MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING TEVARAK
![MAVZU: MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR NING
TEVARAK-ATROFNI BILISH JARAYONIDA NUTQNI
RIVOJLANTIRISH TEXNOLOGIYASI. TEVARAK-ATROF BILAN
TANISHTIRISH JARAYONIDA MAKTABGACHA KATTA YOSHDAGI
BOLALAMING NUTQINI O'STIRISH USULLARI
Reja:
1. Tevarak-atrof bilan tanishtirish jarayonida bolalar nutqini
rivojlantirish.
2. Maktabgacha yoshdagi bolalarning atrof-muhit haqidagi
tasavvurlarini kengaytirish va anglashga o‘rgatish.
3. Bolalarning kattalar mehnati hamda sog‘lom turmush tarzi haqidagi
tasavvurlarini boyitish, bilimlarini kengaytirish.](/data/documents/7d1c1f61-29ec-4e3c-ad52-6ce5c5ee64da/page_1.png)
![Tevarak-atrof bilan tanishtirish jarayonida bolalar nutqini rivojlantirish.
Vatanimiz mustaqilligining ma’naviy asoslarini mustahkamlash, milliy
qadriyatlarimiz, an’ana va urf-odatlarimizni asrab-avaylash, xalqimiz, ayniqsa,
yosh avlod qalbi va ongiga ona yurtga muhabbat, istiqlolga sadoqat tuyg‘ularini
chuqur singdirish masalasi bugungi kunda tobora dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarni yuksak ma’naviy fazilatlarini kamol
toptirish, milliy ma’naviyatni takomillashtirish, boy madaniy merosimiz,
tarixiy an’analarimizga, umuminsoniy qadriyatlarga hurmat, Vatanga
muhabbat, istiqlol g‘oyalariga sadoqat ruhida tarbiyalash mamlakatimizda
amalga oshirilayotgan barcha islohotlarning hal qiluvchi omilidir.
Bolalarning ona tilida avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan xalq
ma’naviy boyliklarini qanchalik meros qilib olishlari, tarbiyalanuvchilarning
kelgusida o‘z davrining ilmiy yutuqlarini o‘zlashtira olishlari, ularning
insoniyatning ilg‘or she’riy va estetik ideallariga sodiqligi, ya’ni mustaqil
O‘zbekistonda demokratik jamiyatning to‘laqonli quruvchilari bo‘la olishlari
tarbiyachiga bog‘liqdir. Bolalarga nutqni o‘rgatish uchun bo‘lajak tarbiyachi
nutqni rivojlantirish metodikasi nazariyasini chuqur o‘rganishi va ushbu
sohaning fanga ma’lum bo‘lgan metodlarini o‘zlashtirishi, bolaning ona tilini
o‘zlashtirish qonuniyatlarini tushunib etishi lozim. Nutqni
rivojlantirish metodikasi maktabgacha ta’limdagi boshqa xususiy
metodikalar bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi, chunki nutq – bola shaxsini to‘la-to‘kis
rivojlantirishning eng muhim vositalaridan biridir. Atrofdagilar nutqini
tushunish va bolaning o‘z faol nutqi har qanday pedagogik jarayonda zarurdir.
Nutq bolaning butun faoliyatida unga yo‘ldosh bo‘ladi.
Intellekt, ya’ni tashqi dunyoni xotira, tasavvur, xayolot, fikrlash,
shuningdek, nutq yordamida anglash qobiliyati – bu insonni hayvondan
ajratib turuvchi muhim xususiyatlardir. Va intellekt ham, nutq ham insonda
ilk bolalik yoshida paydo bo‘ladi, hamda u o‘smirda va yosh yigitda faqatgina
uning organizmi rivojlanayotgani uchun emas, balki ushbu odam nutqni ham
o‘zlashtirib olgan taqdirdagina jadal takomillashib boradi.](/data/documents/7d1c1f61-29ec-4e3c-ad52-6ce5c5ee64da/page_2.png)
![Maktabgacha yoshdagi bolalarni atrof-muhit bilan tanishtirish orqali
ular tomonidan har tomonlama bilimlarni egallashi, psixik jarayonlarning
rivojlanishi, kobiliyatlarini o‘sishi, dunyoqarashini shakllanishi, ahloqiy
sifatlar, ijobiy xulq-atvor odatlarini o‘zlashtirilishi rivojlanishiga erishiladi.
