MILLIY MADANIYATNING STEREOTIPLARI
![MILLIY MADANIYATNING STEREOTIPLARI
Reja:
1. “ Stereotip ” tushunchasi
2. Stereotip turlari
3. Stereotip yuzaga kelishining sabablari](/data/documents/29dea396-c2de-4a5b-a030-fe549ec9455f/page_1.png)
![1 . “ Stereotip ” tushunchasi. Har qanday madaniyat o‘zining dunyoni idrok
qilishiga asoslangan, o‘z tafakkuri va xulq-atvorining stereotipini shakllantiradi.
Stereotip – muayyan guruh yoki jamoaning soddalashgan, sxemalashgan,
emotsional bo‘yoqdor va favqulodda barqaror bo‘lgan obrazi, turli madaniyat
vakillarining tili va tafakkurining o‘ziga xosligidir. Stereotip – u yoki bu xalqning
milliy xarakteri haqida obyektiv ma’lumot beradi. V.A. Maslovaning ta’biricha,
“stereotip dunyoda mavjud tip bo‘lib, u faoliyat, xatti-harakat va h.k.ni o‘lchaydi” 1
.
Stereotiplar hech qachon alohida kishilarda paydo bo‘lmaydi, ular har doim
guruhlarda yuzaga keladi.
“Stereotip” termini (yunon. stereos – qattiq, typos – iz,tamg‘a) amerikalik
sotsiolog U. Lippman tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan. U 1922-yilda nashr
etilgan “Jamoat fikri” nomli kitobida stereotiplarning jamoat fikri tizimidagi o‘rni
va rolini aniqlashga harakat qilgan. U. Lippman stereotipni bizning ongimizga
yetib bormasidan oldin his-tuyg‘ularimizdagi ma’lumotlarga muayyan ta’sir
ko‘rsatadigan atrof-muhitni alohida idrok qilish shakli sifatida tushuntirgan 2
.
U. Lippmanga ko‘ra, inson uni o‘rab olgan atrof-muhitni uning butun
qarama-qarshiliklari bilan anglashga harakat qilib, o‘zi bevosita kuzatmagan
hodisalar haqida “o‘zining miyasida manzara” hosil qiladi. Inson o‘z hayotida
bevosita qarshilashmagan juda ko‘p narsalar haqida oldindan aniq tasavvurga ega
bo‘ladi. Shunga o‘xshash stereotiplar tasavvuri mazkur individumning madaniy
muhiti ta’sirida shakllanadi: “Aksariyat hollarda biz u yoki bu hodisani oldin
ko‘rib, keyin unga aniqlik kiritmaymiz, aksincha, oldin u yoki bu hodisani o‘zimiz
uchun aniqlab, so‘ngra uni kuzatamiz. Tashqi dunyoning butun chalkashliklaridan
bizning madaniyatimizga aloqadorinigina yulib olamiz va biz mazkur ma’lumotni
stereotip shaklida qabul qilishga moyil bo‘lamiz” 3
. Stereotiplar insonga olam
haqida yaxlit tasavvurga ega bo‘lish, o‘zining tor ijtimoiy, geografik va siyosiy
muhitidan chiqishga imkon beradi.
1
Маслова В.А. Связь мифа и языка // Фразеология в контексте культуры. –М., 1999. –С. 63.
2
Lippman W. Public Opinion. -N.Y.,1950. -P. 23, 95.
3
Lippman W. Public Opinion. -N.Y.,1950. -P. 81.](/data/documents/29dea396-c2de-4a5b-a030-fe549ec9455f/page_2.png)
![U. Lippman stereotiplar tadqiqi nazariyasiga asos sogan bo‘lsa, 1933-yilda
amerikalik olimlar D. Kas va K. Breylilar milliy stereotiplarni o‘rganish
metodikasini ishlab chiqishdi. D. Kas va K. Breylilarning tadqiqotida bir qancha
etnik guruhlarning o‘ziga xos xususiyatlari o‘rganildi.
Keyingi yillarda etnik stereotiplarni o‘rganishga bag‘ishlangan qator
tadqiqotlarni tahlil qilgan psixolog O. Klenberg “etnik stereotip” tushunchasini
quyidagicha belgilagan: “Etnik stereotip –insonlar ongidagi o‘zlari yoki boshqa
milliy guruhlar haqidagi manzara. Bunday obrazlar yoki tasavvurlar jamiyatda
keng tarqalgan bo‘ladi; odatda, ular ob’ektiv borliqqa nisbatan o‘ta jo‘n va qabul
qilinmaydigandir” 4
.
