqida tadqiqot" (Enquiry Concerning Human Understanding, 1749). Ma’rifat davri faylasuflari asossiz an’ana va xurofotlarni vayron qilishning quroli sifatida aql-idrokga murojat qildilar. А mmo aql-idrok tushunchasining o‘zi hali yetarli darajada tadqiq qilingan emas edi. Epistemologik ma’noda shotlandiyalik Yum empiritsist bo‘lib, uning uchun bilish (fan)ning faqat ikki turi mavjud edi. Bilishning birinchi turi tajribaga (pirovard natijada hissiy taassurotga), ikkinchisi bitimga ko‘ra belgilangan tushunchalarning o‘zaro aloqasi qoidalariga (empiritsistik talqinga binoan, bunday bilish matematika va mantiqqa xos). Adabiyotlar: 1. O’zb e kiston R e spublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O’zb e kiston, 2011. 2. Davlat tili haqida (yangi tahriri). O’zbekiston Respublikasining qonuni. – T.: O’zbekiston, 1997. – 22 b. 3. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. – T.: Sharq, 1997. – 63 b. 4. Ta'lim to’g’risida. O’zbekiston Respublikasining qonuni. – T.: O’zbekiston, 1989. – 30 b. 5. Mirziyoev SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekistan davlatini birgalikda barpo etamiz. - Toshkent.O‘zbekiston, 2016. -53 b. 6. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz. - Toshkent.O‘zbekiston, 2017 -484 b. 7. Mirziyoev SH.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash- yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. - Toshkent. 2017. - 28 b. 8. Konstitutsiya – erkin va farovon hayotimiz, mamlakatimizni yanada taraqqiy ettirishning mustahkam poydevoridir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligining 25 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimidagi ma’ruzasi. http://uza.uz . 9. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti SH.M.Mirziyoevning 2017 yil 19 sentyabr kuni Birlashgan Millatlar Tashkilot Bosh Assambleyasining 72- sessiyasida so‘zlagan nutqi. http://uza.uz . 10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoevning Oliy Majlisga murojaatnomasi//22.12.2017. http://uza.uz . 11. Karimov I.A. Asarlar to‘plami. 1-24 jildlar. - Toshkent. O‘zbekiston, 1996-2016. 12. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat - engilmas kuch. 2-nashr - Toshkent.Ma’naviyat, 2016. -176 b. 13. Ahmedova M. tahriri ostida.Falsafa. -T.: OFMJ, 2006 14. Shermuhamedova N. A. Falsafaga kirish -T.: -Noshir, 2013. 460 b 15. Qo‘shoqov SH.S. Dialektika rivojlanish konsepsiyasi. – S., 2000. –B. 8 6 . 16. R.G.Collingwood. The Idea of History. Oxford University Press, England, 1994. 17. Ivin A.A. Vvedenie v filosofiyu istorii. M., 1997. 18. Barg M.A. Epoxi i idei. Stanovlenie istorizma. M., 1987. 19. Jo‘raev N. Tarix falsafasining nazariy asoslari. - T., Ma’naviyat, 2008. 20. A.Beruniy. Tanlangan asarlar. – T., Fan, 1968. 21. Berdyaev N.A. Smыsl istorii. M., 1990. 22. Blok M. Apologiya istorii ili remeslo istorika. M., 1986. 23. Veber M. Izbrannыe proizvedeniya. M., 1990. 24. Gegel G.V.F. Filosofiya istorii. Sochinenie 8-mi tomax. M.-L. 1932-1959.

MA’RIFAT DAVRINING TARIX FALSAFASI. XVII-XVIII ASRLAR. REJA 1. XVI-XVII asrlar ilmiy inqilobi. F.Bekon. XVIII asr “tarixshunoslik inqilobining” uslubiy shart-sharoitlari: 2. XVII-XVIII asrlar ratsionalizmi. Tarixshunoslikdagi vaziyat. Gnoseologik skeptitsizm. Gobbs - “tabiiy huquq” nazariyasi. R.Dekart. Usul haqida ratsionalistik ta’limot. Karteziyan tarixshunosligi. 3. Antikartezionlik (kartezionlikka qarama-qarshilik): 1) Dj.Viko – tarixning siklli rivojlanish nazariyasi. 2) D.Lokk. Dj.Berkli. D.Yum. Ma’rifat davri tarixi falsafasining asosiy xususiyatlari. 4. Tarixning davriy (siklik) paradigmasi. Tarixiy jarayon paradigmasi. Volter. Sh.Monteske. E.Gibbon. J.Kondorse va uning ijtimoiy taraqqiyot nazariyasi. Bolingbrok. Didro va d’Alaber ensiklopediyasida (qomusida) tarixiy fikr. Inson tabiati haqidagi fan.