Bolani o‘rab turgan atrof-olam haqidagi tushunchalar bolalarda ona Vatanga
muxabbat, ularni tariximiz va Sharqning buyuk allomalari, ularning hayoti va
ijodi bilan tanishtirish, mashhur sarkardalar, bayramlar, xalq amaliy san’ati
haqidagi shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Bolalar nutqini rivojlantirish uchun ma’lum bir tizimda ish olib borish
maqsadga muvofiq. Buning uchun maktabgacha yoshdagi bolalarda
bog‘lanishli nutqni o‘stirish dasturini takomillashtirish va uni bir butun,
yaxlit jarayon sifatida tarbiya tizimiga kiritish hamda mazmunini belgilash
zarur. «Toshkent – O‘zbekistonning poytaxti», «Samarqand – qadimiy shahar»,
«Vatanimiz ramzlari», «Maktabga sayohat», «Bozorlar va ularning turlari»,
buyuk siymolar, mashhur sarkardalar, bayramlar, xalq amaliy san’ati: «Kim
bo‘lsam ekan?», «Kashtachilik», «Zardo‘zlik», «SHifokor», «Oshpaz» kasblari va
hokazo. Bu mavzulardagi suhbatlar bolalarga tevarak-atrofga bo‘lgan
munosabatlarni mushohada qilib eshitib, tushunchalarini bayon etish
qobiliyatlari, ijodiy tafakkurini qay darajada rivojlanganligini namoyon etadi.
Tevarak atrof, buyum va narsalar bolaning sezgi organlariga ya’ni
analizatorlariga ta’sir etadi va sezgi hosil bo‘ladi. Sezgi bolalarda ayrim
xossalarni bilib olishga yordam beradi. Masalan, issiq-sovuq, g‘adir-budur va
hokazo. Sezgi atrof-muhitni bilishning dastlabki bosqichi hisoblanadi.
Hayvonot va o‘simliklar dunyosi
Inson mehnatiga oid ish qurollari va texnika vositalari
Xalq xo‘jaligi tarmoqlari(binolar, inshootlar)
Tevarak-atrofda kechadigan voqea-hodisalar
Tevarak-atrofdagi predmetlar bilan tanishtirish
O‘yinchoqlar, suratlar badiiy asarlar bilan tanishtirish
Nutqni rivojlantirishga oid manbalar](/data/documents/7d1c1f61-29ec-4e3c-ad52-6ce5c5ee64da/page_3.png)
![«Toshkent – O‘zbekistonning poytaxti», «Samarqand – qadimiy
shahar»,«Vatanimiz ramzlari», «Maktabga sayohat», «Bozorlar va ularning
turlari», buyuk siymolar, mashhur sarkardalar, bayramlar, xalq amaliy san’ati:
«Kim bo‘lsam ekan?», «Kashtachilik», «Zardo‘zlik», «SHifokor», «Oshpaz»
kasblari va hokazo. Bu mavzulardagi suhbatlar bolalarga tevarak- atrofga
bo‘lgan munosabatlarni mushohada qilib eshitib, tushungalarini bayon etish
qobiliyatlari, ijodiy tafakkurini qay darajada rivojlanganligini namoyon etadi.
Tevarak- atrof, buyum va narsalar bolaning sezgi organlariga ya’ni
analizatorlariga ta’sir etadi va sezgi hosil bo‘ladi. Sezgi bolalarda ayrim
xossalarni bilib olishga yordam beradi. Masalan, issiq-sovuq, g‘adir-budur va
hokazo. Sezgi atrof-muhitni bilishning dastlabki bosqichi hisoblanadi. Biz hozirgi
davr talabi darajasida maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini
o‘stirishning bir butun tizimi, mazmuni, o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlab
chiqiladi hamda eng yangi talablar darajasida uni amalga oshirish metodlari,
shakllari va vositalari texnologiyasini ishlab chiqish lozim bo‘ladi.
Nutqda eng muhim metod bu dialogik nutq, ya’ni bolalar bilan
so‘zlashishdir. So‘zlashish og‘zaki nutqning eng oddiy shakli bo‘lib, unda
bola o‘zini tutishi, ko‘z qarashi, xatti-harakati, ovozining past-balandligi, tezligi
kabi turli holatlar hisobga olinadi. So‘zlashish – dialogik nutq, asosan,
kattalar yordamida amalga oshiriladi va u, ayniqsa, tevarak-atrofni bilish
ATROF-OLAM BILAN TANISHTIRISH
«Toshkent – O‘zbekistonning poytaxti». «Samarqand – qadimiy shahar».
