MADANIYAT VA UNING O‘RGANILISHI Reja: 1. “Madaniyat” tushunchasi 2. Madaniyatshunoslikda madaniyatning o‘rganilishi 3. Madaniyat va inson 4. Madaniyat va tamaddun

1. “Madaniyat” tushunchasi . Madaniyat lingvokulturologiyaning asosiy tushunchalaridan biridir. Shuning uchun madaniyatning ontologiyasini, uning semiotik va boshqa xususiyatlarini ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Madaniyat - jamiyat, inson ijodiy kuch va qobiliyatlari tarixiy taraqqiyotining muayyan darajasi. Kishilar hayoti va faoliyatining turli ko‘rinishlarida, shuningdek, ular yaratadigan moddiy va ma’naviy boyliklarda ifodalanadi. “Madaniyat” tushunchasi muayyan tarixiy davr (antik madaniyat), konkret jamiyat, elat va millat (o‘zbek madaniyati), shuningdek, inson faoliyati yoki turmushining o‘ziga xos sohalari (masalan, mehnat madaniyati, badiiy madaniyat, turmush madaniyati)ni izohlash uchun qo‘llaniladi. Tor ma’noda “madaniyat” termini kishilarning faqat ma’naviy hayoti sohasiga nisbatan ishlatiladi. “Madaniyat” arabcha madina (shahar) so‘zidan kelib chiqqan. Arablar kishilar hayotini ikki turga: birini badaviy yoki sahroiy turmush ; ikkinchisini madaniy turmush deb ataganlar. Badaviylik – ko‘chmanchi holda dashtu sahrolarda yashovchi xalqlarga, madaniylik – shaharda o‘troq holda yashab, o‘ziga xos turmush tarziga ega bo‘lgan xalqlarga nisbatan ishlatilgan 1 . O’zbek tilida madaniyat so‘zi (arab. – sivilizatsiya) quyidagi ma’nolarda qo‘llaniladi: 1) jamiyatning ishlab chiqarish, ijtimoiy, ma’naviy-ma’rifiy hayotida qo‘lga kiritgan yutuqlari; 2) biror ijtimoiy guruh, sinf yoki alqning ma’lum davrda qo‘lga kiritgan shunday yutuqlari; 3) o‘qimishlilik, ta’lim-tarbiya ko‘rganlik, ziyolilik, ma’rifat; 4) madaniyatli shaxs talablariga javob beruvchi sharoit; 5) qishloq xo‘jaligida (o‘simlik yoki ekinning turlarini) yetkazish, o‘stirish, yetishtirish 2 . Yevropada “madaniyat” deyilganda, dastlab insonning tabiatga ko‘rsatadigan maqsadga muvofiq ta’siri, shuningdek, insonga ta’lim-tarbiya berish tushunilgan (lot. cultura - yerni ishlash, parvarishlash; tarbiya, rivojlanish, hurmatlash, ehtirom; ruschadagi “kultura” so‘zi ham shundan olingan). 1 O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. 5-jild. –T . : O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi, 2003. - Б . 372- 373. 2 Ўзбек тилининг изоҳли луғати . II. – Т . : Ўзбекистон миллий энциклопедияси , 2006. – Б . 521.