Aksariyat tadqiqotchilar etnik stereotiplarni muqarrar, lekin xavfli hodisa
hisoblashadi. Ko‘pchilik lug‘atlarda “stereotip” so‘zi salbiy ma’noda qayd
qilingan. Jumladan, M. Korduellning psixologiyadan tuzgan lug‘atida stereotipga
shunday ta’rif berilgan: “Stereotip – ma’lum guruh yoki kategoriyadagi kishilar
haqidagi keskin, ko‘pincha yuzaki tasavvur. Biz umumiyatda yuzakilikka moyil
bo‘lganimiz uchun ham boshqa insonlarning xulq-atvorini oldindan ko‘rish uchun
stereotiplarni shakllantiramiz. Mazkur stereotiplar ko‘pincha salbiy mohiyat, soxta
tasavvur va tahqirlash asosiga ega bo‘ladi. Stereotiplar har doim ham yolg‘on
bo‘lmaydi; odatda, ularda ma’lum ma’noda haqiqat bo‘ladi. Stereotiplarni
ko‘pchilik tomonidan bo‘lishilishi ularning singib ketishiga yordam beradi.
Stereotiplar vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishi mumkin, lekin stereotip sohiblarining
o‘zlashtirilgan tasavvurlardan qutulishi qiyin bo‘ladi” 5
.
2. Stereotip turlari. Stereotip hodisasi nafaqat tilshunoslarning ishlarida,
balki sotsiologlar, etnograflar, kognitologlar, psixologlar va
etnopsixolingvistlarning ham tadqiqotlarida o‘rganiladi. Ushbu fanlarning har
qaysi vakili stereotiplarning xususiyatini o‘z sohasining tadqiqoti nuqtayi
nazaridan belgilaydi. Shunga ko‘ra, ijtimoiy stereotiplar (kasbiga, yoshiga ko‘ra),
muloqot stereotiplari, mental stereotiplar, madaniy stereotiplar, etnomadaniy
4
Klenberg O. Tensions Affecting International Understanding . 1950 . –P. 93.
5
Кордуэлл М. Психология А-Я. Словарь-справочник. –М., 2000.](/data/documents/29dea396-c2de-4a5b-a030-fe549ec9455f/page_3.png)
![stereotiplar va h.k. farqlanadi. Masalan, ijtimoiy stereotiplar shaxsning tafakkuri va
muomalasini ko‘rsatadi. Etnomadaniy yoki milliy stereotiplar eng ko‘p o‘rganilgan
bo‘lib, ular biron bir xalqqa xos bo‘lgan umumiy xususiyatlarni ifodalaydi.
Etnomadaniy stereotiplar milliy guruhlar o‘rtasidagi munosabatlarni ko‘rsatadi,
muayyan millatning o‘zini o‘zi anglashi va mentalitetining tarkibiy qismi
hisoblanadi, shuningdek, milliy xarakter bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi.
Lingvokulturologiyani ko‘proq etnomadaniy, ya’ni milliy stereotiplar
qiziqtiradi. Masalan, yaponlar bilan dastlab muloqotga kirishgan yevropaliklar
yaponlarning qayg‘uli hodisalar, jumladan, yaqin qarindoshlarining kasalligi yoki
o‘limi haqida yuzlarida tabassum bilan gapirishlaridan hayratga tushishgan va
hozirgacha hayratlanishadi. Bu kabi hodisalar berahm, shavqatsiz yapon
stereotipining shakllanishiga asos bo‘lgan. Biroq mazkur holatda tabassumni
Yevropa madaniyatining o‘lchovlaridan emas, balki yapon madaniyatining
o‘lchovlaridan kelib chiqqan holda tushunish maqsadga muvofiqdir. Chunki qayd
qilingan holat yaponlarning atrofdagilarni o‘zining qayg‘usi bilan bezovta
qilmasligini namoyon qiladi.
Madaniyatlararo muloqotda o‘zbeklar mehmondo‘stligi, ruslar
tavakkalchiligi, qozoqlar qaysarligi, turklar hissiyotliligi, xitoyliklar sertakallufligi,
yaponlar xushmuomalaligi, estonlar sustkashligi, italyanlar qiziqqonligi, inglizlar
sovuqqonligi, nemislar tartibga aniq rioya qilishi bilan butun xalq haqidagi
stereotip tasavvurlarni yuzaga chiqargan 6
.