«Vatanimiz ramzlari». «Maktabga sayohat». «Bozorlar va ularning turlari», buyuk
siymolar, mashhur sarkardalar, bayramlar, xalq amaliy san’ati: «Kim bo‘lsam
ekan?», «Kashtachilik», «Zardo‘zlik», «SHifokor», «Oshpaz» kasblari va hokazo.
Bu mavzulardagi suhbatlar bolalarga tevarak-atrofga bo‘lgan munosabatlarni
mushohada qilib eshitib, tushungalarini bayon etish qobiliyatlari, ijodiy
tafakkurini qay darajada rivojlanganligini namoyon etadi. Tevarak atrof, buyum
va narsalar bolaning sezgi organlariga ya’ni analizatorlariga ta’sir etadi va sezgi
hosil bo‘ladi. Sezgi bolalarda ayrim xossalarni bilib olishga yordam](/data/documents/7d1c1f61-29ec-4e3c-ad52-6ce5c5ee64da/page_4.png)
![beradi.Masalan, issiq-sovuq, g‘adir-budur va hokazo. Sezgi atrof-muhitni
bilishning dastlabki bosqichi hisoblanadi.
Suhbatlar
Maxsus tayyorlanadigan muloqotlar esa dastur asosida muayyan
mavzular bo‘yicha uyushtiriladi. Masalan, maxsus tayyorlangan suhbatlar
quyidagicha tuziladi: dastlab mavzu belgilanadi, uning maqsadi, vositalari
aniqlanadi, savollar tuziladi. Lekin bularning har biri nimaga? nima uchun?
nimadan? qanday qilib? kabi izlanuvchi va muammoli savollar tarzida
bo‘lishi zarur. SHu bilan birga, savollar, umumlashtiruvchi xarakter kasb etishi
ham mumkin.Bunda muloqot mashg‘uloti suhbat, muqaddima, asosiy qism va
xulosadan iborat bo‘ladi.
2. Maktabgacha yoshdagi bolalarning atrof-muhit haqidagi
tasavvurlarini kengaytirish va anglashga o‘rgatish. Bolalarning tevarak-atrof
bilan muloqoti qancha ko‘p bo‘lsa, ularning bog‘lanishli nutqi shunchalik
samarali rivojlana boradi. Tevarak-atrofdagi rangin dunyo ular tasavvuri va
dunyoqarashini shakllantirishga, so‘z zahirasini boyitishga, nutqini o‘stirishga
rag‘bat uyg‘otadi.Ayniqsa, qish fasli bilan bog‘liq mashg‘ulotlar bolalarning
qiziqishiga yanada mos tushadi. Masalan, bog‘cha hovlisida qor yog‘ishini
kuzatish jarayonida quyidagi savollar asosida suhbat uyushtirish mumkin:
Qor uchquni nimaga o‘xshaydi?
Nima uchun qor uchquni kapalakka o‘xshatiladi?
Qor uchqunlari nima uchun har xil bo‘ladi?
Qorda yurganida odam nima uchun sovqotadi-yu, qorbo‘ron
o‘ynaganida
isib ketadi?
Qor odam qachon erib ketadi?
U nima uchun erib ketadi?
Sirpanchiq o‘ynash uchun nima qilish kerak?
Savol-javob jarayonida tarbiyachi bolalarni kundalik hayot bilan
tanishtira boradi, tabiatdagi o‘zgarishlarni kuzatish vositasida bilimini](/data/documents/7d1c1f61-29ec-4e3c-ad52-6ce5c5ee64da/page_5.png)
![boyitadi, nutqini rivojlantiradi. Savol-javob orqali bolalar qor uchqunlarining
har xil shaklda bo‘lishi, uning turli tezlikda yog‘ishi sabablarini bilib
oladilar, havo harorati bilan bog‘liq o‘zgarishlarni tushunib etadilar, qish
mavsumidagi qiziqarli mehnat jarayoni bilan tanishadilar; qor kurash, supurish,
qor bosgan joylarda qushlarga don tashlash uchun joylar tayyorlash kabi
ishlarni zavq-shavq bilan, hamkorlikda bajaradilar va tarbiyachi, tengdoshlari
bilan faol muloqotda bo‘ladilar. So‘zlashuv jarayonida ishlatiladigan «qor
uchqunlari», «kapalak qor», «lo‘ppi-lo‘ppi qor uchquni», «qor kurash», «muz
yo‘lak», «don xo‘rak», «qor odam», «muztepa» kabi so‘z va so‘z birikmalari
dialogik nutqni shakllantirishga yo‘l ochadi.
