METAFORA – MADANIYATNING KO‘RSATKICHI
![METAFORA – MADANIYATNING KO‘RSATKICHI
Reja:
1. Metafora tildagi universal hodisa
2. Evfemizm va disfemizm](/data/documents/39d24e34-79ee-4aca-adc7-abd6b2f5c429/page_1.png)
![1. Metafora tildagi universal hodisa. Xizmat taqozosi bilan xorijiy
davlatlarda bir muddat bo‘lib qaytganimdan keyin do‘stlarim va yaqinlarim
ko‘pincha: “U yoqlarda ob-havo qanaqa ekan?” deb so‘rashadi. “Havosi juda dim,
namli” deyman. Bu o‘ta jo‘n javob bo‘ladi va suhbatdoshlarimning men his
qilganlarni menday his qilmaganliklarini payqayman. Shunda: “Kiyiming
badaningga yopishib qoladi. Pardozlaring oqib ketadi. Baliqday nafas olasan” deb
ma’joziy, metaforik tushuntirishga harakat qilaman. Ana shunda ularning yuz-
ko‘zlarida o‘zlari bo‘lmagan mamlakatning ob-havosi haqida o‘zlari bo‘lgandek
tasavvur hosil bo‘lganini ko‘raman.
Zero, Gegel: “o‘z ma’nosida qo‘llaniladigan so‘z o‘z-o‘zidan tushunarli
ifodadir, metafora esa boshqacha ifodadir” 1
, – deb yozgan edi. Qator adabiyotlarda
metaforaning yashirin o‘xshatish ekanligi qayd qilinadi 2
. Binobarin, Aristotelning
fikricha, o‘xshatish ham metaforadir, chunki ular o‘rtasida arzimagan farqlar
mavjud, xolos. Masalan, u sherday tashlandi ifodasida o‘xshatish bor, agar ifoda
sher tashlandi tarzida o‘zgartirilsa, metafora yuzaga keladi 3
.
Metaforalarning mazmun jihati, shuningdek, ularga biriktirilgan madaniy
konnotatsiyalar kognitiv bilishning manbasiga aylanib bormoqda. Shuning uchun
ham obrazli-motivlashgan so‘zlar (metaforalar) madaniy belgilarning
ko‘rsatkichiga aylanadi. Lingvokulturologiyani metaforalarning aynan mana shu
jihati qiziqtiradi.
Kognitiv tilshunoslikning taniqli vakili J.Lakoff hamda mashhur faylasuf
M.Jonson metaforalarni shunday izohlashadi: “Metaforalar nafaqat kundalik hayot,
nafaqat til, balki tafakkur va faoliyatimizga ham kirib boradi. Bizning kundalik
tushunchaviy tizimimiz ham o‘z mohiyatiga ko‘ra metaforikdir” 4
. J.Lakoff va
M.Jonson tadqiqotida tahlil etilgan vaqt bu – pul , vaqt bu – cheklangan zaxira ,
1 Гегель. –М., 1969. –С. 115.
2 Арнольд И. Стилистика современного английского языка. –Л.: Просвещение, 1973. –С. 146;
Маҳмудов Н., Худойберганова Д. Ўзбек тили ўхшатишларининг изоҳли луғати. –Т . : Маънавият,
2013. –Б. 9.
3 Аристотель. Риторика / Античные риторики. –М.: МГУ, 1978. –С. 134.
4 Лакофф Дж., Джонсон М. Метафоры, которыми мы живем (перевод Н.В. Перцова) // Теория
метафоры. –М., 1990. –С. 387-416.](/data/documents/39d24e34-79ee-4aca-adc7-abd6b2f5c429/page_2.png)
![vaqt bu – qimmatbaho buyum kognitiv metaforalari o‘zbek tilida so‘zlashuvchi
nutq egalari tezaurusida ham mavjudligi (Masalan: Bu ishga ko‘p vaqt sarfladim ;
Vaqtim tugay deyapti; Behuda ishlar vaqtni o‘g‘irlaydi ) bir qator kognitiv
metaforalarning kognitiv-semantik universaliya ekanligidan dalolat beradi 5
.
Tadqiqotlarda metaforalar ongning universaliyalari sifatida belgilangan.
Zamonaviy psixologlar dunyoni metaforalar asosida ko‘rishni insonning genezisi
va madaniyati bilan bog‘lashga harakat qilishadi. Bobo tilning metaforik
xususiyatga ega bo‘lgani, protokommunikatsiyaning esa metaforalar darajasida
amalga oshirilgani haqida taxmin qilinadi.
Metafora tildagi universal hodisa bo‘lib, u barcha tilga xosdir. Uning
universalligi makonda va zamonda, til strukturasida hamda uning vazifalarida
namoyon bo‘ladi. Metafora o‘zida fundamental madaniy qadriyatlarni aks ettiradi,
zero, u milliy-madaniy dunyoqarashga asoslangandir 6
.
“Metafora hosila ma’no yuzaga kelishi hodisalarining faoli hisoblanadi. U
tilshunoslikda qayd etilishicha, hosila ma’no yuzaga kelishining hosil qiluvchi va
hosila ma’no referentlari o‘zaro o‘xshash kelishiga asoslanadi” 7
. Prof.