Qayd qilingan etnomadaniy stereotiplar orasida, ayniqsa, nemis stereotipi
o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Nemis madaniyatida tartib , aniqlik, puxtalik, o‘z
vaqtida bo‘lishlik, buyruqqa, qonunlarga hurmat, pog‘onalilik, maqsadga intilish,
ratsionalizm sifatida tushuniladi. Nemis mentalitetining stereotiplari asosida
protestantlik etikasining xususiyatlari yotadi. Unda har bir kishi o‘zining xatti-
harakatlari uchun Xudo oldida javob beradi. Shuning uchun ham nemislar uchun
6
Усманова Ш. Этномаданий стереотипларнинг лингвомаданий таҳлили // Лингвист . И лмий
мақолалар тўплами. VI. –Тошкент: “ Akademnashr”, 2015. –Б. 120-121.](/data/documents/29dea396-c2de-4a5b-a030-fe549ec9455f/page_4.png)
![qonun muqaddas, barcha narsadan ustun hisoblanadi: “Die Gesetze ohne Ansehen
der Person handhaben” (Mansabdan qat’iy nazar, qonun barcha uchun bir).
Nemis stereotipidagi tartib, qonunlarga hurmat xususiyatini quyidagi
misolda ham yaqqol ko‘rish mumkin:
“Germaniyada faoliyat olib borayotgan bir ingliz jurnalisti tungi soat 2da
baxtsiz hodisaning guvohi bo‘lgan: bo‘sh yo‘lni kesib o‘tayotgan piyodani
birdaniga paydo bo‘lgan mashina urib yuborgan. Jabrlangan piyodani kasalxonaga
olib ketishgan. Jurnalist nemis politsiyachisidan endi nima bo‘lishini so‘raganda,
politsiyachi: “Hech narsa bo‘lmaydi, agarda yashab ketsa, 50 marka jarima
to‘laydi, chunki u yo‘lni o‘tish mumkin bo‘lmagan joyda kesib o‘tdi”, - deb javob
qaytargan”.
Xalqaro latifalar, turli ko‘rinishdagi hazillar, milliy badiiy adabiyot, folklor,
xalq og‘zaki ijodi va milliy til stereotip tasavvurlarning keng tarqalgan manbalari
hisoblanadi. Stereotip tasavvurlar asosida milliy xarakterlarni ochib berishga
qaratilgan quyidagi latifani ko‘rib chiqamiz:
“Bir kuni turli millat vakillarini kino ko‘rishga yuborishibdi. Filmning
mazmuni quyidagicha ekan: cho‘g‘dek yonayotgan cho‘l va qizdirayotgan quyosh.
Erkak va ayol zo‘rg‘a sudralib ketishmoqda. Birdan erkak qayerdandir sersuv
apelsin topadi va uni ayolga beradi. Tomoshabinlarga shunday savol berilibdi: U
qaysi millat vakili?”. Fransuz-tomoshabin shunday javob beribdi: “Faqat
fransuzgina ayolga shunday sermulozamat bo‘lishi mumkin!” Rus: “Yo‘q. Bu rus!
Buni qarang, ahmoq. O‘zi yeyishi mumkin edi”. Yahudiy: Yo‘q, bu yahudiy. Kim
ham cho‘ldan apelsin topa olardi?” Mazkur stereotiplar vositasida fransuzlarning
sermulozamatligi, ruslarning beparvoligi va yahudiylarning uddaburonligi
ko‘rsatilgan.
Stereotiplarning avtostereotip va geterostereotip turlari ham mavjud.
Avtostereotiplar kishilarning o‘zlari haqida nima o‘ylashlarini, geterostereotiplar
boshqa xalqlar haqidagi o‘y-fikrlar, munosabatlarni (ko‘proq tanqidiy](/data/documents/29dea396-c2de-4a5b-a030-fe549ec9455f/page_5.png)
![munosabatlarni) aks ettiradi. Masalan, o‘z xalqida tejamkorlik hisoblangan odat,
boshqa xalqda kuzatilganda xasislik sifatida baholanadi 7
.
Kishilar etnomadaniy stereotiplarni namuna sifatida qabul qilishadi va
“boshqalar ga kulgi bo‘lmaslik ” uchun ularga moslashishga harakat qilishadi.
