Muzeylarning ilmiy- tadqiqotchilik faoliyati. REJA. 1. Muzey tadqiqot markazi sifatida. 2. Tadqiqotchilik faoliyati asoslari. 3. Tarixiy muzeydagi muzeyshunoslik tadqiqoti.

Muzeylarning eng asosiy ijtimoiy vazifalaridan biri ilmiy tadqiqot ishidir. Juda ko’p ilmiy tadqiqot institutlaridan farqli o’laroq ravishda muzeylarning ilmiy tadqiqot ishlari o’ziga xos xususiyatlarga ega. Uning o’ziga xosligi asosan shundaki, muzeyda olib boriladigan ilmiy tadqiqotlar juda keng tarmoqli bo’lib, o’z navbatida uning natijalari ko’p tarmoqlarga ta`sir etadi. Bu ilmiy tadqiqotlar biror-bir tarixiy manbani o’rganish maqsadida, shuningdek, tarixiy manbalarni yoki bir turdagi muzey predmetlarini konservatsiyalash, restavratsiya qilish, saqlash, qo’riqlash, xizmat ko’rsatish maqsadida ham bo’lishi mumkin. Tadqiqot ishlarida sohaga ko’ra deyarli barcha fanlar, jumladan pedagogika, psixologiya, sotsiologiya fanlarining ham uslublari qo’llaniladi. Muzey predmetini o’rganishga yunaltirilgan ilmiy tadqiqot ishlarida shu predmet ta’aluqli bo’lgan fanlar uslublaridan foydalanilsa, shu predmetni muzeyshunoslik nuqtai nazaridan tadqiq etganda yoki umuman muzeyshunoslik tadqiqotida zarur bo’lgan tabiiy fanlardan tashqari yuqorida ta`kidlaganimizdek, pedagogika, psixologiya, sotsiologiya fanlarining uslublaridan foydalaniladi. Muzeylarning tadqiqotchilik faoliyatiga e`tibor kundan-kunga oshib bormoqda. 1968 yil Irji Neustupniy o’zining "Muzeyi issledovanie" asarida muzeylarni o’ziga xos ilmiy tadqiqot instituti deb baholagan edi. IKOM (Xalqaro Muzeylar Kengashi) - YUNESKO qoshidagi muzeylar faoliyatini koordinatsiyalashtirish bo’yicha xalqaro markaz o’zining 1978 yilgi kengashida muzeylarning tadqiqotchilik faoliyatini o’rganib, bundan buyon shu jarayonni doimiy qo’llab-quvvatlab, nazorat qilib borishni o’z oldiga asosiy maqsad qilib quygan edi. 2. Muzeyning tadqiqotchilik faoliyati asosi bo’lib, agar bu faoliyat muzey predmetini manbaviy nuqtai nazardan o’rganishga yo’naltirilgan bo’lsa, muzey fondlarida saqlanayotgan moddiy, tasviriy va yozma muzey predmetlari xizmat qiladi. Muzeyda olib borilayotgan tadqiqot ishlarini shu nuqtai nazardan uch guruxga bo’lish mumkin: muzey predmetlarini umumtarixiy nuqtai nazardan tadqiq etish. Muzeyda saqlanayotgan yoki muzey fondiga yangi qabul qilingan predmetlarning paydo bo’lish joyi va davri, uning muallifi hamda shu predmetdan foydalangan davr

aniqlanadi. Aynan shu jihatlar predmet ya`ni tarixiy manba haqida fikr yuritishda asos bo’lib xizmat qiladi. CHunki, tarixiy manbaning, misol uchun, yozma manbaning muallif tomonidan yozilgan davri va etib kelgan nusxaning xattotlar tomonidan ko’chirilgan davr o’rtasidagi farq, muallifning shu manbada yoritilayotgan voqealarga qanchalik daxldorligi haqidagi ma`lumotlar shu manbaga bo’lgan ishonch darajasiga ham ta`sir qiladi. Bu misolni muzeyda saqlanayotgan barcha tarixiy manbalarga nisbatan qo’llash mumkin.Komplektlash jarayonida umumtarixiy tadqiqot. Muzeylarni komplektlab borish faqat muzey predmetlari kollektsiyasini to’ldirib borish uchungina emas, balki tarix fanining bundan keyingi rivojlanishi