Bolalar nutqini rivojlantirish mavzu rejasiga quyidagilarni kiritishni
maqsadga muvofiq deb topdik:
1. Tevarak – atrof va ona Vatan.
O‘zbekiston haqidagi tasavvurlarini boyitish
O‘zbekistonning qadimiy shaharlari Samarqand, Buxoro, Toshkent,
ko‘hna Urganch, SHahrisabz, Xiva, Qo‘qon va Buyuk ipak yo‘li.
I.A.Karimov – O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti.
O‘zbekiston Respublikasi Prezident tomonidan boshqariladi.
Konstitutsiya saboqlari.
Davlatimiz ramzlari: gerb, bayroq va madhiyasi.
O‘zbekistonda davlat tili – o‘zbek tili ekanligi.
O‘zbekistonning poytaxti Toshkent shahri ekanligi.
Toshkent metropoliteni.
Toshkent teartlari.
Mening shaxrim, mahallam.
Bir bolaga etti qo‘shni ota-ona.
Oilamiz shajarasi.
Bizning oila.
Ona tilim –jonu dilim.
Til bilgan – el biladi.
](/data/documents/7d1c1f61-29ec-4e3c-ad52-6ce5c5ee64da/page_6.png)
![Jonajon o‘lka tabiati.
Hamdo‘stlik mamlakatlari.
O‘zbek xalq og‘zaki ijodi namunalari asosida bola qalbida o‘z
millatiga muhabbat, milliy g‘urur hissini tarbiyalash.
2. Buyuk siymolar:
Bolalarni tariximiz va SHarqning buyuk allomalari, ularning hayoti
va
ijodi bilan tanishtirishni davom ettirish; ulug‘ allomalar:
Alisher Navoiy; Al Beruniy; Abu Ali ibn Sino; Mirzo Ulug‘bek;
Musavvir Kamoliddin Behzod haqidagi tushunchalarini aniqlash va
mustahkamlash.
Mashhur sarkardalar:
Amir Temur;
Jaloliddin Manguberdi;
Zahiriddin Muhammad Bobur haqidagi bilimlarini kengaytirish;
O‘zbekiston harbiy qo‘shinlari va ularning vazifasi, 14 yanvar
harbiylarning kasb bayrami ekanligi hamda sportchilar, adiblar, san’atkorlar
haqida tasavvurlarini kengaytirish.
Bayramlar va marosimlar, sayllar, urf-odatlar
Bolaning umumxalq bayramlari; 1 sentyabr – “Mustaqillik kuni”, 1
oktyabr – “Ustozlar va murabbiylar kuni”, 8 dekabr – “O‘zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasi kuni”, 1 yanvar – “YAngi yil” bayrami, 8 mart –
Xalqaro xotin-qizlar bayrami, 21 mart – “Navro‘z” bayrami, 9 may – “Xotira va
qadrlash” kuni haqidagi tasavvurlarini yanada kengaytirish va boyitish; bolalar
bilan birgalikda 1 iyun – “Xalqaro bolalarni himoya qilish kuni”ni va “Xayr
bog‘cham” bayramlarini nishonlash; shakl va mazmun jihatdan xilma-xil
bo‘lgan bayramlar, sayllarni muntazam ravishda tashkil qilib turish. Masalan,
“Mehrjon”, qovun sayli, qushlar, gullar bayramlari va boshqalar.
4. O‘zbek xalq ijodi:
O‘zbek xalqining hunarmandchilik san’ati.
](/data/documents/7d1c1f61-29ec-4e3c-ad52-6ce5c5ee64da/page_7.png)
![Xalq me’morchilik san’ati.
Xalq qo‘shiqlari, laparlari, alla, ertak, maqol va topishmoqlar, tez
aytishlar.
Tasviriy san’at asarlari.
Bolani o‘zbek xalq amaliy san’ati, milliy hunarmandchiligidan:
zargarlik, zardo‘zlik, misgarlik, ganchkorlik kabilar bilan tanishtirish; xalq
ustalari tomonidan tayyorlangan buyumlardagi; kashtachilarning tikkan
so‘zanalari, zargarlarning nozik did bilan yasagan taqinchoqlardagi go‘zallikni,
ranglar jilosini his qilishga undash. SHu tariqa bola qalbida xalq ijodiyotiga,
amaliy san’at asarlariga nisbatan qiziqish hissini tarkib toptirish.