Shuning uchun ham stereotiplar kishilarga katta ta’sir ko‘rsatadi. Stereotiplarda aks
etgan xususiyatlar kishilarda ham shakllana boshlaydi. Etnomadaniy stereotiplarni
o‘rgangan etnopsixologiya mutaxassislarining qayd qilishlaricha, iqtisodiy jihatdan
yuksak darajada rivojlangan millatlarda aqllilik, ishbilarmonlik, uddaburonlik,
iqtisodiy jihatdan qoloq bo‘lgan millatlarda esa mehr-muruvvat, samimiylik,
mehmondo‘stlik kabi fazilatlar mujassamlashgan bo‘ladi 8
.
S.G.Ter-Minasovaga ko‘ra, ingliz jamiyatida kasbiy mahorat,
mehnatsevarlik, mas’uliyat va h.k., rus jamiyatida esa mehmondo‘stlik,
kirishimlilik, haqqoniylik singari hislatlar qadrlanadi 9
.
V.A.Maslovaning fikricha, “stereotiplar har doim milliy bo‘ladi, agar boshqa
madaniyatlarda ayni stereotiplar uchrab qolsa, unda ular haqiqiy emas. Yoki ular
bir-biriga to‘la mos kelsa ham baribir qaysidir jihatlari bilan farq qiladi. Masalan,
turli madaniyatlarda navbatga turish holatlari har xil bo‘ladi, shunga ko‘ra stereotip
muomalasi ham farq qiladi. Rossiyada “Kim oxiri?” deb so‘raladi yoki shunchaki
navbatga turiladi. Yevropa mamlakatlarining aksariyatida navbatga turish uchun
maxsus apparatdan chipta (raqam yozilgan kichik kvitansiya) yirtib olinadi va
shundan keyin darcha tepasidagi elektron raqamlar ta’qib qilinadi” 10
.
Amerika va Janubiy Koreyada ham bank, pochtaxona, kasalxona va x.k.dagi
navbat maxsus apparatdan yirtib olingan chiptaga muvofiq ta’qib etiladi. O‘zbek
madaniyatida ham navbatga turish uchun “Kim oxiri?” deb so‘raladi. Ba’zan juda
katta navbat bo‘lgan holatlarda ro‘yxat qilinadi.
7
Акиншина А. А. Стереотипы национальной культуры в межкультурном общении. –Н.Новгород:
НГГУ, 2009.
8
Маслова В. А. Лингвокультурология: Учеб. пособие для студ. высш. учеб, заведений. –М.:
Издательский центр «Академия», 2001. –С. 108.
9
Тер-Минасова С.Г. Язык и межкультурная коммуникация. М.: Слово, 2000. –С. 255.
10
Маслова В. А. Лингвокультурология: Учеб. пособие для студ. высш. учеб, заведений. –М.:
Издательский центр «Академия», 2001. – С . 110.](/data/documents/29dea396-c2de-4a5b-a030-fe549ec9455f/page_6.png)
![3. Stereotip yuzaga kelishining sabablari . Stereotip yuzaga kelishining
sabablari turlichadir. Ulardan asosiylari quyidagicha:
1. Ongning himoyali reaksiyasi. Informatsiyalar hajminig doimiy ravishda
o‘sib borishidan miyani haddan ziyod zo‘riqishi himoyalash. Axborotlarni
stereotiplashtirish miya zo‘riqishini tabiiy shaklda himoyalashni yuzaga chiqaradi.
Mazkur himoyasiz inson ongi doimiy mulohazalardan boshi berk ko‘chaga kirib
qolishi mumkin. Stereotiplarning mavjudligi bu jarayonni yengillashtiradi. Kishilar
sodir bo‘layotgan hodisalarga har doim ham e’tibor bermasdan, ya’ni har safar
hissiyot, iztipoblarga berilmasdan ularni o‘zlarining tajribasidan ma’lum bo‘lgan
mavzuiy guruhlarga kiritishadi. Doimo o‘zgarishda bo‘lgan dunyo insonni kelib
tushayotgan axborotlarni qulayroq va ixchamroq modellarga tasniflashga majbur
qiladi. Bunday modellar stereotiplar, deb nomlanadi. Stereotiplarni rad etish
insondan butun diqqat-e’tiborini jalb etishni talab qilib, uning hayotini bitmas-
tuganmas sinovlar va xatolarga to‘ldirgan bo‘lardi. Stereotiplar insonga o‘rab
olgan dunyoni farqlay olishi, uni soddalashtirishi, tartibga solishida yordam beradi.