M.Mirtojiyevning qayd qilishicha, buni differensial-semantik metod bo‘yicha tahlil
etib ko‘rilganda yaqqol tasavvur etish mumkin. Masalan, ulamoq fe’li “uchlarini
biriktirib bog‘lamoq” leksik ma’nosi – sememasiga ega. U yana “uchiga qo‘shib
uzaytirmoq” hosila ma’no – sememani orttirgan. Ular bildirgan harakat o‘rtasida
o‘xshashlik bor. Ya’ni hosila ma’no yuzaga kelishi metafora hisoblanadi 8
.
Ba’zi mutaxassislarning fikricha, “metafora – o‘xshatishning qisqargan
shakli”. Prof. M.Mirtojiyevning yozishicha, “bu fikr ham o‘rni bilan to‘g‘ri”dir.
“Masalan, o‘zbek tilida tokni zararlaydigan oidium kasalligini kul so‘zining hosila
ma’nosi ifodalaydi. Uni “kulga o‘xshash kasallik” o‘xshatish qurilmasining
5 Худойберганова Д. Матннинг антропоцентрик тадқиқи. –Тошкент: Фан, 2013. –Б. 49.
6 Маслова В. А. Лингвокультурология: Учеб. пособие для студ. высш. учеб, заведений. –М.:
Издательский центр «Академия», 2001. –С.88, 91.
7 Baldinger K. Die Senasiologie. –Berlin: Akademie Verlag, 1957. –S. 87; Арнольд И.В. Лексикология
современного английского языка. –С. 70; Ҳожиев А. Семасиология // Ўзбек тили лексикологияси.
–Тошкент: Фан, 1981. –Б. 221 ва бошқа манбалар.
8 Миртожиев М. Ўзбек тили семасиологияси. –Тошкент: Мумтоз сўз, 2010. –Б.95.](/data/documents/39d24e34-79ee-4aca-adc7-abd6b2f5c429/page_3.png)
![qisqargan shakli deyish juda to‘g‘ri bo‘ladi. Bu o‘rinda o‘xshatish subyekti tushib
qolib, o‘xshatish qurilmasining faqat kul etaloni butun ma’nosini o‘zida saqlagan
va o‘xshatishning qisqargan shakli – metafora yuzaga kelgan. Ya’ni buni
metaforaning ayrim ko‘rinishi sifatida ko‘rsatish mumkin” 9
.
Lingvomadaniy birliklarni qiyoslashda yoki ularni bir tildan ikkinchi tilga
tarjima qilishda o‘sha davr madaniyati, xususan, xalq og‘zaki ijodining o‘ziga xos
xususiyatlarini e’tiborga olish lozim. Masalan, “Shekspirning “Qirol Lir”
pyesasida Lirga o‘zini afgor Tom deb tanishtirgan Edgan unga “o‘tmish tarixi”ni
hikoya qilib berar ekan, uning nutqida qo‘llanilgan muqoyasaviy birliklar rus va
o‘zbek tillariga shu tillarda mavjud bo‘lgan muvofiq lisoniy vositalar yordamida
adekvat o‘girilgan: …hog in sloth, fox in stealth, wolf in greediness, dog in
madness, lion in pray – KL, 105 // ...был я свиньёй по лености, лисой по
хитрости, волком по жадности, псом по ярости, львом по хищности – КЛ,
539 // ...yalqovlikda cho‘chqa, makkorlikda kal, so‘qtoylikda bo‘ri, badjahllikda it,
vahshiylikda arslon edim – QL, 429. Birliklar tarkiblarida jonivorlarning uch tilda
ham bir xil xulq-atvorni jonlantira olishlari ularni moddiy jihatdan aniq tarjima
qilish, aniqrog‘i, ularni tayyor ekvivalentlari bilan almashtirish imkoniyatini
bergan. O‘zbekcha tarjimada makkorlik an’anaviy “tulki” emas, balki “kal” obrazi
orqali jonlantirilgan ekan, ushbu holatda asliyatning davr xususiyati to‘g‘ri yaratib
berilgan. Hozirgi paytda makkorlik va mug‘ombirlikning tulki fe’l-atvoriga badiiy
muqoyasa etilishi an’anaviy tus olgan bo‘lsa-da, o‘tmish o‘zbek adabiyotida,
xususan, xalq og‘zaki ijodiyotida bu xulq “kal kirdikorlari”ga muqoyasa etilar
edi” 10
.
Metaforalar shirinsuxanlik tasvirini yaratish vositasi vazifasini ham bajaradi.
Masalan, o‘zbek lingvomadaniyatida shirinsuxanlik ni ifodalash uchun
“ qo‘zichog‘im ” , “ bo‘talo g‘im”, “asalim”, “ chirog‘im ” , “ oppog‘im ” , “jonginam”,
“do‘mbog‘im”, turk lingvomadaniyatida “ şekerim ”, “bitanem”, “ kuzum ”,
“yavrum”, “hayatim”, “ruhum”, rus lingvomadaniyatida “ голубчик ”, “котик”,
9 Миртожиев М. Ўзбек тили семасиологияси. –Тошкент: Мумтоз сўз, 2010. –Б.95.