Tomas Gobbs (1588-1679) ingliz bo‘lib, А ngliya inqilobining zamondoshi edi. Olti yoshida u lotin va grek tillarini o‘rgandi va juda erta Oksford universtitetiga o‘qishga kirdi. Lord Kavendish (Lord Cavendish) qo‘lida kotiblik qilish jarayonida u xizmat yuzasidan ko‘p sayohatga chiqdi va o‘z davrining ko‘pgina buyuk shaxslari (jumladan, Galiley) bilan uchrashdi. Fuqarolar urushi boshlangach, u Frantsiyaga jo‘nab ketdi va А ngliyaga 1651 yilda qaytib keldi. 88 yoshida u Gomerni ingliz tiliga tarjima qildi. А sarlari. Eng mashhur asari Leviafan (Leviafan, yoki materiya, shakl, cherkov va fuqarolik davlati hokimiyati Leviathan on the Matter, Form, and Power of a Commonwealth Ecclesiastical and Civil) 1651 yilda chop etilgan. Gobbs, shuningdek, Fuqaro haqida (De Give, 1642), Tana haqida (De corpore, 1655) va Inson haqida (De homine, 1658) kabi asarlarning ham muallifidir. Jamiyat soat murvati sifatida Gobbs royalistlar va parlament tarafdorlari o‘rtasida ochiq, fuqarolar urushi ketgan siyosiy beqaror davrda yashadi. Uning barcha siyosiy asarlari bir maqsadni: tinchlik va tartibni ta’minlashga qodir kuchli boshqaruvning qaror topishini ko‘zlaydi. Bu maqsad yo‘lida Gobbs absolyut monarxiyani qo‘llab-quvvatlaydi. А mmo Gobbsning monarxiyani g‘oyaviy asoslashini ikki ma’noda tushunish mumkin edi. Gobbs uchun eng muhimi tinchlik va tartib. Shu bois hokimiyat shakli meros qoluvchi monarxiya bo‘ladimi, boshqami jiddiy ahamiyatga ega emas. Gobbsning siyosiy nazariyasi nihoyatda individualistik va nihoyatda absolyutistik hisoblanadi. Boshqa ko‘plab holatlarda bo‘lgani singari, bunda hech qanday ziddiyat yo‘q. Ijtimoiy muxtoriyat va istibdod yonma-yon turishi mumkin. А gar odamlar bir-birlari bilan ichki insoniy rishtalar bilan bog‘langan bo‘lmasa, u holda anarxiyaning oldini olish uchun tashqi kuchni qo‘llash zarur bo‘ladi. Gobbsdagi individualizm va absolyutizmning bunday uyg‘unligi ilk kapitalizm davrida uchinchi tabaqa manfaatlarining ideologik ifodasi sifatida tushunilishi mumkin. Kuchli milliy monarx kitoblarning eski imtiyozlarini bekor qilish uchun, bundan tashqari, tinchlik va tartibni ta’minlash uchun hamda savdo- sotiq bitimlarining xaridorlar, sotuvchilar va raqobatchilar tomonidan