Insonni har safar “Amerika ochish” yoki “radio ixtiro qilish”dan xalos qiladi.
Demak, insonning o‘z hayotida stereotiplardan foydalanishi tabiiy hol sanaladi.
1. O‘z guruhining qadriyatlari, qiziqishlari, o‘bro‘yi va h.k.ni himoyalash.
O‘zini muayyan madaniyatga aloqador qilish va boshqa xalqlar bilan qiyoslash har
bir insonga uning o‘ziga xosligini, individualligini his qilishiga yordam beradi.
Masalan, fransuzlar nazdida belgiyaliklar hazil-mutoyibadan yiroq, kaltafahm,
shetsariyaliklar – xasis, ziqna, maydakash, italyanlar – yolog‘on-yashiqlarni
qo‘shib gapiradigan, turklar – jismonan baquvvat, inglizlar xudbin xalqdir.
Inson stereotiplarni turli yo‘llar vositasida o‘zlashtiradi.
Birinchidan, boshqa guruhlar haqida o‘ylash “odati” ma’lum ma’noda “ona
suti orqali” o‘zlashtiriladi. Stereotiplarning aksariyati ota-onalar tomonidan
farzandlarning ongiga singdirilgan obrazlar orqali o‘tadi va rivojlanadi.
Stereotiplar 12 yoshdan 30 yoshgacha bo‘lgan davrda batamom shakllanib
mustahkamlanadi va ularni bu yoshdan kayin o‘zgartish juda qiyin kechadi.
Binobarin, bu nafaqat begona guruhlarga aloqador, balki boshqa guruhlar](/data/documents/29dea396-c2de-4a5b-a030-fe549ec9455f/page_7.png)
![nazdidagi o‘z millatiga ham tegishli bo‘ladi. Masalan, o‘zbek xonadonida bolaga
“o‘zbeklar mehmodo‘st, bag‘rikeng” yoki “lo‘lilar firibgar, tovlamachi” deyilsa,
bola so‘zsiz mazkur stereotiplarni qabul qiladi.
Ikkinchidan, stereotiplar cheklangan shaxsiy aloqalar vositasida ham yuzaga
kelishi mumkin. Masalan, sizni bozorda Tojikistondan kelgan savdogar aldasa, siz
butun tojik xalqi haqida tovlamachi degan noto‘g‘ri xulosaga kelishingiz mumkin.
Bunday holatda stereotip insonning cheklangan informatsiyasi natijasida paydo
bo‘ladi.
Uchinchidan, stereotiplarning vujudga kelishida ommaviy-axborot
vositalarining alohida o‘rni bo‘ladi. Ommaviy-axborot vositalarining stereotiplarni
shakllantirish imkoniyati cheklanmagan. Ko‘pchilik uchun matbuot, radio va
televideniya ishonchli manba sanaladi. Ommaviy-axborot vositalarining fikri
ommaning fikriga aylanadi.
Umuman , har qanday shaxs muayyan madaniyatlar bilan bog‘langan
stereotiplar olamida yashaydi. Stereotip turli madaniyat vakillarining tili va
tafakkurining o‘ziga xosligidir. Stereotiplarni o‘rganish, madaniyatlararo
muloqotlarda yuzaga chiqishi mumkin bo‘lgan tushunmovchiliklarni,
to‘qnashuvlarni oldini oladi.](/data/documents/29dea396-c2de-4a5b-a030-fe549ec9455f/page_8.png)
![ADABIYOTLAR
1 . Usmanova Sh. “Lingvokulturologiya” fanidan ma’ruza kurslari . – Toshkent:
Universitet, 2014.
2 . Алефиренко Н.Ф. Лингвокультурология. Ценностно-смысловое
пространство языка . У чебное пособие . –М.: Флинта , Наука, 2010.
3 . Хроленко А. Т. Основы лингвокультурологии. Учебное пособие. – М. :
Наука, 2009.
4 . Арутюнова Н.Д. Метафора и дискурс // Теория метафоры. –М., 1990.
5 . Арутюнова Н.Д. Язык и мир человека. –М., 1998.
6 . Байбурин А. К. Ритуал в традиционной культуре. –СПб., 1993.
7 . Бижева З.Х. Культурные концепты в кабардинском языке. –Нальчик, 1997.