10 Мусаев Қ. Таржима назарияси асослари. Дарслик. –Тошкент: Фан, 2005. –Б. 214-215.](/data/documents/39d24e34-79ee-4aca-adc7-abd6b2f5c429/page_4.png)
![“ зайка ”, “золотой” ingliz lingvomadaniyatida “baby”, “honey”, “dove”, “ frog ” ,
“sweet heart” kabi hissiy-ta’sirchan so‘zlardan keng foydalaniladi.
N.D.Arutyunovaning qayd qilishicha, metaforada yolg‘on va haqiqat o‘zaro
birlashadi... Metafora nafaqat qisqargan o‘xshatish, shu bilan birga, qisqargan
qarama-qarshilik hamdir 11
.
Metaforalarni ham xuddi o‘xshatishlar singari turg‘un va individual-muallif
metaforalariga ajratish mumkin. Turg‘un metaforalarga dunyo – bu – teatr , dunyo
– bu – kitob , sevgi – bu – olov , vaqt bu – pul va h.k. misol bo‘ladi.
Individual-muallif metaforalariga N.Eshonqulning “Tun panjaralari” nomli
qissasidan olingan quyidagi mikromatndagi metaforalarni misol qilib ko‘rsatish
mumkin: “...Sen nega meni bu xilvatga, bu zulmatgan tashlab ketding? Nega
qalbimdagi imon chiroqlarini o‘chirding? Axir sendan buni kutmagandim-ku?
Mana shu kichkina ko‘rimsiz yuragimda muhabbatning kemalari suzib yurardi-ku?
Sen nega meni yolg‘izlikning yirtqich quzg‘unlariga tashlab ketding? Nega meni
umidsizlikning oq ayiqlariga yem qilib tashlab ketding?” 12
.
Umuman, metaforalarni yaratish mexanizmi quyidagicha bo‘ladi: turli
mantiqiy sinflar orasidan umumiy xususiyatlar va belgilar asosida tenglashtirilgan
ikki xil predmet tanlab olinadi. Masalan, bosh – “tananing bo‘yindan yuqorigi,
oldingi qismi”; boshdagi yuqori, oldingi qismlik xususiyati “sabzavotning yumaloq
o‘rami” hosila ma’noga ko‘chirilishi mumkin. Masalan, o‘zbek tilida: bir bosh
piyoz ; turk tilida: bir baş soğan .
Metaforalar ma’lum “vaqt o‘tishi bilan o‘zining estetik qimmatini,
yangiligini yo‘qotishi mumkin”. Masalan, stolning oyog‘i , shishaning og‘zi va h.k.
Bunday holatlarda mazkur metaforalar obrazlilik yaratish vositasi sifatida
iste’moldan chiqadi. Umuman, metaforalar tez eskirib, o‘rniga yangisi kelib turishi
bilan tavsiflanadi.
2. Evfemizm va disfemizm. Turli xalqlarning ruhiyati ularning tilidagi
evfemizm va disfemizmning yuzaga kelishida namoyon bo‘ladi. Muayyan tilning
11 Арутюнова Н.Д. Метафора дискурс / Теория метафоры. –М.: Прогресс, 1990. –С. 5-32.
12 Худойберганова Д. Матннинг антропоцентрик тадқиқи. –Тошкент: Фан, 2013. –Б. 104.](/data/documents/39d24e34-79ee-4aca-adc7-abd6b2f5c429/page_5.png)
![mazkur hodisalarni tadqiq etishda ana shu til egasi bo‘lgan xalqning ruhiyati,
dunyoqarashi, urf-odatlari, udumlari, irim-sirimlari, inonchlari diqqatga olinishi
lozim.
Evfemizm ifodaga ijobiy yondashuvni yuzaga keltirish maqsadi bilan amalga
oshiriladi 13
. U shu tilda gaplashuvchi xalqning irimi, madaniyligi bilan bog‘liq
holda yuzaga chiqariladi. Prof. A. Hojiyev evfemizm hodisasini shunday izohlaydi:
“Evfemizm (yun. euphemismos < eu – yaxshi + phemi – gapiraman) – narsa-
hodisaning ancha yumshoq shakldagi ifodasi; qo‘pol beadab so‘z, ibora va tabu
o‘rnida qo‘pol botmaydigan so‘z (ibora)ni qo‘llash. Masalan, ikkiqat , bo‘g‘oz
so‘zlari o‘rnida homilador , og‘ir oyoqli so‘zlarini qo‘llash” 14
. Disfemizm esa
ifodaga salbiy yondashuvni yuzaga keltirish maqsadi bilan amalga oshiriladi 15
.
Mavjud so‘zga evfemistik ma’no yuklanar ekan, bu ma’no qo‘llanmay
qolgan so‘zning ma’nosi bo‘ladi. Ya’ni u leksik sathga mansub hisoblanadi. Uni
asosan tabu bilan bog‘laydilar. Tabuga uchragan so‘z yoki ibora o‘rnida to‘g‘ridan
to‘g‘ri evfemizm qo‘llanadi, ya’ni ma’lum so‘zga tabuga uchragan lug‘aviy
birlikning ma’nosi yuklanadi, u evfemistik ma’no bo‘lib qoladi 16
.
