Mavzu : Nazorat tizimining strukturasi va ijtimoiy regulyatorlar Reja: 1.Nazorat tizimining strukturasi haqida. 2.O’zbekistondagi nazorat tizimining strukturasi haqida. 3.Nazorat tizimini samarali bo’lishida ‘’Mamlakatni modernizatsiyalash konsepsiyasi va Harakatlar strategiyasi’’ ahamiyati va ijtimoiy regulyatorlik haqida. 4.Xulosa. 5.Foydalanilgan adabiyotlar.

1.Mustaqillik yillarida O‘zbekiston dunyoning rivojlangan mamlakatlari qatori demokratik taraqqiyot yo‘lini tanladi va demokratik islohotlarni amalga oshirib, fuqarolik jamiyatini shakllantirib, jahonda o‘zining munosib o‘rniga ega bo‘lmoqda. Xalq hokimiyatini anglatadigan demokratiya va fuqarolik jamiyati ijtimoiy tartibni o‘rnatishning eng maqbul yo‘li deb tan olingan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev “Kuchli fuqarolik jamiyati barpo etishda jamoatchilik nazoratini tizimli yo‘lga qo‘yish eng maqbul yo‘ldir”34 deya ta’kidlaydi. Chunki fuqarolik jamiyatining asosiy funksiyasi ijroiya hokimiyat ustidan nazoratni amalga oshirish hisoblanadi. Fuqarolik jamiyati nazoratining kuchliligi demokratik siyosiy tartibotning kuchliligiga bog‘liq. Ayni paytda demokratiyaning kuchliligi fuqarolik jamiyatining kuchliligiga bog‘liq. Ular bir-biriga bog‘liq va bir-birini taqozo etadi, ularning birligi nazorat faoliyati bilan bog‘liq. Chunki demokratiya ham, fuqarolik jamiyati ham nazorat faoliyati bilan bog‘liq. Adolatli ijtimoiy tartib barqarorligining ta’minlanganligi xalq hokimiyatini amalga oshirishga va nazorat mexanizmiga, ya’ni davlat va jamiyat nazoratiga bog‘liqdir. O‘zbekiston jahon hamjamiyati bilan hamnafas bo‘lib, demokratik taraqqiyot yo‘lini tanladi va bu yo‘ldan og‘ishmay jadal harakat qilmoqda. Demokratiya esa, yuqorida ta’kidlaganimizdek, nazorat faoliyati bilan bog‘liq. Boshqacha qilib aytganda, demokratiya nazorat faoliyatida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun Mamlakatni modernizatsiyalash konsepsiyasi va Harakatlar strategiyasida demokratiya talablaridan kelib chiqib, ijtimoiy tartibni o‘rnatish yo‘lida davlat bilan birgalikda jamiyat nazoratini ham tashkil qilish vazifasi belgilab berildi. Respublikamiz Birinchi Prezidenti Islom Karimov davlat nazorati funksiyalariga nisbatan jamoatchilik nazoratining afzal va muhim ekanligiga to‘xtalib, jumladan, quyidagilarni ta’kidlagan edi: “Shuni unutmaylikki, biz davlatning nazorat funksiyalarini qancha kuchaytirsak, nazorat bilan shug‘ullanuvchi davlat tuzulmalari va organlarini qancha ko‘paytirsak, amaldorlarning zo‘ravonligi va korrupsiya shuncha avj olaveradi. Shuning uchun biz jamoatchilik nazoratini, davlat faoliyati, shu jumladan, uning kuch ishlatuvchi tuzulmalari faoliyati ustidan ham jamiyat nazoratini har tomonlama kuchaytirishga alohida e’tibor qaratishimiz lozim. Bu masalada bundan boshqa muqobil yo‘l yo‘q ”.35 Mamlakatimizda shakllanayotgangan nazorat tizimi davlat va jamiyat nazorati

vositalaridan iborat bo‘lmoqda. Ushbu nazorat tizimining ishlab turishini ta’minlaydigan mexanizmni shakllantirish qiyin kechmoqda. Har qanday mexanizmni harakatga keltiradigan kirish qismi bo‘lgani kabi, nazorat mexanizmini harakatga keltiradigan qism ham bo‘lishi lozim va bunday qism jamoatchilik nazorati hisoblanadi. Xalq hokimiyati tamoyilini amalga oshirish mexanizmida jamoatchilik nazorati hal qiluvchi rol o‘ynaydi deb aytish mumkin, chunki jamoatchilik nazorati davlat va jamiyat nazorati vositalaridan iborat bo‘lgan nazorat mexanizmini harakatga keltiradigan asosiy kuch