bajarilishining kafolatchisi sifatida zarur. Hammaning bir-biri bilan iqtisodiy raqobatlashuvi asosida individualistik jamiyat yuzaga keladi. Bu jamiyatning maqsadi uning a’zolarining jon saqlashi hisoblanadi va jon bilan mol-mulkni saqlash vositasi bo‘lib absolyut monarx boshchiligidagi kuchli hokimiyat xizmat qiladi. Makiavelli jamiyatni o‘tmish va bugunning alohida faktlari asosida tushunishga urinadi. Faktlarni batafsil o‘rganib, u davlatdan boshqarayotganlar yoki davlatni qo‘lga olishga intilayotganlarga yordam berishi mumkin bo‘lgan amaliy bilimni orttirishga umid qiladi. Bu bilim "agarunda" ko‘rinishiga ega bo‘lishi kerak. ( А gar biz ma’lum tarzda harakat qilsak, unda tegishli natijani qo‘lga kiritamiz.) Makiavelli insonning tabiati tarix davomida asosan o‘zgarmay qolayotir, deb hisoblaydi. А niqrog‘i, u tarix, binobarin, insonlar ham, masalan, davlatlarning yuzaga kelishi, ravnaqi va tanazzuli shaklidagi o‘zgarishlar sub’ektidir, deb faraz qiladi. Ushbu shartdan kelib chiqib va o‘tgan davrlarning siyosiy hodisalarini o‘rganib, biz hozirgi kunda ham foyda berishi mumkin bo‘lgan bilimni orttirishimiz mumkin. Masalan, Rim lashkarboshisi va uning askarlari yoki lashkarboshi bilan Rim siyosiy arboblari o‘rtasidagi konkret ixtilofni bilish bizning davrimizda hukmdor va qo‘shin o‘rtasidagi shunday ixtiloflarni qanday hal qilish kerakligini tushunib yetishga yordam berishi mumkin. Xullas, Makiavelli alohida xususiy hodisalarga asoslanib, universal umumlashtirish mumkin, deb hisoblaydi. Modomiki, bunday yo‘l bilan olingan bilim doim ham aniq bo‘lavermas ekan, bu bizning bilimlarimiz va hodisalarni nazorat qila bilish qobiliyatimizni chegaralovchi taqdirning aralashuvi tufayli ro‘y beradi. Odatda, Makiavellini tanqid qilganda, u insonning xislatlari o‘zgarmasligi haqidagi farazni asos qilib olar ekan, jamiyatda radikal o‘zgarishlarning yuz berishini tushunishda qiyinchiliklar bilan to‘qnashadi, deb ko‘rsatadilar. Buning ustiga, o‘z davrining siyosiy hodisalarini psixologik tushunchalar (egoizm singari) va tarixni siklik tushunish (davlat, hukmdor, xalq, aristokratiya, qo‘shin o‘zining

qo‘mondon va askarlari bilan, ravnaq va tanazzul holati) dan olingan oddiy siyosiy tushunchalar yordamida tushuntirar ekan, u oz darajada ko‘rgazmali hisoblangan fundamental iqtisodiy va madaniy siljishlarni tushuntirishda yanada katta muammolarga duch keladi. Umuman olganda, Gobbs Makiavellining asosiy fikrlariga qo‘shiladi. Jamiyat va siyosat ratsional, ilmiy tushunilishi kerak, insonning tabiati esa printsipial ravishda o‘zgarmas, tarixdan tashqari bo‘lib hisoblanadi. А mmo Gobbs Makiavellining tavsifiy usuliga, xususiy hodisalarni o‘rganishga asoslangan umumlashtirishlariga qo‘shilmaydi. Gobbs yanada ishonchli usulni izlaydi. U bevosita idrok qilinayotgan hodisalarning ichiga, biz bevosita kuzatayotgan narsalarni tushuntirishi mumkin bo‘lgan asosiga chuqur kirib borishga urinadi. Frantsuz Rene Dekart (Rene Descartes, 1596-1650) La Flesh iezuitlar kollejida sxolastik falsafani o‘rgandi. Unda kitobiy olimlikka shubha juda erta uyg‘ondi, zotan, uning fikricha, ko‘pgina fanlarda ishonchli asos mavjud emas edi. Kitoblarni tashlab, u sayohat qila boshladi. Garchi Dekart katolik bo‘lsada, ma’lum vaqt O‘ttiz yillik urush davrida protestantlar tarafida qatnashdi. Uning qiziqishlari doirasiga chavandozlik, musiqa, qilichbozlik va raqs kirar edi. 23 yoshida u Germaniyada qishki kvartiralarda bo‘lishi chog‘ida o‘z metodining asosiy g‘oyalarini ta’rifladi. Oradan o‘n yil o‘tib u tinchlik va osoyishtalikda tadqiqotlar bilan shug‘ullanish uchun Gollandiyaga ko‘chib keldi. 1649 yilda u Stokgolmga qirolicha Kristina huzuriga tashrif buyurdi. Shvetsiya qishi Dekartga haddan tashqari og‘irlik qildi, u betoblanib yotib qoldi va 1650 yilning fevralida vafot etdi. А sarlari. Uning asosiy asarlari jumlasiga Metod haqida mulohazalar (Discours de la methode, 1637) va Metafizik fikr-mulohazalar (Meditations metaphysiques, 1647) kiradi. Boshqa asarlaridan Falsafa asoslari (Principes de la philosophie) va А qlni boshqarish qoidalari (Regies pour la direction de l’esprit) ni qayd etish mumkin. Metod haqida mulohazalar frantsuz tilida yozilgan dastlabki falsafiy asarlardan biri hisoblanadi. Dekart ham lotin, ham frantsuz tilida ijod qilgan. Dekart bir vaqtning o‘zida ham yangi, ham eski davrlarning vakili hisoblanadi. Bir tomondan, u falsafaga yangi mustahkam poydevorga asos solishga