3. Bolalarning kattalar mehnati hamda sog‘lom turmush tarzi haqidagi
tasavvurlarini boyitish, bilimlarini kengaytirish.Bola hayotida mehnat tarbiyasi
muhim sanaladi. Bolalarni mehnatga muxabbat ruhida tarbiyalash, ularda
mehnat qilish odobini shakllantirish va ko‘nikmalar hosil qilishda, ularning
qiziqishlari hisobga olingandagina erishiladi. Ota-onalar bolani maktabga
tayyorlashda unda mehnat ko‘nikma va malakalarini hosil qilishga, mehnatga
ehtiyojni tarbiyalashga, boshqalarning mehnatini qadrlashga, mehnat natijalarini
ehtiyot qilishga o‘rgatishga jiddiy e’tibor berishlari lozim. Mehnat bolalarda
uyushqoqlik, diqqat, saranjom-sarishtalikni tarbiyalash, shuningdek maqsadga
erishishda sabot va matonat kabi iroda xususiyatlarini rivojlantirish vositasidir.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda kattalar mehnati haqidagi tasavvurlarini
rivojlantirish, mehnatga nisbatan mas’uliyatni his etib yondashishini
tarbiyalaydi. Bolalarni kattalar mehnatiga nisbatan mas’uliyatni tarbiyalash uchun
o‘zlari mehnat malakalarini egallab olgan bo‘lishlari va o‘z mehnatlarining
ahamiyatini tushunishlari lozim. Kattalar mehnatini kuzatish bolalarda
kuzatuvchanlikni o‘stirishning usullaridan biridir. Kattalar mehnatini kuzatish
jarayonida tarbiyaviy vazifalardan tashqari ta’limiy vazifalar ham hal qilinadi.
Bolalarda o‘z yoshidan kichik bo‘lgan bolalarga o‘yinchoqlarini
yig‘ishtirish va tuzatishda, er maydonchasini tozalashda, qum saqlanadigan
joyni tartibga keltirishda yordam qilish istagi va ko‘nikmasini tarbiyalash; kasb-](/data/documents/7d1c1f61-29ec-4e3c-ad52-6ce5c5ee64da/page_8.png)
![hunarga oid turli o‘yinlar (“CHevar”, “Pedagog”, “Hamshira”, “Bozor-bozor”)
o‘ynashga o‘rgatish kabi.
Transport va aloqa vositalari haqida quyidagilarni bilishi
lozim:bolaning yo‘l harakati qoidalari haqidagi tushunchalarini aniqlash va
mustahkamlash; transport vositalari, pochta aloqa xizmati, pochtaning vazifasi
va ahamiyati haqida ma’lumot berish; telefon aloqasi va telegrafchilar,
ularning mehnati, telefon xizmatining hayotimizda tutgan o‘rni haqida
tushuncha berish. Bu kabi bilimlarni bolalarga singdirishda “Pochta-pochta”,
“Kimga nima kerak?”, “Telefon-telefon”, “Kompyuter” kabi mavzularda
suhbat va o‘yinlar tashkil etish maqsadga muvofiqdir. SHu bilan birga,
bolalar tomonidan buyumlarning bir necha xil belgilari va ulardan
foydalanish haqidagi tushunchalarini aniqlash va mustahkamlash; matodan
qilingan buyumlar, ularning turlari va foydalanish usullari; temir va
yog‘ochdan ishlangan buyumlar va ulardan to‘g‘ri foydalanish haqidagi
tasavvurlarini yangi mavzular bilan boyitish; buyumlarning yasalishi va
ishlatilishi haqida suhbatlar tashkil etish lozim.
Dasturda bola o‘z tanasining qismlarini va gigienani o‘rganishi: ularni
sog‘lom turmush tarziga odatlantirish; ularga odamning ichki a’zolari (yurak,
jigar, oshqozon o‘pka) va ularning joylashuvi, vazifalari haqida (inson o‘pka
orqali nafas oladi, havo qanchalik toza bo‘lsa, o‘pka shunchalik yaxshi ishlaydi.