8. .ВежбицкаяА. Язык. Культура. Познание. –М., 1996.
9. Воркачёв С.Г. Лингвокультурология, языковая личность, концепт:
становление антропоцентрической парадигмы в языкознании //
Филологические наук. 2001. -№ 1. –С. 64-72.
1 0 . Воробьев В. В. Культурологическая парадигма русского языка. –М., 1994.
11. Воробьев В.В. Лингвокультурология: теория и методы. –М., 1997 .
1 2 . Гумбольдт В. О различии строения человеческих языков и его влиянии на
духовное развитие человечества// Избр. труды по языкознанию. –М., 1984.
1 3 . Гумбольдт В. Язык и философия культуры. –М., 1985.
1 4 . Гуревич А.Я. Человек и культура: Индивидуальность в истории культуры.
–М., 1990.
15. Де мьянков В.З. Понятие и концепт в художественном литературе и в
научном языке // Вопросы филологии. –Москва, 2001. -№ 1. –С. 35-47.
1 6. Ибрагимова Р.С. Француз ва ўзбек тилларида АЁЛ концептининг
лингвокогнитив тадқиқи: Филол. фанлар номзоди... дис.автореф. –Тошкент,
2012.](/data/documents/29dea396-c2de-4a5b-a030-fe549ec9455f/page_9.png)
MILLIY MADANIYATNING STEREOTIPLARI Reja: 1. “ Stereotip ” tushunchasi 2. Stereotip turlari 3. Stereotip yuzaga kelishining sabablari
1 . “ Stereotip ” tushunchasi. Har qanday madaniyat o‘zining dunyoni idrok qilishiga asoslangan, o‘z tafakkuri va xulq-atvorining stereotipini shakllantiradi. Stereotip – muayyan guruh yoki jamoaning soddalashgan, sxemalashgan, emotsional bo‘yoqdor va favqulodda barqaror bo‘lgan obrazi, turli madaniyat vakillarining tili va tafakkurining o‘ziga xosligidir. Stereotip – u yoki bu xalqning milliy xarakteri haqida obyektiv ma’lumot beradi. V.A. Maslovaning ta’biricha, “stereotip dunyoda mavjud tip bo‘lib, u faoliyat, xatti-harakat va h.k.ni o‘lchaydi” 1 . Stereotiplar hech qachon alohida kishilarda paydo bo‘lmaydi, ular har doim guruhlarda yuzaga keladi. “Stereotip” termini (yunon. stereos – qattiq, typos – iz,tamg‘a) amerikalik sotsiolog U. Lippman tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan. U 1922-yilda nashr etilgan “Jamoat fikri” nomli kitobida stereotiplarning jamoat fikri tizimidagi o‘rni va rolini aniqlashga harakat qilgan. U. Lippman stereotipni bizning ongimizga yetib bormasidan oldin his-tuyg‘ularimizdagi ma’lumotlarga muayyan ta’sir ko‘rsatadigan atrof-muhitni alohida idrok qilish shakli sifatida tushuntirgan 2 . U. Lippmanga ko‘ra, inson uni o‘rab olgan atrof-muhitni uning butun qarama-qarshiliklari bilan anglashga harakat qilib, o‘zi bevosita kuzatmagan hodisalar haqida “o‘zining miyasida manzara” hosil qiladi. Inson o‘z hayotida bevosita qarshilashmagan juda ko‘p narsalar haqida oldindan aniq tasavvurga ega bo‘ladi. Shunga o‘xshash stereotiplar tasavvuri mazkur individumning madaniy muhiti ta’sirida shakllanadi: “Aksariyat hollarda biz u yoki bu hodisani oldin ko‘rib, keyin unga aniqlik kiritmaymiz, aksincha, oldin u yoki bu hodisani o‘zimiz uchun aniqlab, so‘ngra uni kuzatamiz. Tashqi dunyoning butun chalkashliklaridan bizning madaniyatimizga aloqadorinigina yulib olamiz va biz mazkur ma’lumotni stereotip shaklida qabul qilishga moyil bo‘lamiz” 3 . Stereotiplar insonga olam haqida yaxlit tasavvurga ega bo‘lish, o‘zining tor ijtimoiy, geografik va siyosiy muhitidan chiqishga imkon beradi. 1 Маслова В.А. Связь мифа и языка // Фразеология в контексте культуры. –М., 1999. –С. 63. 2 Lippman W. Public Opinion. -N.Y.,1950. -P. 23, 95. 3 Lippman W. Public Opinion. -N.Y.,1950. -P. 81.