urinadi. Ikkinchi tomondan esa, u sxolastik an’anaga qattiq bog‘langanki, buni, jumladan, uning Xudoning borligiga doyr dalillari ham isbotlaydi. Dekartning fikricha, falsafada qarama-qarshi fikrlar har qanday masala bo‘yicha mavjud bo‘ladi. Birdan-bir chindan ham ishonchli metod matematik deduktsiya hisoblanadi. Shuning uchun Dekart ilmiy ideal sifatida deduktiv tizimga qaraydi. Bu ideal Dekart falsafasini belgilovchi omilga aylandi. А gar falsafa Yevklid geometriyasiga o‘xshash deduktiv tizim bo‘lishi kerak bo‘lsa, unda to‘liq darajada aniq va haqiqiy dalillar (aksiomalar)ni topish zarur. А gar dalillar noaniq va, shubhali bo‘lsa, deduktiv tizimning xulosalari (teoremalar) kam qimmatga ega bo‘ladi. Dekart matematikadan olgan va ilmiy metodning ayrim o‘ziga xosliklarini ifodalovchi bu ilmiy ideal uni deduktiv falsafiy tizim uchun mutlaqo aniq va ma’lum dalillarni qanday topish mumkinligi masalasiga olib keladi. Bu masalaga javob topishga metodik shubha yordam beradi. U biz mantiqan shubha qilishimiz mumkin bo‘lgan barcha qoidalarni istisno etish va mantiqan shubhasiz sanalgan qoidalarni izlash vositasi xisoblanadi. А ynan shunday shubhasiz qoidalardan biz deduktiv tizimimizning dalillari sifatida foydalana olamiz. Metodik shubha, shunday qilib, asosli yoki asossiz shubha qilish mumkin bo‘lgan narsani emas, balki mantiqan shubha qilish mumkin bo‘lgan narsani topishni ko‘zlaydi. Metodik shubha deduktiv falsafiy tizimga dalil bo‘la olmaydigan barcha fikrlarni istisno etish usuli (metodi) hisoblanadi. Dekart uchun shubhaning o‘zi ham ma’lum dalillar bilan bog‘liq. Masalan, tadqiqotchilar guruhi emas, balki aynan individning o‘zi, alohida fikrlovchi sub’ekt savollar beradi, ya’ni shubha qiladi. Shuning uchun ham aniqligiga Dekart shubha qilmaydigan qoida individning o‘zi fikrlovchi mavjudot ekanligiga bo‘lgan ishonchi hisoblanadi. Bu shubha qilib bo‘lmaydigan xulosa Dekart tomonidan qo‘llanuvchi masalalarni qo‘yish usuliga singdirilgan. Yangi davrdagi ham ratsionalistik, ham empiritsistik falsafaning aksar qismi uchun fikrlovchi individ epistemologik tayanch nuqtasi bo‘lib hisoblanadi. Faqat keyinchalik, tarixga asoslangan Gegel uchun yoki, e’tibor markazida tadqiqotchilar

Похожие

XVIII-XIX ASR O‘RTALARI TARIX FALSAFASI
XVII-XVIII asrlar ingliz va fransuz inqilobi
UYG‘ONISH DAVRI TARIX FALSAFASI (XIV-XVI ASRLAR)
Tarix falsafasi
I.G.Gerder tarix falsafasi