hisoblanadi. Lekin buning uchun jamoatchilik nazoratining o‘zini harakatga keltiradigan kuch bo‘lishi lozim va bunday kuchni topish bugungi kunning eng dolzarb muammolaridan biridir. Jamiyat xalq hokimiyatini ifodalashi va o‘z nazorat funksiyasini amalga oshirishi uchun uning siyosiy-huquqiy madaniyati yuksak bo‘lishi lozim. Boshqacha qilib aytganda, xalq demokratiya sharoitida yashashga qodir bo‘lishi kerak. Jamiyatning siyosiy-huquqiy madaniyati rivojlanish darajasining hozirgi holati unga xalq hokimiyatini amalga oshirish va nazorat mexanizmini to‘liq ishlatish uchun yetarli bo‘lmayapti. Hozircha jamiyat hokimiyatni shakllantirish jarayonida faol ishtirok etmoqda, ammo hokimiyatni nazorat qilish jarayonida faollik orqada qolmoqda. Xalq hokimiyatini anglatadigan har ikkala jarayonda, ya’ni hokimiyatni shakllantirish va hokimiyatni nazorat qilish jarayonida jamiyatning faolligi siyosiy- huquqiy madaniyatning yuksakligini taqozo etadi. Mamlakatni modernizatsiyalash konsepsiyasi va Harakatlar strategiyasida jamiyatning siyosiy va huquqiy madaniyatini oshirish borasida kompleks chora-tadbirlar ishlab chiqish vazifasi belgilab berilgan. Ushbu vazifaning ijrosini ta’minlash uchun O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qoshidagi fuqarolik jamiyati institutlariga ko‘maklashuvchi Parlament komissiyasi nazoratga doir bilimni tadqiq va targ‘ib qilishga qaratilgan loyihani moliyaviy jihatdan qo‘llab- quvvatlamoqda. Ushbu loyiha asosida nazoratga doir bilimni ishlab chiqadigan tadqiqotlar olib borilmoqda va ziyolilar o‘rtasida targ‘ib qilishga qaratilgan tadbirlar o‘tkazilmoqda. Ushbu tadqiqotlar nazorat tizimi, uning vositalari o‘rtasidagi bog‘liqlikni kuchaytirish va nazorat mexanizmini harakatga keltirish omillarini topishga qaratilgan. Ushbu omillar xalq hokimiyatini amalga oshiradigan va nazorat mexanizmini harakatga keltiradigan jamoatchilik nazoratini kuchli qilishga xizmat

qiladi. Xalq hokimiyatini amalga oshirishga xizmat qiladigan omillarni topishga qaratilgan tadqiqotlarda, nazorat, nazorat tizimi va nazorat mexanizmi tushunchalarining mazmun-mohiyatini anglab olishga hamda davlat nazoratini, jamiyat nazoratini, siyosiy partiyalar nazoratining nazorat tizimidagi o‘rnini o‘rganish va uni yanada kuchaytirish masalalariga alohida e’tibor qaratilmoqda. Tadqiqotchilar mamlakatda ijtimoiy tartib o‘rnatilishi uchun davlat va jamiyat nazoratidan iborat bo‘lgan nazorat tizimi shakllanishi lozimligini asoslab berishga harakat qilishmoqda. Qachon va qaerda huquq va axloq normalariga rioya qilish borasida davlat va jamiyat o‘rtasida hamkorlik va sheriklik o‘rnatilsa, o‘sha vaqtda va o‘sha joyda adolatli ijtimoiy tartib o‘rnatilishi mumkin bo‘ladi. Mamlakatni modernizatsiyalash konsepsiyasi taklifi asosida qabul qilingan ”Davlat hokimiyati va boshqaruv organlari faoliyatining ochiqligi to‘g‘risida”gi, “O‘zbekistonda jamoatchilik nazorati to‘g‘risida”gi va “Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida”gi qonunlar davlat va jamiyatning nazorat jarayonidagi hamkorligi hamda sherikligiga huquqiy asos bo‘lib xizmat qilmoqda. Tadqiqotlarda nazorat tizimining samarali ishlashiga to‘siq bo‘lgan sabablar o‘rganilib, tahlil qilinmoqda. Bunda jamiyatning siyosiy-huquqiy madaniyati zamon talabi darajasidan biroz orqada qolayotganligi va aholining ayrim qismida befarqlik kayfiyati mavjudligi ana shunday sabablar sifatida qayd qilindi. Ushbu sabablarni bartaraf etish ma’lum bir vaqtni taqozo qiladigan va evolyusion tarzda amalga