U. Lippman stereotiplar tadqiqi nazariyasiga asos sogan bo‘lsa, 1933-yilda amerikalik olimlar D. Kas va K. Breylilar milliy stereotiplarni o‘rganish metodikasini ishlab chiqishdi. D. Kas va K. Breylilarning tadqiqotida bir qancha etnik guruhlarning o‘ziga xos xususiyatlari o‘rganildi. Keyingi yillarda etnik stereotiplarni o‘rganishga bag‘ishlangan qator tadqiqotlarni tahlil qilgan psixolog O. Klenberg “etnik stereotip” tushunchasini quyidagicha belgilagan: “Etnik stereotip –insonlar ongidagi o‘zlari yoki boshqa milliy guruhlar haqidagi manzara. Bunday obrazlar yoki tasavvurlar jamiyatda keng tarqalgan bo‘ladi; odatda, ular ob’ektiv borliqqa nisbatan o‘ta jo‘n va qabul qilinmaydigandir” 4 . Aksariyat tadqiqotchilar etnik stereotiplarni muqarrar, lekin xavfli hodisa hisoblashadi. Ko‘pchilik lug‘atlarda “stereotip” so‘zi salbiy ma’noda qayd qilingan. Jumladan, M. Korduellning psixologiyadan tuzgan lug‘atida stereotipga shunday ta’rif berilgan: “Stereotip – ma’lum guruh yoki kategoriyadagi kishilar haqidagi keskin, ko‘pincha yuzaki tasavvur. Biz umumiyatda yuzakilikka moyil bo‘lganimiz uchun ham boshqa insonlarning xulq-atvorini oldindan ko‘rish uchun stereotiplarni shakllantiramiz. Mazkur stereotiplar ko‘pincha salbiy mohiyat, soxta tasavvur va tahqirlash asosiga ega bo‘ladi. Stereotiplar har doim ham yolg‘on bo‘lmaydi; odatda, ularda ma’lum ma’noda haqiqat bo‘ladi. Stereotiplarni ko‘pchilik tomonidan bo‘lishilishi ularning singib ketishiga yordam beradi. Stereotiplar vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishi mumkin, lekin stereotip sohiblarining o‘zlashtirilgan tasavvurlardan qutulishi qiyin bo‘ladi” 5 . 2. Stereotip turlari. Stereotip hodisasi nafaqat tilshunoslarning ishlarida, balki sotsiologlar, etnograflar, kognitologlar, psixologlar va etnopsixolingvistlarning ham tadqiqotlarida o‘rganiladi. Ushbu fanlarning har qaysi vakili stereotiplarning xususiyatini o‘z sohasining tadqiqoti nuqtayi nazaridan belgilaydi. Shunga ko‘ra, ijtimoiy stereotiplar (kasbiga, yoshiga ko‘ra), muloqot stereotiplari, mental stereotiplar, madaniy stereotiplar, etnomadaniy 4 Klenberg O. Tensions Affecting International Understanding . 1950 . –P. 93. 5 Кордуэлл М. Психология А-Я. Словарь-справочник. –М., 2000.