YUrak inson hayoti uchun eng kerakli a’zolardan hisoblanadi. U
ishlayotganini bildirib doim “duk-duk” urib turadi. Jigar qonni tozalaydi. Biz
istemol qilayotgan ovqat oshqozonga tushadi va hazm bo‘ladi) ma’lumot
berish; bu a’zolar tananing qaerida joylashganini ko‘rsatish va nomini
aytishga o‘rgatish; bolaning sog‘lom hayot kechirish (ozodalikka va kun
tartibiga rioya qilish, jismoniy mashqlar bajarib, tanani chiniqtirish va sog‘lom
ovqatlanish) haqidagi tushunchalarini aniqlash va mustahkamlash; odam va
hayvon o‘rtasidagi bir necha farqlanuvchi va umumiy jihatlar haqidagi](/data/documents/7d1c1f61-29ec-4e3c-ad52-6ce5c5ee64da/page_9.png)
![tushunchalarni aniqlash va kengaytirish; mashg‘ulotlarda odamning
tuzilishi aks ettirilgan turli rasm va badiiy asarlardan foydalanishi lozimligi qayd
etilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Sh.Mirziyoyev. “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish
bo‘yicha Harakatlar strategiyasi tog‘rida”gi PF-4947-son Farmoni .
2017 -yil 7 -fevral .
2. Sh.Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. –Toshkent, 2017. B.56.
3. Sh.Mirziyoyev. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom
ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. –Toshkent, 2017. B.592.
4. R.N.Nurmatov, X.N.Muzaffarova, G.X.Temurova. Nutq o‘stirish
nazariyasi va metodikasi. O‘quv-metodik qo‘llanma. - Jizzax , 2009 .
5. G.Nasriddonova, S.Xo‘jaahmedov. Nutq o‘stirish nazariyasi va
metodikasi . -Toshkent, 2011.-B.320.
6. M.R.Qodirova, F.R.Qodirova. Bolalar nutqini rivojlantirish
nazariyasi va metodikasi. -Toshkent, 2006.
7. M.Asqarxo‘jayeva, N.Hakimova. Bog‘chalarda o‘zbek tilini
o‘rgatish. -Toshkent, “O‘qituvchi”, 1994. -B.126.
8. S.G‘oziyeva, D.Ochilova, L.Dolimova. Badiiy terma kitob. -
Toshkent, “O‘qituvchi”, 1994. -B.222.](/data/documents/7d1c1f61-29ec-4e3c-ad52-6ce5c5ee64da/page_10.png)
MAVZU: MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR NING TEVARAK-ATROFNI BILISH JARAYONIDA NUTQNI RIVOJLANTIRISH TEXNOLOGIYASI. TEVARAK-ATROF BILAN TANISHTIRISH JARAYONIDA MAKTABGACHA KATTA YOSHDAGI BOLALAMING NUTQINI O'STIRISH USULLARI Reja: 1. Tevarak-atrof bilan tanishtirish jarayonida bolalar nutqini rivojlantirish. 2. Maktabgacha yoshdagi bolalarning atrof-muhit haqidagi tasavvurlarini kengaytirish va anglashga o‘rgatish. 3. Bolalarning kattalar mehnati hamda sog‘lom turmush tarzi haqidagi tasavvurlarini boyitish, bilimlarini kengaytirish.
Tevarak-atrof bilan tanishtirish jarayonida bolalar nutqini rivojlantirish. Vatanimiz mustaqilligining ma’naviy asoslarini mustahkamlash, milliy qadriyatlarimiz, an’ana va urf-odatlarimizni asrab-avaylash, xalqimiz, ayniqsa, yosh avlod qalbi va ongiga ona yurtga muhabbat, istiqlolga sadoqat tuyg‘ularini chuqur singdirish masalasi bugungi kunda tobora dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarni yuksak ma’naviy fazilatlarini kamol toptirish, milliy ma’naviyatni takomillashtirish, boy madaniy merosimiz, tarixiy an’analarimizga, umuminsoniy qadriyatlarga hurmat, Vatanga muhabbat, istiqlol g‘oyalariga sadoqat ruhida tarbiyalash mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha islohotlarning hal qiluvchi omilidir. Bolalarning ona tilida avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan xalq ma’naviy boyliklarini qanchalik meros qilib olishlari, tarbiyalanuvchilarning kelgusida o‘z davrining ilmiy yutuqlarini o‘zlashtira olishlari, ularning insoniyatning ilg‘or she’riy va estetik ideallariga sodiqligi, ya’ni mustaqil O‘zbekistonda demokratik jamiyatning to‘laqonli