Tabu so‘zini birinchi marta ingliz kapitani J. Kook 1777-yilda
Polineziyadagi Tonga orolida aniqlagan. Tabu so‘zi tonga tilidagi < tapu < ta –
“belgilamoq”, “ajratmoq” va pu – “butunlay” so‘zlaridan kelib chiqqan bo‘lib,
“butunlay ajratilgan”, “alohida belgilangan”, ya’ni “man etmoq, taqiqlamoq”
ma’nosini anglatgan. Tabu aksariyat xalqlarning mifologik inonchlari asosida
vujudga kelgan.
Tabu madaniy, diniy, irim yoki noxushlik uyg‘otishi nuqta y i nazaridan
muayyan xatti -harakatlar yoki ayrim so‘zlar qo‘llanishini taqiqlash dir. Masalan,
musulmonlarda “Qur’on” kitobini tahoratsiz qo‘lga olish, o‘zbeklarda qiblaga
13 Қаранг: Вандриес Ж. Язык. –М., 1937. –С. 206; Булаховский Л.А. Введение в языковедение. –
С. 49; Арнольд И.В. Лексикология современного английского языка. –С. 284; Ахманова О.С.
Словарь лингвистических терминов. –М.: Советская энциклопедия, 1966. –С. 521.
14 Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. –Тошкент: ЎзМЭ, 2002. -Б. 131.
15 Ахманова О.С. Ўша луғат. –С. 137
16 Арнольд И.В. Лексикология современного английского языка. –С. 284.](/data/documents/39d24e34-79ee-4aca-adc7-abd6b2f5c429/page_6.png)
![oyoq uzatib o‘tirish yo yotish, mo‘g‘ullarda pichoqni olovga tiqish man qilinadi.
Bular diniy nuqtayi nazardan belgilangan tabulardir.
Tabular ikkiga: etnografik va lingvistik tabularga ajraladi. O‘zbeklarda
supurgini, o‘qlovni tik qo‘ymaslik, birovning orqasidan supurmaslik, axlatdan
hatlamaslik, otashkurakni oyoq ostida qoldirmaslik, suprani egasiz yig‘ishmaslik,
nonning ushog‘ini yerga tushirmaslik, qaychini ochib qo‘ymaslik, qalampirni
qo‘lga bermaslik, turkiy va eroniy xalqlarda suvni ifloslatmaslik, suvga
tupurmaslik, mo‘g‘ullarda qozondan pichoq bilan go‘sht olmaslik, chodirda suv
to‘kmaslik, olovga yaqin joyda daraxt kesmaslik, qamchiga tayanmaslik, koreyslar
va xitoyliklarda kosadagi ovqatga qoshiqni tiqib qo‘ymaslik (faqat marhumga
atalgan ovqatgagina qoshiq tiqib qo‘yiladi) kabilar irimga asoslangan etnografik
tabular hisoblanadi.
Lingvistik tabu lug‘aviy birlikning yo xalq irimi nuqtayi nazaridan, yo atash
noxushlik uyg‘otishi nuqtayi nazaridan muomalada qo‘llanishining taqiqlanishidir
17
. Masalan, o‘zbek tilida chayon so‘zi tilga olinmaydi. Chunki uni atash chaqirish
ma’nosini beradi, deb tushuniladi. Ma’lumki, bu hasharot havfli bo‘lib, zahari
nihoyatda o‘tkir. U chaqsa, qattiq azob beradi. Shuning uchun uning nomi
o‘zbeklarda taqiq qilingan. Ya’ni chayon so‘zini tilga olmaslikning o‘zi tabu deb
qaraladi... U (ya’ni tabu ta’kid bizniki – Sh.U.) boshqa xalqlarda ham ko‘plab
uchraydi. Masalan, nemislar ham, ruslar ham, tatarlar ham o‘z tillarida ayiqning
nomini atamaydilar 18
.
Umuman, tabular, taqiqlar, ogohlantirishlarning o‘z asosli manti g‘i ,
mazmuni va voqea-hodisalari bo‘ladi. Ko‘p marta takrorlangan mazkur hodisalarda
hosiyat bo‘lganligi uchun xalq bilib ularni taqiqlab, keyingi avlodlarni ogohlantirib
ketgan. Shuning uchun ham tabular bir xalq madaniyatidan ikkinchisiga,
uchinchisiga ko‘chib yuradi.
Evfemizm tabuga uchragan so‘z ma’nosini yoqimliroq ifodali biror so‘z
hosila ma’no sifatida aks etilishi hisoblanadi. Masalan, chayon so‘zi tabuga
17 Булаховский Л.А. Введение в языковедение. –С. 49; Ахманова О.С. Словарь лингвистических
терминов. –М.: Советская энциклопедия, 1966. –С. 467.
18 Миртожиев М. Ўзбек тили семасиологияси. –Тошкент: Мумтоз сўз, 2010. –Б.121.](/data/documents/39d24e34-79ee-4aca-adc7-abd6b2f5c429/page_7.png)
![uchragan, qo‘llanishi man qilingan edi. Bu leksik hodisadir. Uning ma’nosi eshak
so‘zida ifoda topdi. Evfemizm so‘z yoki iboraning hosila ma’no yuzaga keltirishi
bilan bog‘li holda voqelanadi... metafora evfemik ma’no hosil bo‘lishida katta
ahamiyat kasb etadi. Masalan, chayon so‘zi leksik ma’nosi eshak so‘zi leksik
ma’nosi so‘zning evfemik ma’nosi sifatida voqelangan. Chunki chayon dumini
gajak qilib turishi jihatidan eshakka o‘xshaydi. Mana shu o‘xshashlik eshak
so‘zida evfemistik metaforik ma’no hosil bo‘lishi uchun sababdir 19
.