XVIII asrdan e’tiboran kultura so‘zi bilan insonning faoliyati, uning aniq bir maqsadga yo‘nalgan fikrlashi tufayli yuzaga kelgan barcha narsalar tushunila boshlangan. Biroq mazkur so‘z dastlab “insonni tabiatga ta’siri, inson manfaatlari yo‘lida tabiatni o‘zgartirish, ya’ni yerni ishlash” ma’nosida qo‘llanilgan. Kultura – ijtimoiy-gumanitar bilishning fundamental tushunchalaridan biri sanaladi. Mazkur so‘z XVIII asrning ikkinchi yarmi (“Ma’rifat asri”)dan boshlab ilmiy termin sifatida iste’molga kirgan 3 . Madaniyat faqat mavjud me’yor va urf-odatlarga rioya qilish qobiliyatini rivojlantirishni emas, balki ularga rioya qilish istagini rag‘batlantirishni ham o‘z ichiga olgan. Demak, madaniyat biyologik mahsulot emas, balki ijtimoiy mahsulotdir. 3. 2. Madaniyatshunoslikda madaniyatning o‘rganilishi. 1960-yillarda madaniyat haqidagi mustaqil fan sifatida madaniyatshunoslik (kulturologiya) shakllandi. U falsafa, tarix, antropologiya, sotsiologiya, psixologiya, etnologiya, etnografiya, tilshunoslik, san’atshunoslik, semiotika, informatika singari fanlar kesishgan nuqtada vujudga keldi. Hozirgi kunda madaniyatshunos olimlar tomonidan madaniyatni tushunish va aniqlashdagi qator nuqtayi nazarlar ajratilgan. Ulardan ayrimlarini quyida ko‘rib chiqamiz. 1. Tasviriy nuqtayi nazar da madaniyatning alohida elementlari - urf-odatlar, faoliyatlar, qadriyatlar, ideallarning turlari va h.k.ga e’tibor qaratiladi. Mazkur nuqtayi nazarga ko‘ra, “madaniyat bizning hayotimizni hayvonsifat ajdodlarimizning hayotidan ajratadigan yutuqlar va institutlar majmuyi” sifatida belgilanadi. U ikki maqsadga: insonlarni tabiatdan himoya qilish va insonlarning o‘zaro munosabatlarini tartibga solishga xizmat qiladi (Z. Freyd). Madaniyatning paydo bo‘lishi xususidagi ro‘yxatning to‘liq berilmagani mazkur nuqtayi nazarning kamchiligi hisoblanadi. 2. Qadriyat nuqtayi nazari da madaniyat insonlar tomonidan yaratilgan ma’naviy va moddiy boyliklarning majmuyi sifatida talqin qilinadi. Obyekt qimmatga ega bo‘lishi uchun inson unda qadrli xususiyatlar mavjudligini anglashi 3 Маслова В. А. Лингвокультурология. Учебное пособие для студентов высших учебных заведений. –М., 2001. –С.12.

kerak. Obyektlar qimmatliligini belgilash qobiliyati inson ongida qadriyatlar haqidagi tasavvurlarni paydo bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Biroq tasavvur ham muhim hisoblanadi, chunki uning yordamida yaratiladigan mukammal namunalar va ideallar mavjud obyektlar bilan qiyoslanadi. M. Xaydegger (M. Vebyer, G.Fransev, N.Chavchavadze)ga ko‘ra, madaniyat yuksak qadriyatlarni inson qadr-qimmatini madaniylashuv yo‘li bilan amalga oshishidir. Ushbu nuqtayi nazarning kamchiligi unda madaniyat tushunchasining toraytirilishidir. Chunonchi, unga insonning turli faoliyatlari emas, balki faqat qadriyatlargina kiritiladi. 3. Faoliyat nuqtayi nazari da madaniyatga faoliyatning alohida turi, ya’ni inson ehtiyojlarini qondirishga xos bo‘lgan usul sifatida qaraladi. 4. Funksionistik nuqtayi nazar da madaniyat jamiyatdagi informatsion, moslashuv, kommunikativ, normativ, baholash, integrativ, ijtimoiylashuv va boshqa funksiyalar vositasida tavsiflanadi. 