quruvchilari bo‘la olishlari tarbiyachiga bog‘liqdir. Bolalarga nutqni o‘rgatish uchun bo‘lajak tarbiyachi nutqni rivojlantirish metodikasi nazariyasini chuqur o‘rganishi va ushbu sohaning fanga ma’lum bo‘lgan metodlarini o‘zlashtirishi, bolaning ona tilini o‘zlashtirish qonuniyatlarini tushunib etishi lozim. Nutqni rivojlantirish metodikasi maktabgacha ta’limdagi boshqa xususiy metodikalar bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi, chunki nutq – bola shaxsini to‘la-to‘kis rivojlantirishning eng muhim vositalaridan biridir. Atrofdagilar nutqini tushunish va bolaning o‘z faol nutqi har qanday pedagogik jarayonda zarurdir. Nutq bolaning butun faoliyatida unga yo‘ldosh bo‘ladi. Intellekt, ya’ni tashqi dunyoni xotira, tasavvur, xayolot, fikrlash, shuningdek, nutq yordamida anglash qobiliyati – bu insonni hayvondan ajratib turuvchi muhim xususiyatlardir. Va intellekt ham, nutq ham insonda ilk bolalik yoshida paydo bo‘ladi, hamda u o‘smirda va yosh yigitda faqatgina uning organizmi rivojlanayotgani uchun emas, balki ushbu odam nutqni ham o‘zlashtirib olgan taqdirdagina jadal takomillashib boradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni atrof-muhit bilan tanishtirish orqali ular tomonidan har tomonlama bilimlarni egallashi, psixik jarayonlarning rivojlanishi, kobiliyatlarini o‘sishi, dunyoqarashini shakllanishi, ahloqiy sifatlar, ijobiy xulq-atvor odatlarini o‘zlashtirilishi rivojlanishiga erishiladi. Bolani o‘rab turgan atrof-olam haqidagi tushunchalar bolalarda ona Vatanga muxabbat, ularni tariximiz va Sharqning buyuk allomalari, ularning hayoti va ijodi bilan tanishtirish, mashhur sarkardalar, bayramlar, xalq amaliy san’ati haqidagi shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bolalar nutqini rivojlantirish uchun ma’lum bir tizimda ish olib borish maqsadga muvofiq. Buning uchun maktabgacha yoshdagi bolalarda bog‘lanishli nutqni o‘stirish dasturini takomillashtirish va uni bir butun, yaxlit jarayon sifatida tarbiya tizimiga kiritish hamda mazmunini belgilash zarur. «Toshkent – O‘zbekistonning poytaxti», «Samarqand – qadimiy shahar», «Vatanimiz ramzlari», «Maktabga sayohat», «Bozorlar va ularning turlari», buyuk siymolar, mashhur sarkardalar, bayramlar, xalq amaliy san’ati: «Kim bo‘lsam ekan?», «Kashtachilik», «Zardo‘zlik», «SHifokor», «Oshpaz» kasblari va hokazo. Bu mavzulardagi suhbatlar bolalarga tevarak-atrofga bo‘lgan munosabatlarni mushohada qilib eshitib, tushunchalarini bayon etish qobiliyatlari, ijodiy tafakkurini qay darajada rivojlanganligini namoyon etadi. Tevarak atrof, buyum va narsalar bolaning sezgi organlariga ya’ni analizatorlariga ta’sir etadi va sezgi hosil bo‘ladi. Sezgi bolalarda ayrim xossalarni bilib olishga yordam beradi. Masalan, issiq-sovuq, g‘adir-budur va hokazo. Sezgi atrof-muhitni bilishning dastlabki bosqichi hisoblanadi. Hayvonot va o‘simliklar dunyosi Inson mehnatiga oid ish qurollari va texnika vositalari Xalq xo‘jaligi tarmoqlari(binolar, inshootlar) Tevarak-atrofda kechadigan voqea-hodisalar Tevarak-atrofdagi predmetlar bilan tanishtirish O‘yinchoqlar, suratlar badiiy asarlar bilan tanishtirish Nutqni rivojlantirishga oid manbalar