Evfemizmlar “ovchilik tili”da keng qo‘llaniladi. Masalan, rus tilida медвед
so‘zining o‘rniga лесник, хозяин, потапич so‘zlaridan foydalaniladi. Kabardin
tilida ayiq – maymoq , kiyik – sershox , to‘ng‘iz – yirik , bo‘ri – kul rang , quyon –
uch labli , ilon – uzun dumli va h.k.dan istifoda etiladi.
Ba’zi o‘zbek oilalarida erkak xotiniga katta qizining ismi bilan, xotin esa
eriga katta o‘g‘lining ismi bilan xitob qiladi. Xotinga nisbatan onasi, oyisi, ayasi,
erga nisbatan otasi, dadasi, adasi kabi murojaat shakllarini qo‘llash mumkin:
To‘g‘ri, dadasi, men aytaman. Hoy onasi, suyunchini cho‘z. Mazkur xitob shakllari
ibtidoiy davrlardan qolgan tabu qoldig‘i bo‘lib 20
, u oilada er-xotindan ko‘ra
ko‘proq bolalarning ota-ona juftligini, sherikligini, ya’ni bolalarning qadrini,
ahamiyatini namoyon qiladi. Ayni holat koreys tilida ham kuzatiladi. Oilada
farzand tug‘ilgandan keyin er-xotinning munosabatlari o‘zgacha tus oladi.
Ularning bir-biriga bo‘lgan hurmati yanada ortadi. Bu hurmat katta farzandning
ismini qo‘shib xitob qilish orqali amalga oshiriladi: er xotiniga (farzandning
ismi+omma) Arim-omma “Arimning onasi”, xotin esa eriga (farzandning
ismi+abba) Arim-abba “Arimning otasi”, yoki egi abba “bolamning otasi”, deb
murojaat qiladi.
Lingvomadaniyatlarda evfemik omonimiya ham keng tarqalgan
hodisalardan biri sanaladi. Masalan, o‘zbek tilida ketmoq 1, turk tilida gitmek 1,
koreys tilida torakata (qaytmoq)1 , rus tilida уйти 1, ketmoq 2 “o‘lmoq” , gitmek 2
( Ben gidersem adım kalır / Dostlar beni hatırlasın ), torakata 2, уйти 2 (“ ушёл из
19 Миртожиев М. Кўрсатилган асар, 122, 124-бетлар.
20 Kuçkartayev İ. Özbeklerde Hitap Sözleri ve Hitap Kültürü // Uluslararası Dördüncü Türk Kültürü
Kongresi Bildirileri. A., 2000, s. 325.](/data/documents/39d24e34-79ee-4aca-adc7-abd6b2f5c429/page_8.png)
![жизни ”); o‘zbek tilida xayrlashmoq 1 , turk tilida vedala ş mak 1 xayrlashmoq 2
“o‘lmoq” (Bultur shunaqa “uka”lardan uchtasi bilan xayrlashdim...), vedala ş mak 2 ;
o‘zbek tilida kuzatmoq 1 , turk tilida uğurlamak 1 , kuzatmoq 2 “o‘lmoq” (Tunov
kuni qishloq eng aziz kishisini kuzatdi), uğurlamak 2 va h.k.
Xullas, “evfemizm tabuga uchragan yoki atash uchun noqulaylik
tug‘diradigan so‘z o‘rnida yoqimli his uyg‘otuvchi belgi berish maqsadida, xuddi
shunday belgiga yaqin narsa, harakat, holat kabilarning nomi yoki o‘sha
noqulaylikni yopib yuboruvchi so‘z yo lug‘aviy birlik bilan atashdir”.
Disfemizm so‘zlovchining tinglovchiga yoki biror predmetga nisbatan
masxara, istehzoli, iltifotsiz qarashini bildiradi 21
. Disfemizmlar so‘zning deyarli
hosila ma’nosi sifatida yuzaga keladi. U hosila ma’noni yuzaga keltiruvchi
quyidagi hodisalar natijasi bo‘ladi 22
:
1. Metaforaga ko‘ra hosil bo‘ladi. Masalan, cho‘chqa (o‘zbekcha), domuz
(turkcha), tweji (koreyscha); tulki (o‘zbekcha), tilki (turkcha), you (koreyscha).
2. Metonimiyaga ko‘ra hosil bo‘ladi. Masalan, chuvrindi, eshak kabi
disfemizmlar odamga nisbatan qo‘llanar ekan, yo uning ustidagi, yo uning
harakatiga qarab aloqadorligi nazarda tutilgan.
3. Sinekdoxaga ko‘ra hosil bo‘ladi. Masalan, qorin (o‘zbekcha), g öbek
(turkcha), kalla kabi disfemizmlar odamga nisbatan qo‘llanar ekan, uning belgili
muchasi e’tiborga olinadi.