oshiriladigan jarayon ekanligi ta’kidlandi. Chunki jamiyatning siyosiy- huquqiy madaniyatini oshirish va befarqlik kayfiyatidan xalos etish, daxldorlik hissini shakllantirish insonning bilimi va ma’naviyatini yuksaltirish bilan bog‘liq. Bilimni rivojlantirish ta’lim tizimiga bog‘liq, ma’naviyatni rivojlantirish tarbiya tizimiga bog‘liq bo‘lgan evolyusion jarayondir. Shuning uchun ta’lim va tarbiya tizimida odamlarda daxldorlik hissini shakllantiradigan bilim va g‘oyalarni berish choralarini ko‘rish lozim. Nazorat tizimining strukturasi bir-biriga gorizontal va vertikal bog‘liq bir qancha elementlardan iborat bo‘lgan barqaror yaxlitlik bo‘lib, uning elementlaridan birining ishlamasligi tizimning zaiflashuviga olib keladi. Ularning bir-biriga bog‘liqligi va samarali ishlashi ommaviy axborot vositalari orqali beriladigan axborot bilan ta’minlanadi. Umuman, jamiyatga axborot berish demokratiyaning namoyon

bo‘lishini va nazorat tizimi ishlashining muhim sharti hisoblanadi. Chunki demokratiya namoyon bo‘lishi va nazorat sub’ektlari o‘z nazoratlarini amalga oshirishlari uchun ular mamlakatda bo‘layotgan voqealardan xabardor bo‘lishlari kerak. Adolatli ijtimoiy tartib qaror topishi uchun jamiyat hayotining barcha sohalarida nazorat bo‘lishi lozim. Barcha sohalarda huquq va axloq normalariga rioya etilishi nazorat qilinishi kerak, jumladan, rag‘batlantirish tizimida ham davlat va jamiyatning sheriklikdagi nazorati o‘rnatilishi kerak. Iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy sohadagi yutuqlar uchun rag‘batlantirish odamlarni yanada samarali mehnat qilishga undaydigan omil hisoblanadi. Ijtimoiy hayotning barcha sohalarida, jumladan, rag‘batlantirish tizimida adolat bo‘lishi uchun nazorat mexanizmi muntazam ishlab turishi lozim. Agar nazoratni faqat hakamlar hay’ati amalga oshirsa, adolatni ta’minlash gumon bo‘ladi. Rag‘batlantirishda adolat kafolatlangan bo‘lishi uchun nazoratda jamiyat ham ishtirok etishi lozim. Buning uchun tanlov jarayoni ommaviy axborot vositalari orqali bevosita yoritilishi kerak. Bundan tashqari, g‘olib deb topilgan va rag‘batlantirilgan odam o‘z g‘olibligini yoki rag‘batlantirishga munosibligini jamiyatga OAVlari orqali isbotlab berishi lozimligi qat’iy belgilab qo‘yilishi jamiyat nazoratini anglatadi va adolatning kafolati hisoblanadi. Nazorat tizimining samarali ishlashi, eng avvalo, odamlardagi befarqlik kayfiyati jilovlanib, daxldorlik hissi shakllanganligiga bog‘liq. Agar odamlarda daxldorlik hissi bo‘lmasa va ular jamiyatga nisbatan befarq bo‘lib yashasa, bunday jamiyatda nazorat tizimi yaxshi ishlamaydi. Chunki har qanday tizim ishlab turishi uchun, uni tashkil etgan elementlar o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik bo‘lishi va bir element ikkinchisiga ta’sir etib turishi kerak, aks holda tizim ishlamay qoladi. Masalan, nazorat tizimining asosiy vositasi bo‘lgan deputatlar korpusi o‘zining nazorat funksiyasini amalga oshirishi uchun ularning o‘zi nazorat ostida bo‘lishi kerak. Ularning nazoratini elektorat amalga oshiradi, deputatni elektorat nazorat qilishi uchun esa unda ichki nazorat bo‘lishi kerak. Ichki nazorat daxldorlik hissini shakllantiradi va xuddi shunday daxldorlik hissi ichki nazoratni kuchaytiradi. Ichki nazorat kuchli bo‘lsa, nazorat tizimi barqaror ishlab turadi. Har qanday mexanizmda bo‘lgani kabi, nazorat mexanizmida ham harakatni boshlaydigan element bo‘ladi. Ana shu element jamoatchilik nazoratidir va uni harkatlantiruvchi kuch – bu ichki nazoratdir. Ichki