5. Germenevtik nuqtayi nazar da madaniyatga ko‘plab matnlarga qaralgandek munosabatda bo‘linadi. Ular uchun madaniyat – matnlar majmuyi, aniqrog‘i, matnlar majmuyini yaratuvchi mexanizm sanaladi (Yu.M.Lotman). Matnlar – madaniyatning joni va qoni. Bu nuqtayi nazarning kamchiligi matnni bir xil tushunib bo‘lmaslikdir. 6. Me’yoriy nuqtayi nazar da madaniyatga insonlar hayotini belgilovchi, dasturlovchi me’yorlar va qoidalar yig‘indisi sifatida qaraladi (V. N. Sagatovskiy). 7. Ma’naviy nuqtayi nazar tarafdorlari madaniyatni jamiyatning ma’naviy hayoti, ma’naviy ijodning g‘oyalari va mahsulotlari sifatida izohlashadi. Jamiyatning ma’naviy hayoti madaniyatdir (L. Kertman). Mazkur nuqtayi nazarning kamchiligi unda madaniyat tushunchasining toraytirilishidir. Bu o‘rinda moddiy madaniyatning ham mavjudligini unutmaslik kerak. 8. Dialogik nuqtayi nazar da madaniyat – “madaniyat dialogi” (V. Bibler) subyektlarning muloqot qilish shakli sifatida talqin qilinadi. Muayyan xalqlar, millatlar tarafidan yaratilgan etnik va milliy madaniyatlar ajratiladi. Milliy madaniyatlar ham o‘z navbatida submadaniyatlarga, ya’ni ijtimoiy qatlam va guruhlarning madaniyatlariga bo‘linadi. Shuningdek, turli xalqlarni

birlashtiradigan, masalan, xristianlarning madaniyati singari metamadaniyat ham mavjud. Mazkur madaniyatlarning barchasi bir-biri bilan o‘zaro muloqotga kirishadi. Milliy madaniyat qanchalik ko‘p rivojlangan bo‘lsa, u boshqa madaniyatlar bilan shunchalik ko‘p aloqaga kirishadi. 9. Informatsion nuqtayi nazar da madaniyat xabarni yaratish, saqlash, tarqatish va undan foydalanish hamda jamiyat tomonidan qo‘llaniladigan belgilar tizimi sifatida tasavvur qilinadi (Yu.M.Lotman). Uni mashina tili, xotira va informatsiyani qayta ishlash dasturi bilan ta’minlangan kompyuterga o‘xshatish mumkin. Madaniyatda ham ijtimoiy xotira va inson muomalasining dasturi bo‘lgan tillar mavjud. Xullas, madaniyat jamiyatni informatsiya bilan ta’minlash bo‘lib, u belgilar tizimi yordamida jamiyatda yig‘iladigan ijtimoiy informatsiyadir. 10. Ramziy nuqtayi nazar o‘zining e’tiborini madaniyatda ramzlarning qo‘llanilishiga qaratadi. Madaniyat – “ramziy borliq” (Yu.M.Lotman). Uning ba’zi unsurlari maxsus etnik ma’no kasb etadi, xalqlarning ramziga aylanadi: non, choy, palov o‘zbeklar uchun; shchi, kasha, samovar, sarafan ruslar uchun; guruchli pirog koreyslar uchun; spagetti italyanlar uchun; pivo va kolbasa nemislar uchun va h.k. Yuqorida ko‘rib chiqilgan nuqtayi nazarlarning barchasi ratsional mazmunga ega bo‘lib, ularning har biri “madaniyat”ga xos bo‘lgan qaysidir xususiyatlarni ifodalagan. Biroq ulardan qaysi biri ko‘proq ahamiyatli? Bu o‘rinda tadqiqotchining nuqtayi nazari, ya’ni uning madaniyatni qanday tushunishi muhim rol o‘ynaydi. Madaniyatga mehnat faoliyatining usullari, axloq-odob, urf-odatlar, rasm- rusumlar, muloqot xususiyatlari, dunyoni ko‘rish, tushunish va yaratish usullari kiradi. Masalan, daraxtda osilib turgan barg tabiatning bir qismi, gerbariydagi barg esa madaniyatning bir qismi; yo‘l ustida yotgan toshning o‘zi madaniyat emas, biroq u ajdodlarimizning qabrlariga qo‘yilganda madaniyatga aylanadi. Shunday qilib, madaniyat muayyan xalqqa xos bo‘lgan borliqdagi hayot va faoliyat, shuningdek, insonlar orasidagi o‘zaro munosabat (urf-odatlar, rasm-rusumlar, muloqot xususiyatlari) va dunyoni ko‘rish, tushunish va yaratish usullaridir.