Disfemizmlar tilning yashovchan qatlami bo‘lib, ular barqarorligi bilan
tavsiflanadi.
21 Шомақсудов А., Расулов И., Қўнғуров Р., Рустамов Ҳ. Ўзбек тили стилистикаси. –Тошкент:
Ўқитувчи, 1983. –Б.67.
22 Миртожиев М. Ўзбек тили семасиологияси. –Тошкент: Мумтоз сўз, 2010. –Б.131.](/data/documents/39d24e34-79ee-4aca-adc7-abd6b2f5c429/page_9.png)
![ADABIYOTLAR
1 . Usmanova Sh. “Lingvokulturologiya” fanidan ma’ruza kurslari . – Toshkent:
Universitet, 2014.
2 . Алефиренко Н.Ф. Лингвокультурология. Ценностно-смысловое
пространство языка . У чебное пособие . –М.: Флинта , Наука, 2010.
3 . Хроленко А. Т. Основы лингвокультурологии. Учебное пособие. – М. :
Наука, 2009.
4 . Арутюнова Н.Д. Метафора и дискурс // Теория метафоры. –М., 1990.
5 . Арутюнова Н.Д. Язык и мир человека. –М., 1998.
6 . Байбурин А. К. Ритуал в традиционной культуре. –СПб., 1993.
7 . Бижева З.Х. Культурные концепты в кабардинском языке. –Нальчик, 1997.
8. .ВежбицкаяА. Язык. Культура. Познание. –М., 1996.
9. Воркачёв С.Г. Лингвокультурология, языковая личность, концепт:
становление антропоцентрической парадигмы в языкознании //
Филологические наук. 2001. -№ 1. –С. 64-72.
1 0 . Воробьев В. В. Культурологическая парадигма русского языка. –М., 1994.
11. Воробьев В.В. Лингвокультурология: теория и методы. –М., 1997 .
1 2 . Гумбольдт В. О различии строения человеческих языков и его влиянии на
духовное развитие человечества// Избр. труды по языкознанию. –М., 1984.
1 3 . Гумбольдт В. Язык и философия культуры. –М., 1985.
1 4 . Гуревич А.Я. Человек и культура: Индивидуальность в истории культуры.
–М., 1990.
15. Де мьянков В.З. Понятие и концепт в художественном литературе и в
научном языке // Вопросы филологии. –Москва, 2001. -№ 1. –С. 35-47.
1 6. Ибрагимова Р.С. Француз ва ўзбек тилларида АЁЛ концептининг
лингвокогнитив тадқиқи: Филол. фанлар номзоди... дис.автореф. –Тошкент,
2012.](/data/documents/39d24e34-79ee-4aca-adc7-abd6b2f5c429/page_10.png)
METAFORA – MADANIYATNING KO‘RSATKICHI Reja: 1. Metafora tildagi universal hodisa 2. Evfemizm va disfemizm
1. Metafora tildagi universal hodisa. Xizmat taqozosi bilan xorijiy davlatlarda bir muddat bo‘lib qaytganimdan keyin do‘stlarim va yaqinlarim ko‘pincha: “U yoqlarda ob-havo qanaqa ekan?” deb so‘rashadi. “Havosi juda dim, namli” deyman. Bu o‘ta jo‘n javob bo‘ladi va suhbatdoshlarimning men his qilganlarni menday his qilmaganliklarini payqayman. Shunda: “Kiyiming badaningga yopishib qoladi. Pardozlaring oqib ketadi. Baliqday nafas olasan” deb ma’joziy, metaforik tushuntirishga harakat qilaman. Ana shunda ularning yuz- ko‘zlarida o‘zlari bo‘lmagan mamlakatning ob-havosi haqida o‘zlari bo‘lgandek tasavvur hosil bo‘lganini ko‘raman. Zero, Gegel: “o‘z ma’nosida qo‘llaniladigan so‘z o‘z-o‘zidan tushunarli ifodadir, metafora esa boshqacha ifodadir” 1 , – deb yozgan edi. Qator adabiyotlarda metaforaning yashirin o‘xshatish ekanligi qayd qilinadi 2 . Binobarin, Aristotelning fikricha, o‘xshatish ham metaforadir, chunki ular o‘rtasida arzimagan farqlar mavjud, xolos. Masalan, u sherday tashlandi ifodasida o‘xshatish bor, agar ifoda sher tashlandi tarzida o‘zgartirilsa, metafora yuzaga keladi 3 . Metaforalarning mazmun jihati, shuningdek, ularga biriktirilgan madaniy konnotatsiyalar kognitiv bilishning manbasiga aylanib bormoqda. Shuning uchun ham obrazli-motivlashgan so‘zlar (metaforalar) madaniy belgilarning ko‘rsatkichiga aylanadi. Lingvokulturologiyani metaforalarning aynan mana shu jihati qiziqtiradi. Kognitiv tilshunoslikning taniqli vakili J.Lakoff hamda mashhur faylasuf M.Jonson metaforalarni shunday izohlashadi: “Metaforalar nafaqat kundalik hayot, nafaqat til, balki tafakkur va faoliyatimizga ham kirib boradi. Bizning kundalik tushunchaviy tizimimiz ham o‘z mohiyatiga ko‘ra metaforikdir” 4 . J.Lakoff va M.Jonson tadqiqotida tahlil etilgan vaqt bu – pul , vaqt bu – cheklangan zaxira , 1 Гегель. –М., 1969. –С. 115. 2 Арнольд И. Стилистика современного английского языка. –Л.: Просвещение, 1973. –С. 146; Маҳмудов Н., Худойберганова Д. Ўзбек тили ўхшатишларининг изоҳли луғати. –Т . : Маънавият, 2013. –Б. 9. 3 Аристотель. Риторика / Античные риторики. –М.: МГУ, 1978. –С. 134. 4 Лакофф Дж., Джонсон М. Метафоры, которыми мы живем (перевод Н.В. Перцова) // Теория метафоры. –М., 1990. –С. 387-416.