stereotiplar va h.k. farqlanadi. Masalan, ijtimoiy stereotiplar shaxsning tafakkuri va muomalasini ko‘rsatadi. Etnomadaniy yoki milliy stereotiplar eng ko‘p o‘rganilgan bo‘lib, ular biron bir xalqqa xos bo‘lgan umumiy xususiyatlarni ifodalaydi. Etnomadaniy stereotiplar milliy guruhlar o‘rtasidagi munosabatlarni ko‘rsatadi, muayyan millatning o‘zini o‘zi anglashi va mentalitetining tarkibiy qismi hisoblanadi, shuningdek, milliy xarakter bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Lingvokulturologiyani ko‘proq etnomadaniy, ya’ni milliy stereotiplar qiziqtiradi. Masalan, yaponlar bilan dastlab muloqotga kirishgan yevropaliklar yaponlarning qayg‘uli hodisalar, jumladan, yaqin qarindoshlarining kasalligi yoki o‘limi haqida yuzlarida tabassum bilan gapirishlaridan hayratga tushishgan va hozirgacha hayratlanishadi. Bu kabi hodisalar berahm, shavqatsiz yapon stereotipining shakllanishiga asos bo‘lgan. Biroq mazkur holatda tabassumni Yevropa madaniyatining o‘lchovlaridan emas, balki yapon madaniyatining o‘lchovlaridan kelib chiqqan holda tushunish maqsadga muvofiqdir. Chunki qayd qilingan holat yaponlarning atrofdagilarni o‘zining qayg‘usi bilan bezovta qilmasligini namoyon qiladi. Madaniyatlararo muloqotda o‘zbeklar mehmondo‘stligi, ruslar tavakkalchiligi, qozoqlar qaysarligi, turklar hissiyotliligi, xitoyliklar sertakallufligi, yaponlar xushmuomalaligi, estonlar sustkashligi, italyanlar qiziqqonligi, inglizlar sovuqqonligi, nemislar tartibga aniq rioya qilishi bilan butun xalq haqidagi stereotip tasavvurlarni yuzaga chiqargan 6 . Qayd qilingan etnomadaniy stereotiplar orasida, ayniqsa, nemis stereotipi o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Nemis madaniyatida tartib , aniqlik, puxtalik, o‘z vaqtida bo‘lishlik, buyruqqa, qonunlarga hurmat, pog‘onalilik, maqsadga intilish, ratsionalizm sifatida tushuniladi. Nemis mentalitetining stereotiplari asosida protestantlik etikasining xususiyatlari yotadi. Unda har bir kishi o‘zining xatti- harakatlari uchun Xudo oldida javob beradi. Shuning uchun ham nemislar uchun 6 Усманова Ш. Этномаданий стереотипларнинг лингвомаданий таҳлили // Лингвист . И лмий мақолалар тўплами. VI. –Тошкент: “ Akademnashr”, 2015. –Б. 120-121.
qonun muqaddas, barcha narsadan ustun hisoblanadi: “Die Gesetze ohne Ansehen der Person handhaben” (Mansabdan qat’iy nazar, qonun barcha uchun bir). Nemis stereotipidagi tartib, qonunlarga hurmat xususiyatini quyidagi misolda ham yaqqol ko‘rish mumkin: “Germaniyada faoliyat olib borayotgan bir ingliz jurnalisti tungi soat 2da baxtsiz hodisaning guvohi bo‘lgan: bo‘sh yo‘lni kesib o‘tayotgan piyodani birdaniga paydo bo‘lgan mashina urib yuborgan. Jabrlangan piyodani kasalxonaga olib ketishgan. Jurnalist nemis politsiyachisidan endi nima bo‘lishini so‘raganda, politsiyachi: “Hech narsa bo‘lmaydi, agarda yashab ketsa, 50 marka jarima to‘laydi, chunki u yo‘lni o‘tish mumkin bo‘lmagan joyda kesib o‘tdi”, - deb javob qaytargan”. Xalqaro latifalar, turli ko‘rinishdagi hazillar, milliy badiiy adabiyot, folklor, xalq og‘zaki ijodi va milliy til stereotip tasavvurlarning keng tarqalgan manbalari hisoblanadi. Stereotip tasavvurlar asosida milliy xarakterlarni ochib berishga qaratilgan quyidagi latifani ko‘rib chiqamiz: “Bir kuni turli millat vakillarini kino ko‘rishga yuborishibdi. Filmning mazmuni quyidagicha ekan: cho‘g‘dek yonayotgan cho‘l va qizdirayotgan quyosh. Erkak va ayol zo‘rg‘a sudralib ketishmoqda. Birdan erkak qayerdandir sersuv apelsin topadi va uni ayolga beradi. Tomoshabinlarga shunday savol berilibdi: U qaysi millat vakili?”. Fransuz-tomoshabin shunday javob beribdi: “Faqat fransuzgina ayolga shunday sermulozamat bo‘lishi mumkin!” Rus: “Yo‘q. Bu rus! Buni qarang, ahmoq. O‘zi yeyishi mumkin edi”. Yahudiy: Yo‘q, bu yahudiy. Kim ham cho‘ldan apelsin topa olardi?” Mazkur stereotiplar vositasida fransuzlarning sermulozamatligi, ruslarning beparvoligi va yahudiylarning uddaburonligi ko‘rsatilgan. Stereotiplarning avtostereotip va geterostereotip turlari ham mavjud. Avtostereotiplar kishilarning o‘zlari haqida nima o‘ylashlarini, geterostereotiplar boshqa xalqlar haqidagi o‘y-fikrlar, munosabatlarni (ko‘proq tanqidiy