uchun ham zarurdir. SHundagina muzey ko’rgazmalari asl-nusxa muzey predmetlari bilan ta`minlab boriladi. Lekin bu boradagi eng muhim vazifa komplektlash kontseptsiyasini ishlab chiqishdir. Muzey fondini komplektlash kontseptsiyasini ishlab chiqish, ayniqsa, zamonaviy muzey predmetilarini to’plash uchun juda muhimdir. CHunki bugungi kun ham ertaga tarixga aylanadi. Lekin bu bugungi kunga oid hamma narsani muzeyga qabul qilish zarur degani emas, albatta. Aynan qanday predmetlarni muzey fondiga qabul qilish zarurligi muzey fondini komplektlash kontseptsiyasida ko’rsatilgan bo’lishish shart. Komplektlash jarayonida tadqiqotchilik faoliyatida turli uslublardan foydalaniladi. Ular ichida eng muhimi va ko’p samara beradigani dala tadqiqotidir. Bu uslub asosan arxeologiya, etnografiya, san`atshunoslik va boshqa bir qator fanlar yo’nalishida qo’llaniladi. Arxeologlar turli hududlarda qazilma ishlarini olib borib muzey fondlarini asl-ilmiy predmetlar bilan to’ldirib borsa, etnografiya va san`atshunoslik turli qishloqlarda hozirgi kunda ham saqlanib qolgan, tarixiy va ilmiy ahamiyatga ega bo’lgan ko’plab ma`lumot va ashyolar to’plab, muzey fondini yanada boyitishlari va o’z navbatida fan rivojiga katta hissa qo’shishlari mumkin.Tarixiy eksponatlarni ilmiy tayyorlash. Muzey ko’rgazmasini tashkil etish muzey faoliyatining yana muhim qirralaridan biridir. Muzey ko’rgazmasi ilmiy asosda tashkil etilishi va ko’rgazma eksponatlari joylashuvi ham tarixiy nuqtai nazardan to’g’ri bo’lmog’i kerak. Ma`lum bir mavzular bo’yicha shoshilinch ko’rgazmalar tashkil etish zarur bo’lib qolgan hollarda esa ba`zi bir maxsus

eksponatlarni tez va chuqurroq o’rganish, yangi predmetlarni eksponat sifatida tayyorlash lozim bo’ladi. SHuningdek, mavzuni yaxshiroq yoritish uchun ilmiy- ko’makchi materiallar (xarita, chizma, jadval va boshqalar)ni tayyorlash ham kerak bo’ladi. Demak, tarixiy eksponatlarni ko’rgazmaga tayyorlash ham kerak bo’ladi. Demak, tarixiy ekmponatlarni ko’rgazmaga tayyorlash ilmiy asosda tashkil etiladi va ma`lum bir ilmiy tadqiqotlar olib borishni talab etadi. 3. Muzey faoliyatida muzeyshunoslik tadqioti ham muhim ahamiyatga egallaydi. Muzeyshunoslik tadqiqotiga muzey faoliyatini yanada yaxshilash, muzey predmetidan yanada samaraliroq va faolroq foydalanish, muzey predmetini saqlash va qo’riqlash ishini yaxshilash sohasidaga tadqiqotlar majmui kiradi. Muzeyshunoslik tadqiqoti quyidagi yo’nalishlarda olib boriladi: 1. Fondni muzeyshunoslik nuqtai nazaridan tadqiq etish. Bu yo’nalishda asosan muzey fondini komplektlashning umumiy konseptsiyasini ishlab chiqish, uning shakl va uslublarini aniqlash, yig’ish va saqlash ishi bo’yicha xujjatlashtirish nizomlarini ishlab chiqish, muzey predmetlarini fond bo’limlariga joylashtirish bo’yicha ilmiy tadqiqotlar olib boriladi. Bu tadqiqotlar natijasi fond ishini yanada yaxshilash, ularga predmetlarni va ilmiy ko’makchi materiallarni to’g’ri joylashtirishga olib keladi. 