vaqt bu – qimmatbaho buyum kognitiv metaforalari o‘zbek tilida so‘zlashuvchi nutq egalari tezaurusida ham mavjudligi (Masalan: Bu ishga ko‘p vaqt sarfladim ; Vaqtim tugay deyapti; Behuda ishlar vaqtni o‘g‘irlaydi ) bir qator kognitiv metaforalarning kognitiv-semantik universaliya ekanligidan dalolat beradi 5 . Tadqiqotlarda metaforalar ongning universaliyalari sifatida belgilangan. Zamonaviy psixologlar dunyoni metaforalar asosida ko‘rishni insonning genezisi va madaniyati bilan bog‘lashga harakat qilishadi. Bobo tilning metaforik xususiyatga ega bo‘lgani, protokommunikatsiyaning esa metaforalar darajasida amalga oshirilgani haqida taxmin qilinadi. Metafora tildagi universal hodisa bo‘lib, u barcha tilga xosdir. Uning universalligi makonda va zamonda, til strukturasida hamda uning vazifalarida namoyon bo‘ladi. Metafora o‘zida fundamental madaniy qadriyatlarni aks ettiradi, zero, u milliy-madaniy dunyoqarashga asoslangandir 6 . “Metafora hosila ma’no yuzaga kelishi hodisalarining faoli hisoblanadi. U tilshunoslikda qayd etilishicha, hosila ma’no yuzaga kelishining hosil qiluvchi va hosila ma’no referentlari o‘zaro o‘xshash kelishiga asoslanadi” 7 . Prof. M.Mirtojiyevning qayd qilishicha, buni differensial-semantik metod bo‘yicha tahlil etib ko‘rilganda yaqqol tasavvur etish mumkin. Masalan, ulamoq fe’li “uchlarini biriktirib bog‘lamoq” leksik ma’nosi – sememasiga ega. U yana “uchiga qo‘shib uzaytirmoq” hosila ma’no – sememani orttirgan. Ular bildirgan harakat o‘rtasida o‘xshashlik bor. Ya’ni hosila ma’no yuzaga kelishi metafora hisoblanadi 8 . Ba’zi mutaxassislarning fikricha, “metafora – o‘xshatishning qisqargan shakli”. Prof. M.Mirtojiyevning yozishicha, “bu fikr ham o‘rni bilan to‘g‘ri”dir. “Masalan, o‘zbek tilida tokni zararlaydigan oidium kasalligini kul so‘zining hosila ma’nosi ifodalaydi. Uni “kulga o‘xshash kasallik” o‘xshatish qurilmasining 5 Худойберганова Д. Матннинг антропоцентрик тадқиқи. –Тошкент: Фан, 2013. –Б. 49. 6 Маслова В. А. Лингвокультурология: Учеб. пособие для студ. высш. учеб, заведений. –М.: Издательский центр «Академия», 2001. –С.88, 91. 7 Baldinger K. Die Senasiologie. –Berlin: Akademie Verlag, 1957. –S. 87; Арнольд И.В. Лексикология современного английского языка. –С. 70; Ҳожиев А. Семасиология // Ўзбек тили лексикологияси. –Тошкент: Фан, 1981. –Б. 221 ва бошқа манбалар. 8 Миртожиев М. Ўзбек тили семасиологияси. –Тошкент: Мумтоз сўз, 2010. –Б.95.