«Toshkent – O‘zbekistonning poytaxti», «Samarqand – qadimiy shahar»,«Vatanimiz ramzlari», «Maktabga sayohat», «Bozorlar va ularning turlari», buyuk siymolar, mashhur sarkardalar, bayramlar, xalq amaliy san’ati: «Kim bo‘lsam ekan?», «Kashtachilik», «Zardo‘zlik», «SHifokor», «Oshpaz» kasblari va hokazo. Bu mavzulardagi suhbatlar bolalarga tevarak- atrofga bo‘lgan munosabatlarni mushohada qilib eshitib, tushungalarini bayon etish qobiliyatlari, ijodiy tafakkurini qay darajada rivojlanganligini namoyon etadi. Tevarak- atrof, buyum va narsalar bolaning sezgi organlariga ya’ni analizatorlariga ta’sir etadi va sezgi hosil bo‘ladi. Sezgi bolalarda ayrim xossalarni bilib olishga yordam beradi. Masalan, issiq-sovuq, g‘adir-budur va hokazo. Sezgi atrof-muhitni bilishning dastlabki bosqichi hisoblanadi. Biz hozirgi davr talabi darajasida maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini o‘stirishning bir butun tizimi, mazmuni, o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlab chiqiladi hamda eng yangi talablar darajasida uni amalga oshirish metodlari, shakllari va vositalari texnologiyasini ishlab chiqish lozim bo‘ladi. Nutqda eng muhim metod bu dialogik nutq, ya’ni bolalar bilan so‘zlashishdir. So‘zlashish og‘zaki nutqning eng oddiy shakli bo‘lib, unda bola o‘zini tutishi, ko‘z qarashi, xatti-harakati, ovozining past-balandligi, tezligi kabi turli holatlar hisobga olinadi. So‘zlashish – dialogik nutq, asosan, kattalar yordamida amalga oshiriladi va u, ayniqsa, tevarak-atrofni bilish ATROF-OLAM BILAN TANISHTIRISH «Toshkent – O‘zbekistonning poytaxti». «Samarqand – qadimiy shahar». «Vatanimiz ramzlari». «Maktabga sayohat». «Bozorlar va ularning turlari», buyuk siymolar, mashhur sarkardalar, bayramlar, xalq amaliy san’ati: «Kim bo‘lsam ekan?», «Kashtachilik», «Zardo‘zlik», «SHifokor», «Oshpaz» kasblari va hokazo. Bu mavzulardagi suhbatlar bolalarga tevarak-atrofga bo‘lgan munosabatlarni mushohada qilib eshitib, tushungalarini bayon etish qobiliyatlari, ijodiy tafakkurini qay darajada rivojlanganligini namoyon etadi. Tevarak atrof, buyum va narsalar bolaning sezgi organlariga ya’ni analizatorlariga ta’sir etadi va sezgi hosil bo‘ladi. Sezgi bolalarda ayrim xossalarni bilib olishga yordam
beradi.Masalan, issiq-sovuq, g‘adir-budur va hokazo. Sezgi atrof-muhitni bilishning dastlabki bosqichi hisoblanadi. Suhbatlar Maxsus tayyorlanadigan muloqotlar esa dastur asosida muayyan mavzular bo‘yicha uyushtiriladi. Masalan, maxsus tayyorlangan suhbatlar quyidagicha tuziladi: dastlab mavzu belgilanadi, uning maqsadi, vositalari aniqlanadi, savollar tuziladi. Lekin bularning har biri nimaga? nima uchun? nimadan? qanday qilib? kabi izlanuvchi va muammoli savollar tarzida bo‘lishi zarur. SHu bilan birga, savollar, umumlashtiruvchi xarakter kasb etishi ham mumkin.Bunda muloqot mashg‘uloti suhbat, muqaddima, asosiy qism va xulosadan iborat bo‘ladi. 2. Maktabgacha yoshdagi bolalarning atrof-muhit haqidagi tasavvurlarini kengaytirish va anglashga o‘rgatish. Bolalarning tevarak-atrof bilan muloqoti qancha ko‘p bo‘lsa, ularning bog‘lanishli nutqi shunchalik samarali rivojlana boradi. Tevarak-atrofdagi rangin dunyo ular tasavvuri va dunyoqarashini shakllantirishga, so‘z zahirasini boyitishga, nutqini o‘stirishga rag‘bat uyg‘otadi.Ayniqsa, qish fasli bilan bog‘liq mashg‘ulotlar bolalarning qiziqishiga yanada mos tushadi. Masalan, bog‘cha hovlisida qor yog‘ishini kuzatish jarayonida quyidagi savollar asosida suhbat uyushtirish mumkin: Qor uchquni nimaga o‘xshaydi? Nima uchun qor uchquni kapalakka o‘xshatiladi? Qor uchqunlari nima uchun har xil bo‘ladi? Qorda yurganida odam nima uchun sovqotadi-yu, qorbo‘ron o‘ynaganida isib ketadi? Qor odam qachon erib ketadi? U nima uchun erib ketadi? Sirpanchiq o‘ynash uchun nima qilish kerak? Savol-javob jarayonida tarbiyachi bolalarni kundalik hayot bilan tanishtira boradi, tabiatdagi o‘zgarishlarni kuzatish vositasida bilimini