2. Muzey fondlarini saqlash, qo’riqlash yo’nalishidagi tadqiqotchilik. Muzey faoliyatining asosiy yo’nalishlaridan biri muzey predmetini kelgusi avlodlarga etkazish uchun saqlash va qo’riqlashdir. Bu sohani yanada rivojlantirish doimiy izlanishlarni talab etadi. Bu borada konsevatsiyalash va qayta tiklash ishlari ham olib boriladi. Faoliyat natijasini yanada yaxshilash esa tabiiy fanlar yutuqlaridan doimiy xabardor bo’lish va ulardan keng foydalanish, ko’plab tajribalar olib borish vazifasini qo’yadi. 3. Muzey kommunikatsiyasi yo’nalishidagi tadqiqotchilik. Bu yo’nalishdagi tadqiqotchilik o’ziga xos xususiyatlariga quyidagi guruxlarga bo’linadi: " ko’rgazmalilik yo’nalishidagi tadqiqotlar muzey eksponati faqat ilmiy axborot berish qobiliyatiga emas, balki o’ziga xos tomoshabinlilik, ko’rgazmalilik xususiyatiga ham ega bo’lishi kerak. Muzey ko’rgazmasi badiiy-me`moriy jihatdan

mukammal echimga ega bo’lishi, tomoshabin didi va saviyasi talablarga javob bera bilishi ham zarur. Muzey ko’rgazmasini badiiy-texnik echimini ishlab chiqayotgan paytda tomoshabinlarning jismoniy imkoniyatlarii ham xisobga olinishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Misol uchun eksponat joylashtirilayotgan paytda tomoshabinlarning o’rtacha bo’yi, ko’rish qobiliyati, ko’rish maydoni, maydonni yoritilish miqdori, tomoshabinlar yo’nalishi (marshruti) va boshqa jihatlar e`tibordan chetda qolmasligi shart. Aynan shu yo’nalishdagi muzey faoliyatini rivojlantirib borish bir qator tabiiy fanlar va muzey mutaxassislari bilan birgalikda doimiy tadqiqotlar olib borishni talab etadi. Muzey pedagogikasi tadiqoti. Muzey ta`lim-tarbiyaviy jarayon ham muzey faoliyatining asosiy yo’nalishlaridan biridir. Bu yo’nalishda muzey pedagogikasi muhim o’rin tutadi. Muzey pedagogikasi tadqiqoti muzeyning ta`lim-tarbiyaviy jarayonini yanada rivojlantirish, yangi uslublarni yaratish va qo’llash yo’nalishida izlanishlar olib boriladi. Faqat muzey ko’rgazmasi jarayonida pedagogik faoliyat olib borish bilan cheklanmasdan, jamiyat talabiga qarab turli uchrashuvlar, tugaraklar, ko’chma ko’rgazmalar tashkil etish va uni yuqori darajada o’tkaza olish ham muzey pedagogik faoliyati va tadqiqoti natijasidir.Sotsiologik tadqiqot. Muzey fondidan to’laroq, kengroq foydalanish va ularning samaradorligini yanada oshirish uchun sotsiologik tadqiqot ham zarur bo’ladi. Bu uslub aslida muzeyshunoslikda o’tgan asrning 30-yillaridan boshlab qo’llanila boshlagan. Sotsiologik tadqiqot muzey faoliyatini xalq orasida qanday ta`sirga ega ekanligini, uni samaradorlik darajasini aniqlab beradi. SHuningdek, bu tadqiqot natijasida muzeyga asosan aholining qanday yoshdagi qismi, qatlami tashrif buyurayotganligi va ular asosan qaysi predmetlarga yoki mavzularga qiziqayotganligi ma`lum bo’ladi. Bu esa muzeyning yaqin kelajakdagi rejalarini tuzishda, uni ishini to’g’ri tashkil qilishda va zamon talablariga moshlashtira olishda, raqobatbardosh bo’lishda katta ahamiyatga egadir. Sotsiologik tadqiqotlarni doimiy ravishda va keng miqiyosda olib borayotgan muzeylar – o’z kelajaklarini ta`minlayotgan, muzeylarning raqobat maydonida o’z o’rinlarini mustahkamlab borayotgan muzeylardir.Psixologik tadqiqot. Muzey faoliyatini o’z o’rinlarini jamiyat psixologiyasini, aholi qatlamlari psixologiyasini