qisqargan shakli deyish juda to‘g‘ri bo‘ladi. Bu o‘rinda o‘xshatish subyekti tushib qolib, o‘xshatish qurilmasining faqat kul etaloni butun ma’nosini o‘zida saqlagan va o‘xshatishning qisqargan shakli – metafora yuzaga kelgan. Ya’ni buni metaforaning ayrim ko‘rinishi sifatida ko‘rsatish mumkin” 9 . Lingvomadaniy birliklarni qiyoslashda yoki ularni bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilishda o‘sha davr madaniyati, xususan, xalq og‘zaki ijodining o‘ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olish lozim. Masalan, “Shekspirning “Qirol Lir” pyesasida Lirga o‘zini afgor Tom deb tanishtirgan Edgan unga “o‘tmish tarixi”ni hikoya qilib berar ekan, uning nutqida qo‘llanilgan muqoyasaviy birliklar rus va o‘zbek tillariga shu tillarda mavjud bo‘lgan muvofiq lisoniy vositalar yordamida adekvat o‘girilgan: …hog in sloth, fox in stealth, wolf in greediness, dog in madness, lion in pray – KL, 105 // ...был я свиньёй по лености, лисой по хитрости, волком по жадности, псом по ярости, львом по хищности – КЛ, 539 // ...yalqovlikda cho‘chqa, makkorlikda kal, so‘qtoylikda bo‘ri, badjahllikda it, vahshiylikda arslon edim – QL, 429. Birliklar tarkiblarida jonivorlarning uch tilda ham bir xil xulq-atvorni jonlantira olishlari ularni moddiy jihatdan aniq tarjima qilish, aniqrog‘i, ularni tayyor ekvivalentlari bilan almashtirish imkoniyatini bergan. O‘zbekcha tarjimada makkorlik an’anaviy “tulki” emas, balki “kal” obrazi orqali jonlantirilgan ekan, ushbu holatda asliyatning davr xususiyati to‘g‘ri yaratib berilgan. Hozirgi paytda makkorlik va mug‘ombirlikning tulki fe’l-atvoriga badiiy muqoyasa etilishi an’anaviy tus olgan bo‘lsa-da, o‘tmish o‘zbek adabiyotida, xususan, xalq og‘zaki ijodiyotida bu xulq “kal kirdikorlari”ga muqoyasa etilar edi” 10 . Metaforalar shirinsuxanlik tasvirini yaratish vositasi vazifasini ham bajaradi. Masalan, o‘zbek lingvomadaniyatida shirinsuxanlik ni ifodalash uchun “ qo‘zichog‘im ” , “ bo‘talo g‘im”, “asalim”, “ chirog‘im ” , “ oppog‘im ” , “jonginam”, “do‘mbog‘im”, turk lingvomadaniyatida “ şekerim ”, “bitanem”, “ kuzum ”, “yavrum”, “hayatim”, “ruhum”, rus lingvomadaniyatida “ голубчик ”, “котик”, 9 Миртожиев М. Ўзбек тили семасиологияси. –Тошкент: Мумтоз сўз, 2010. –Б.95. 10 Мусаев Қ. Таржима назарияси асослари. Дарслик. –Тошкент: Фан, 2005. –Б. 214-215.
“ зайка ”, “золотой” ingliz lingvomadaniyatida “baby”, “honey”, “dove”, “ frog ” , “sweet heart” kabi hissiy-ta’sirchan so‘zlardan keng foydalaniladi. N.D.Arutyunovaning qayd qilishicha, metaforada yolg‘on va haqiqat o‘zaro birlashadi... Metafora nafaqat qisqargan o‘xshatish, shu bilan birga, qisqargan qarama-qarshilik hamdir 11 . Metaforalarni ham xuddi o‘xshatishlar singari turg‘un va individual-muallif metaforalariga ajratish mumkin. Turg‘un metaforalarga dunyo – bu – teatr , dunyo – bu – kitob , sevgi – bu – olov , vaqt bu – pul va h.k. misol bo‘ladi. Individual-muallif metaforalariga N.Eshonqulning “Tun panjaralari” nomli qissasidan olingan quyidagi mikromatndagi metaforalarni misol qilib ko‘rsatish mumkin: “...Sen nega meni bu xilvatga, bu zulmatgan tashlab ketding? Nega qalbimdagi imon chiroqlarini o‘chirding? Axir sendan buni kutmagandim-ku? Mana shu kichkina ko‘rimsiz yuragimda muhabbatning kemalari suzib yurardi-ku? Sen nega meni yolg‘izlikning yirtqich quzg‘unlariga tashlab ketding? Nega meni umidsizlikning oq ayiqlariga yem qilib tashlab ketding?” 12 . Umuman, metaforalarni yaratish mexanizmi quyidagicha bo‘ladi: turli mantiqiy sinflar orasidan umumiy xususiyatlar va belgilar asosida tenglashtirilgan ikki xil predmet tanlab olinadi. Masalan, bosh – “tananing bo‘yindan yuqorigi, oldingi qismi”; boshdagi yuqori, oldingi qismlik xususiyati “sabzavotning yumaloq o‘rami” hosila ma’noga ko‘chirilishi mumkin. Masalan, o‘zbek tilida: bir bosh piyoz ; turk tilida: bir baş soğan . Metaforalar ma’lum “vaqt o‘tishi bilan o‘zining estetik qimmatini, yangiligini yo‘qotishi mumkin”. Masalan, stolning oyog‘i , shishaning og‘zi va h.k. Bunday holatlarda mazkur metaforalar obrazlilik yaratish vositasi sifatida iste’moldan chiqadi. Umuman, metaforalar tez eskirib, o‘rniga yangisi kelib turishi bilan tavsiflanadi. 2. Evfemizm va disfemizm. Turli xalqlarning ruhiyati ularning tilidagi evfemizm va disfemizmning yuzaga kelishida namoyon bo‘ladi. Muayyan tilning 11 Арутюнова Н.Д. Метафора дискурс / Теория метафоры. –М.: Прогресс, 1990. –С. 5-32. 12 Худойберганова Д. Матннинг антропоцентрик тадқиқи. –Тошкент: Фан, 2013. –Б. 104.